Γράφει ο Ελευθέριος Λαδάς
Εισαγωγή
Όπως είδαμε και σε προηγούμενο άρθρο, ο γεωπολιτικός ανταγωνισμός μεταξύ Ηνωμένων Πολιτειών (ΗΠΑ) και Κίνας εκτείνεται σε μία σειρά από πεδία, μεταξύ των οποίων η άμυνα, η τεχνολογία και φυσικά η οικονομία. Η Κίνα, θεωρώντας πως η αμερικανική ισχύς βρίσκεται σε ύφεση, επιχειρεί να αλλάξει τους συσχετισμούς, αντικαθιστώντας τις ΗΠΑ ως πάροχο συλλογικών αγαθών. Δημιουργώντας ανταγωνιστικούς οργανισμούς—ως προς τους αντίστοιχους δυτικούς— επιχειρεί να εισάγει τα δικά της υποδείγματα στους τομείς της ασφάλειας, της ανάπτυξης και του πολιτισμού.
Σε ό,τι αφορά την ανάπτυξη, η Κίνα αξιοποιεί δύο πολυμερείς αναπτυξιακές τράπεζες που ίδρυσε το 2014 και το 2015. Σκοπός αφενός είναι να χρηματοδοτήσει τα έργα που ανέλαβε μέσω της Πρωτοβουλία της Ζώνης του Ενός Δρόμου (Belt Road Initiative, BRI) το 2013 και της Παγκόσμιας Πρωτοβουλίας Ανάπτυξης (Global Development Initiative, GDI) πρόσφατα, και αφετέρου να μικρύνει το αποτύπωμα δυτικών οργανισμών, όπως η Παγκόσμια Τράπεζα (World Bank) και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο (International Monetary Fund, ΔΝΤ).
Ο ρόλος της Παγκόσμιας Τράπεζας είναι επίσης αναπτυξιακός, ενώ του ΔΝΤ αφορά τη διατήρηση της σταθερότητας στο διεθνές νομισματικό σύστημα. Συνδυαστικά, αποτελούν τη «ραχοκοκαλιά» της διεθνούς οικονομικής τάξης, με τις Ηνωμένες Πολιτείες να βρίσκονται στο «πηδάλιο», ως κάτοχος του μεγαλύτερου μεριδίου των κεφαλαίων που κάνουν χρήση οι εν λόγω οργανισμοί.
Η θηριώδης ανάπτυξη που γνώρισε η κινεζική οικονομία έχει αναγάγει την Κίνα στον τρίτο μεγαλύτερο μέτοχο στην Παγκόσμια Τράπεζα και στο ΔΝΤ. Συνεπώς, η Κίνα έχει αποκτήσει σημαίνοντα ρόλο στη λήψη αποφάσεων, χωρίς ωστόσο να είναι σε θέση να επιβάλει τη βούλησή της, κάτι που το Πεκίνο θεωρεί απαράδεκτο για τη δεύτερη μεγαλύτερη οικονομία του πλανήτη.
Πώς η Κίνα αποτέλεσε αναπτυξιακή εναλλακτική για τον Παγκόσμιο Νότο
Οι λόγοι για τους οποίους η Κίνα αποτελεί ελκυστική επιλογή για τις χώρες του Παγκόσμιου Νότου (Αφρική, Λατινική Αμερική, Κεντρική Ασία) ποικίλλουν. Μεγάλο μέρος της κοινής γνώμης σε αυτές τις χώρες έχει θετική εντύπωση για την Κίνα, λόγω της εικόνας που διατηρούσε μέχρι τα τέλη του 1970, ως μία αντί-αποικιακή δύναμη. Πλέον, το καθεστώς επιχειρεί να διαμορφώσει μία νέα εικόνα, αυτή τη φορά ως της μεγάλης δύναμης, που λειτουργεί ως έντιμος διαμεσολαβητής (honest broker), επιθυμώντας η επίλυση των διακρατικών διαφορών να γίνεται ειρηνικά στο πλαίσιο της διεθνούς συνεργασίας.
Πρακτικά, το κάλεσμα της Κίνας για «πραγματική πολυμέρεια» (true multilateralism) αφορά την ανάδειξη του ηγετικού ρόλου της στις δύο νεοσύστατες πολυμερείς αναπτυξιακές τράπεζες (MDBs, Multilateral Development Banks): την Ασιατική Τράπεζα Επενδύσεων Υποδομών, (AIIB, Asian Infrastructure Investment Bank) και την Νέα Αναπτυξιακή Τράπεζα, (NDB, New Development Bank), με έδρα το Πεκίνο και τη Σαγκάη αντίστοιχα. Η Κίνα προσπαθεί να ανατρέψει την παγκόσμια τάξη, αντικαθιστώντας τους δυτικούς θεσμούς με καινούριους που εκείνη ελέγχει.
Παρά τις ηγεμονικές της βλέψεις, στην NDB —η οποία αποτελεί κοινοπραξία μεταξύ των πέντε ιδρυτικών μελών της ομάδας χωρών BRICS (Βραζιλία, Ρωσία, Ινδία, Κίνα και Νότια Αφρική )— η Κίνα λειτουργεί ως πρώτη μεταξύ ίσων, καθώς κάθε μέλος έχει ίδιο μερίδιο ψήφων με τα υπόλοιπα. Έχοντας έντονο πολιτικό αποτύπωμα, η NDB δανειοδοτεί μόνο μέλη των BRICS, ενώ στην προεδρία εναλλάσσονται πρόσωπα από τα κράτη μέλη. Συνεπώς, η Κίνα —παρά την τεράστια ανάπτυξη που έχει γνωρίσει τις τελευταίες δεκαετίες— επιλέγει ακόμη να αυτοπροσδιορίζεται ως αναπτυσσόμενη χώρα, δείχνοντας έτσι την αλληλεγγύη της στον αναπτυσσόμενο κόσμο, χρησιμοποιώντας παράλληλα την NDB, ως έναν χώρο στον οποίο θα (συν)διαμορφώνει τις περίπλοκες σχέσεις της με κράτη όπως η Ινδία και η Ρωσία.
Από την άλλη, τόσο η AIIB όσο και οι αναπτυξιακές τράπεζες της Κίνας (Αναπτυξιακή Τράπεζα Κίνας και Εισαγωγική-Εξαγωγική Τράπεζα Κίνας, China Development Bank & China Export Import Bank αντίστοιχα) έχουν διαφορετικό σκοπό. Κύρια επιδίωξή τους είναι η κατασκευή υποδομών, κάτι που αποτελεί μείζονα προτεραιότητα και για τα κράτη του Παγκοσμίου Νότου.
Οι αντίστοιχες δυτικές MDBs έχουν αποσυρθεί από το συγκεκριμένο εγχείρημα, ήδη από τη δεκαετία του 1980, εστιάζοντας σε προγράμματα για τη μείωση της φτώχειας και σε θεσμικές μεταρρυθμίσεις. Εξίσου αποθαρρυντικό είναι το γεγονός ότι οι προϋποθέσεις για τη λήψη χρηματοδότησης από δυτικούς οργανισμούς είναι πιο απαιτητικές, καθώς περιλαμβάνουν περιβαλλοντικού και κοινωνικού χαρακτήρα εξασφαλίσεις, όπως επίσης και συγκεκριμένες μακροοικονομικές πολιτικές.
Επιπλέον, εξέχοντα ρόλο στους αναπτυξιακούς σχεδιασμούς της Κίνας, διαδραματίζει η τεχνολογία, διασφαλίζοντας κατά τον Xi Jinping: «την κατάλληλη ισορροπία μεταξύ ανάπτυξης και ασφάλειας». Μέρος της Παγκόσμιας Πρωτοβουλίας Ανάπτυξης είναι και η πρωτοβουλία 3S (Smart Customs, Smart Borders, Smart Connectivity — Έξυπνα Τελωνεία, Έξυπνα Σύνορα, Έξυπνη Διασύνδεση).
Εξάγοντας τα προϊόντα τεχνολογίας των κινεζικών κολοσσών, η Κίνα στοχεύει στην πλήρη ενσωμάτωση των τηλεπικοινωνιών, με στόχο τη δημιουργία μεγάλων βάσεων δεδομένων, που με τη σειρά τους θα συνεισφέρουν στη θεσμική καινοτομία, την έξυπνη επιτήρηση, τον διασυνοριακό έλεγχο και την τελωνειακή συνεργασία, ώστε να συνεχιστεί απρόσκοπτα η παγκόσμια εμπορική κίνηση.
Συμπερασματικά, η Κίνα εξάγει μαζί με τις υποδομές της και τον δικό της «ψηφιακό αυταρχισμό» (digital authoritarianism), μέσω της δημιουργίας των λεγόμενων «ασφαλών πόλεων» (safe cities). Λαμβάνοντας υπόψη ότι κατά συντριπτική πλειονότητα τα κράτη του Παγκόσμιου Νότου κυβερνώνται από αυταρχικά καθεστώτα, πρωτεύον μέλημα των ηγεσιών αυτών είναι η διατήρησή τους στην εξουσία. Αυτή η σχέση δούναι και λαβείν εξασφαλίζει στην Κίνα την παρουσία των προϊόντων της σε τεράστιες αγορές, αυξάνοντας παράλληλα την επιρροή της στις αναπτυσσόμενες χώρες.
Πώς οι BRI και GDI διαμόρφωσαν το κινεζικό αναπτυξιακό μοντέλο
Για να καταστεί αντιληπτή η κινεζική αναπτυξιακή στρατηγική, θα πρέπει κανείς να μην αντιμετωπίζει τις δύο πρωτοβουλίες που συνεισέφεραν στη διαμόρφωσή της ως ανταγωνιστικές μεταξύ τους, αλλά σαν δύο παράλληλες διαδρομές, που η μία συμπληρώνει τα κενά της άλλης, δημιουργώντας ένα ενιαίο πλαίσιο. Πρόκειται, εξάλλου, για μία δυναμική διαδικασία που πέρασε αρκετά στάδια, από την ανακοίνωση της BRI το 2013 έως και σήμερα.
Ξεκινώντας, αξίζει να σημειωθεί ότι το 2013 μεγάλο κομμάτι του δυτικού κόσμου βίωνε ακόμη τις επιπτώσεις της χρηματοπιστωτικής κρίσης του 2008, ενώ η Κίνα διατηρούσε ρυθμούς ανάπτυξης κοντά στο 7%. Θεωρώντας το καθεστώς ότι πλέον άνοιγε ένα παράθυρο ευκαιρίας για την ανάδειξη της Κίνας ως τη μεγαλύτερη οικονομία του πλανήτη βάσει Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος (ΑΕΠ) μέχρι το 2030 —πρόβλεψη που ακόμη δεν έχει επαληθευτεί— επιχείρησε να επαναπροσεγγίσει την παγκοσμιοποίηση με οικονομικούς όρους, αναπροσαρμόζοντας τον «σοσιαλισμό με κινεζικά χαρακτηριστικά» σε «κοινή και βιώσιμη ανάπτυξη».
Συνεπώς, η BRI προσέγγιζε την ανάπτυξη με όρους οικονομικής μεγέθυνσης, εστιάζοντας στην κατασκευή ενός δικτύου υποδομών, που θα οδηγούσε με τη σειρά του στη δημιουργία των έξι οικονομικών διαδρόμων που προέβλεπε η πρωτοβουλία. Αντιμετωπίζοντας την ανάπτυξη ως εγχώρια υπόθεση, την υλοποίηση των έργων μεγάλης κλίμακας ανέλαβαν οι αναπτυξιακές τράπεζες της Κίνας, China Development Bank & China Export Import Bank, ενώ η αρμόδια αρχή ήταν η Εθνική Επιτροπή Ανάπτυξης και Ανασυγκρότησης (NDRC, National Development and Reform Commission), της οποίας σκοπός ήταν ο μακροοικονομικός σχεδιασμός. Τέλος, με την υπογραφή μνημονίων συνεργασίας και κατανόησης (γνωστά ως MoUs), η Κίνα ενέταξε στη BRI 155 κράτη.
Αν υπήρξε ένα τεράστιο εμπόδιο στην υλοποίηση της BRI, αυτό ήταν η πανδημία και τα επακόλουθα lockdowns, καθώς όχι μόνο διετάραξαν τις εφοδιαστικές αλυσίδες παγκοσμίως, αλλά μείωσαν και το ενδιαφέρον των κρατών ανά την υφήλιο για μεγάλα έργα υποδομών, αφού προτεραιότητες αποτέλεσαν η δημόσια υγεία και η ενίσχυση άλλων κλάδων της οικονομίας. Αυτό οδήγησε στην ανάδειξη δευτερευόντων πρωτοβουλιών εντός του BRI, όπως ο Δρόμος του Μεταξιού σε υγειονομικά ζητήματα, γνωστό ως Health Silk Road, το οποίο εστίαζε στην ενίσχυση της δημόσιας υγείας μέσω της αποστολής ιατρικού εξοπλισμού και φαρμακευτικού υλικού, ενισχύοντας έτσι τη διεθνή συνεργασία στον τομέα της υγείας και στην ανάδειξη του κινεζικού μοντέλου αντιμετώπισης της πανδημίας, που έμεινε γνωστό ως Πολιτική Μηδενικών Κρουσμάτων, μέσω διεθνών οργανισμών και φόρα, όπως ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ).
Σε αυτήν τη διεθνή συγκυρία, και με το έλλειμμα στον κρατικό προϋπολογισμό από 2% του ΑΕΠ το 2013 να εκτινάσσεται σε 8,6% το 2020 και 6% το 2021, η Κίνα διά στόματος Xi Jinping, ανακοίνωσε στη Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών το 2021 την Παγκόσμια Πρωτοβουλία Ανάπτυξης. Η GDI ήρθε για να διορθώσει τα κακώς κείμενα της BRI, αλλά και εκείνα της Ατζέντα 2030 των Ηνωμένων Εθνών (ΗΕ). Αμβλύνοντας τη σινοκεντρική λογική που διαπνέει τη BRI, η GDI δεν προσεγγίζει την ανάπτυξη ως μία διαδικασία προσανατολισμένη αμιγώς στις ανάγκες της αγοράς, αλλά προσθέτει και την παράμετρο του δημοσίου συμφέροντος. Συνεπώς, η GDI εστιάζει στη μεταφορά τεχνογνωσίας, με στόχο την ενίσχυση της ποιότητας ζωής στις χώρες του Παγκοσμίου Νότου.
Στην περίπτωση της GDI, η δημιουργία υποδομών εστιάζει σε μικρότερα έργα ψηφιακού χαρακτήρα, με τη συμμετοχή μη κυβερνητικών οργανώσεων (ΜΚΟ) και εταιρειών, εγκαταλείποντας τις διμερείς προσεγγίσεις της BRI, αποκτώντας ένα πιο πολυμερές πρίσμα. Επιπλέον, η χρηματοδότηση της GDI φεύγει από τα χέρια των δύο κινεζικών αναπτυξιακών τραπεζών και μεταφέρεται σε εκείνα των δύο πολυμερών αναπτυξιακών τραπεζών που αναφέρθηκαν νωρίτερα, ενώ επίσης αρμόδιο όργανο πλέον είναι η Κινεζική Υπηρεσία Διεθνούς Αναπτυξιακής Συνεργασίας (CIDCA, China International Development Cooperation Agency), ιδρυθείσα το 2018 με κύρια συνεισφορά την αποστολή ξένης βοήθειας, υπό την επίβλεψη του Υπουργείου Εξωτερικών.
Οι παθογένειες που καλείται η GDI να αντιμετωπίσει είναι τόσο πολιτικού όσο και οικονομικού χαρακτήρα. Τα χρήματα που δαπάνησε το κινεζικό κράτος για τη δημιουργία έργων μεγάλης κλίμακας από το 2013 πλησιάζουν το 1 τρισ. δολάρια. Κάτι τέτοιο δημιουργεί τεράστια επιβάρυνση στον κρατικό προϋπολογισμό, όπως είδαμε προηγουμένως, αλλά αγγίζει και τον τραπεζικό τομέα.
Οι πολυμερείς αναπτυξιακές τράπεζες —εν προκειμένω οι AIIB & NDB— χρηματοδοτούνται από τις συνδρομές των μελών και από την έκδοση ομολόγων. Συνεπώς, έχοντας χαμηλό κόστος εξυπηρέτησης, διατηρούν εξίσου χαμηλά επιτόκια δανεισμού, καθώς σκοπός δεν είναι η κερδοσκοπία, αλλά η διοχέτευση επενδυτικών κεφαλαίων σε αναπτυσσόμενες χώρες. Αυτό το μοντέλο είναι πολύ πιο συμμετοχικό, δίνοντας έμφαση στη διεθνή συνεργασία, καθώς και αρκετά φθηνότερο από εκείνο της μεταφοράς κεφαλαίων από το κράτος στις τράπεζες.
Εξάλλου, η διόγκωση του χαρτοφυλακίου των κινεζικών τραπεζών, λόγω της χρηματοδότησης των έργων μεγάλης κλίμακας του BRI, σε συνδυασμό με τις κακές δανειοδοτικές πρακτικές, τα προβλήματα στην αποπληρωμή των δανείων και τη διαφθορά, οδήγησαν στη λεγόμενη «παγίδα χρέους» που ζημίωσε τη διεθνή εικόνα της Κίνας. Η συμμετοχή ιδιωτών και των MDBs δεν εξυπηρετεί μόνο τον καταμερισμό του οικονομικού ρίσκου, αλλά προσδίδει και κύρος μέσω της διαφάνειας, καθώς στις τράπεζες αυτές η Κίνα συναποφασίζει και δεν υπογράφει συμφωνίες με αυταρχικούς ηγέτες «στις σκιές», όπως την κατηγορούν.
Συμπεράσματα
Κάνοντας μία αποτίμηση των αναπτυξιακών σχεδίων που προαναφέρθηκαν, καθίσταται σαφές ότι σκοπός δεν είναι άλλος από την παγίωση μιας διακριτής σφαίρας επιρροής της Κίνας με οικονομικούς όρους. Η λογική πίσω από την «εκθρόνιση» των ΗΠΑ από την παγκόσμια οικονομική κυριαρχία, περιλαμβάνει μια πλειάδα στόχων που εκτείνονται από την απο-δολαριοποίηση των αγορών έως τη δημιουργία του “petroyuan”, δηλαδή την καθιέρωση του yuan παγκοσμίως ως το κύριο νόμισμα για τις συναλλαγές στον τομέα της ενέργειας —ή και τη θέσπιση ενός ενιαίου νομίσματος για τα κράτη των BRICS.
Αν εξετάσουμε τη BRI ως την πιο εμβληματική από τις κινεζικές αναπτυξιακές πρωτοβουλίες, θα παρατηρήσουμε ότι με την πάροδο του χρόνου μόνο ένας «στενός πυρήνας» κρατών δεν διαφοροποιεί τη στάση του ως προς την πρωτοβουλία που αποτελεί εν γένει και το ακροατήριο της Κίνας. Αυτή, άλλωστε, είναι και η βασική ιδέα πίσω από τη δημιουργία και διεύρυνση του φόρουμ των BRICS.
Τέλος, το ότι οι φιλοδοξίες της Κίνας στο οικονομικό πεδίο παραμένουν ως ώρας ανέφικτες, δεν πρέπει να επισκιάζει τη συμβολή της στην παγκόσμια ανάπτυξη. Λαμβάνοντας υπόψιν, σύμφωνα με στοιχεία της Επιτροπής Αναπτυξιακής Βοήθειας (DAC, Development Assistance Committee), ότι οι ΗΠΑ έχουν αποκτήσει ανταγωνισμό στο μέγεθος των αναπτυξιακών κονδυλίων που διαθέτουν στο εξωτερικό, κάτι τέτοιο μόνο θετικό μπορεί να είναι για τον Παγκόσμιο Νότο, ακόμα και αν οφείλεται σε ιδιοτελή κίνητρα.
Πηγές
Michael Schuman, Jonathan Fulton & Tuvia Gering. (2023). How Beijing’s Newest Global Initiatives Seek to Remake the World Order. Atlantic Council. Διαθέσιμο σε: https://www.atlanticcouncil.org/in-depth-research-reports/issue-brief/how-beijings-newest-global-initiatives-seek-to-remake-the-world-order/
François Chimits. (2023). The e-CNY will not help the yuan displace the dollar any time soon. Mercator Institute for China Studies. Διαθέσιμο σε: https://merics.org/en/comment/e-cny-will-not-help-yuan-displace-dollar-any-time-soon
Tianyi Wu. (2023). China’s Audacious Bid for Its Vision of a Multipolar World. The Diplomat. Διαθέσιμο σε: https://thediplomat.com/2023/05/chinas-audacious-bid-for-its-vision-of-a-multi-polar-world/
Lunting Wu. (2023). China’s Transition From the Belt and Road to the Global Development Initiative. The Diplomat. Διαθέσιμο σε: https://thediplomat.com/2023/07/chinas-switch-from-the-belt-and-road-to-the-global-development-initiative/
Carlo Secchi & Alessandro Gili. (2022). Digitalisation for Sustainable Infrastructure: The Road Ahead. Italian Institute For International Political Studies. Διαθέσιμο σε: https://www.ispionline.it/en/publication/digitalisation-sustainable-infrastructure-road-ahead-36357
Francesca Ghiretti. (2022) After the Party Congress, where is the Belt and Road Initiative going? Mercator Institution for China Studies. Διαθέσιμο σε: https://merics.org/en/comment/after-party-congress-where-belt-and-road-initiative-going
Kai Von Carnap. (2022). Beijing’s watchful eye on all data flowing in and out of China. Mercator Institution for China Studies. Διαθέσιμο σε: https://merics.org/en/comment/beijings-watchful-eye-all-data-flowing-and-out-china
Leah Lynch , Sharon Andersen and Tianyu Zhu. (2020). China’s Foreign Aid: A Primer Recipient Countries, Donors, and Aid Providers. Center for Global Development. Διαθέσιμο σε: https://www.cgdev.org/publication/chinas-foreign-aid-primer-recipient-countries-donors-and-aid-providers
Krzysztof Iwanek. (2019). Fully Invested: India Remains the China-led AIIB’s Biggest Borrower. The Diplomat. Διαθέσιμο σε: https://thediplomat.com/2019/09/fully-invested-india-remains-the-china-led-aiibs-biggest-borrower/
Sophie van der Meer. (2019). Demystifying Debt Along China’s New Silk Road. The Diplomat. Διαθέσιμο σε: https://thediplomat.com/2019/03/demystifying-debt-along-chinas-new-silk-road/
Dingding Chen. (2014). 3 Reasons the BRICS’ New Development Bank Matters. The Diplomat. Διαθέσιμο σε: https://thediplomat.com/2014/07/3-reasons-the-brics-new-development-bank-matters/
Steven Keithley. (2014). China’s New Global Institutions. The Diplomat. Διαθέσιμο σε: https://thediplomat.com/2014/07/chinas-new-global-institutions/
Πηγή εικόνας: “China’s Aid from the bottom up” providing data driven research on Chinese Development Cooperation, Development Reimagined, https://developmentreimagined.com/chinas-aid-from-the-bottom-up-providing-data-driven-research-on-chinese-development-cooperation/