Γράφει η Ελένη Πατλάκα
Η Ρωσία, στην προσπάθεια της να αυξήσει τη δύναμη και τους συμμάχους της έχει αναπτύξει εμπορικούς και οικονομικούς δεσμούς με κράτη της ΕΕ και των Δυτικών Βαλκανίων, τα οποία βασίζονται στα πολιτικά συμφέροντα ή και στους κοινούς θρησκευτικούς και πολιτισμικούς δεσμούς. Ταυτόχρονα, η ενεργειακή πολιτική που ακολουθούσε της επέτρεψε να αναδειχθεί ως βασικός εξαγωγέας πετρελαίου και φυσικού αερίου, με τη ρωσική οικονομία να βασίζεται σε μεγάλο βαθμό στην εξόρυξη φυσικών πόρων. Ακόμη, επιδιώκει την αύξηση των μηχανισμών επιρρόης εντός της ΕΕ, σε κράτη με φιλορωσικούς ηγέτες, όπως η Ουγγαρία με τον Viktor Orban ή η Σλοβενία με τον πρώην πρωθυπουργό Janez Jansa, και των Δυτικών Βαλκανίων με την υποστήριξη της ρωσικής ατζέντας από τους ηγέτες της Σερβίας, του Μαυροβουνίου και της Σερβικής Δημοκρατίας της Βοσνίας.
Στις 24 Φεβρουαρίου του 2022, με την κήρυξη του πολέμου στην Ουκρανία από τον Vladimir Putin, το πολιτικό σκηνικό διαμορφώθηκε ως έναν νέου τύπου Ψυχρό πόλεμο, με την δημιουργία δύο πολωμένων στάσεων. Από τη μία η Ρωσία, η οποία επιτέθηκε στην Ουκρανία θεωρώντας την αναπόσπαστο κομμάτι της Ρωσικής Ομοσπονδίας και τα υπόλοιπα κράτη (κυρίως της Δύσης), τα οποία υποστηρίζουν ανοιχτά την Ουκρανία, καταδικάζοντας τη ρωσική επιθετικότητα. Χρειάζεται, όμως, να δοθεί ιδιαίτερη προσοχή, σε εκείνα τα κράτη τα οποία αρνούνται να λάβουν ξεκάθαρη θέση υπέρ της μίας ή της άλλης ομάδας.
Εντός των κρατών της Νοτιοανατολικής Ευρώπης,παρά την ύπαρξη καθολικής σχέσης των κρατών με την Ρωσία, έχουν δημιουργηθεί επιμέρους ομάδες ανάλογα με τον βαθμό επηρεασμού και εξάρτησης που έχουν από αυτήν. Η πρώτη, η οποία συμπεριλαμβάνει την Αλβανία, το Κοσσυφοπέδιο και τη Βόρεια Μακεδονία, ακολουθεί την ευρωατλαντική γραμμή, καταδικάζοντας τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία και προσχωρώντας στις δυτικές κυρώσεις κατά της Μόσχα. Η δεύτερη, η οποία εκδηλώνεται κυρίως από τη Σερβική Δημοκρατία της Βοσνίας και τον ηγέτη της υποστηρίζει σε απόλυτο βαθμό την πολιτική της Ρωσίας. Τέλος, η τρίτη, η οποία συμπεριλαμβάνει τη Σερβία και το Μαυροβούνιο, δεν έχει λάβει ξεκάθαρη θέση υποστήριξης ή μη της Ρωσίας.
Πως, όμως, οι σχέσεις με τη Ρωσία μπορούν να επηρεάσουν την περιοχή των Δυτικών Βαλκανίων;
Μετά την εισβολή στην Ουκρανία, η Βόρεια Μακεδονία και η Αλβανία ακολούθησαν το παράδειγμα της ΕΕ σχετικά με την επιβολή κυρώσεων κατά της Ρωσίας. Ως απάντηση, το Κρεμλίνο τοποθέτησε τις δύο χώρες στον κατάλογο των εχθρικών κρατών, κατηγορώντας τες για ενέργειες εναντίον του. Στις 28 Μαρτίου, η Βόρεια Μακεδονία είχε απελάσει 5 ρώσους διπλωμάτες, ενώ σε λιγότερο από έναν μήνα απέλασε ακόμη 6 λόγω παραβιάσεων των διπλωματικών κανόνων. Στην Αλβανία, ηγέτες όλων των κομμάτων, συμπεριλαμβανομένου του προέδρου, καταδίκασαν τη Ρωσία και υποστήριξαν την Ουκρανία, το ΝΑΤΟ και την Ευρώπη. Μάλιστα, προχώρησαν στην αποστολή 30 στρατιωτών στο Κόσοβο, φοβούμενοι οποιαδήποτε όξυνση της κατάστασης.
Στο εσωτερικό του Μαυροβουνίου, υπήρχε μία συνεχής αντιπαράθεση μεταξύ της φιλοσερβικής κυβέρνησης URA, η οποία κατέρρευσε με πρόταση μομφής τον Φεβρουάριο του 2022, αλλά εξακολουθούσε να έχει ρόλο επιμελητή και του νέου ορισθέντα αντιπρόεδρου, Dritan Abazovic, με το φιλοδυτικό κόμμα Black on the White, για την στάση που θα ακολουθούσε το Μαυροβούνιο απέναντι στην Ρωσική επέμβαση. Η Ρωσία αποτελεί σημαντικό ξένο επενδυτή στη χώρα, κυρίως στην αγορά ακινήτων και τη μεταλλουργία, αλλά και στον τουρισμό, με τις άμεσες ξένες επενδύσεις να αυξάνονται από το 7.7% το 2016 σε 15.2 το 2021.
Η ρωσική επιρροή σε διπλωματικό επίπεδο είχε πληγεί λόγω της ένταξης του κράτους στο ΝΑΤΟ το 2017 και της έναρξης των ενταξιακών διαπραγματεύσεων με την ΕΕ. Ήδη από την αρχή είχαν επιβληθεί κυρώσεις σε μέσα ενημέρωσης που χρηματοδοτούνται από το ρωσικό κράτος και ανέστειλε πτήσεις με ρωσικές αεροπορικές εταιρείες και αεροπλάνα, χωρίς να ενταχθεί πλήρως στις κυρώσεις της ΕΕ. Σχεδόν 2 μήνες αργότερα της ρωσικής εισβολής στην Ουκρανία, δέχθηκε να υιοθετήσει περαιτέρω μέτρα προς την Ρωσία, χωρίς αυτά να δηλώνονται με σαφήνεια. Γίνεται αντιληπτό, πως οι μεγάλοι οικονομικοί δεσμοί με τη Ρωσία και κυρίως η στάση που ακολουθούσε ο πρώην πρωθυπουργός Zdravko Krivokapić, δεν του επιτρέπουν να πάρει σαφή μέτρα. Όμως, για πόσο θα παρέμενε στην ευρωατλαντική τροχιά αν εξακολουθούσε να μην συμμορφώνεται με τις κυρώσεις της ΕΕ;
Η Σερβία, ήδη από τους Γιουγκοσλαβικούς πολέμους αποτελεί πιστό σύμμαχο της Ρωσίας, λόγω του κοινού ιστορικού και πολιτισμικού παρελθόντος και της συνεχούς βοήθειας της Ρωσίας προς τη Σερβία. Οι οικονομικές σχέσεις, με τη Ρωσία να αποτελεί κύριο προμηθευτή των ενόπλων δυνάμεων και επενδυτή σε ενεργειακές εταιρείες της χώρας, σε συνδυασμό με τους θρησκευτικούς δεσμούς με τη Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία, την έχουν οδηγήσει στο να μην λάβει μέτρα κατά της Ρωσίας. Η απόσταση, όμως, με την Δύση και την ένταξη στην ΕΕ μεγαλώνει, όσο η Σερβία υπερασπίζεται την στάση του Κρεμλίνου. Η σχέση των δύο χωρών εντείνεται και με τη σχέση που διατηρεί ο Aleksandar Vucic με τον Vladimir Putin.
Στις 25 Φεβρουαρίου, το Συμβούλιο Εθνικής Ασφάλειας της Σερβίας, εξέφρασε τη λύπη του και υποστήριξε την πίστη του στο διεθνές δίκαιο, χωρίς να κατονομάσει ανοιχτά τη Ρωσία ως επιτιθέμενο. Στην συνέχεια, ο πρόεδρος Aleksandar Vučić δήλωσε πως η χώρα θα ακολουθήσει τα εθνικά της συμφέροντα, αποφασίζοντας να μη ευθυγραμμιστεί με την πολιτική κυρώσεων της ΕΕ. Σύμφωνα με έρευνα του ECFR, το 95% των Σέρβων πολιτών βλέπει τη Ρωσία είτε ως σύμμαχο είτε ως απαραίτητο εταίρο, με αποτέλεσμα, ενόψει των προεδρικών εκλογών του Απριλίου, ο ηγέτης του κόμματος να αδυνατεί να λάβει θέση υπέρ των κυρώσεων, με τη θέση του να διαφοροποιεί την ατζέντα του απο τους φιλοδυτικούς ηγέτες. Μετά τις εκλογές του Απριλίου και την επανεκλογή του προέδρου Vučić, ο Ύπατος Εκπρόσωπος της ΕΕ Josep Borrell και ο Επίτροπος Διεύρυνσης Oliver Varhelyi ανέφεραν σε κοινή δήλωση ότι «η Ευρωπαϊκή Ένωση αναμένει από τη Σερβία να εναρμονιστεί σταδιακά με τις θέσεις των Βρυξελλών στο θέμα των κυρώσεων κατά της Ρωσίας». Η Σερβία, εξακολουθεί να αρνείται την επιβολή κυρώσεων λόγω των συνεπειών που θα έχει, σύμφωνα με τον Πρόεδρο, η οικονομία της χώρας, αφού η προμήθεια πετρελαίου και φυσικού αερίου εξαρτάται ολοκληρωτικά από τη Ρωσία.
Το Κόσοβο, ευθυγραμμίστηκε με τον ευρωατλαντικό πυρήνα επιβάλλοντας τις απαραίτητες κυρώσεις κατά της Ρωσίας. Η στάση που ακολούθησε ήταν αναμενόμενη, δεδομένης της άρνησης της Ρωσίας να αποδεχθεί την αναγνώρισή του και την εφαρμογή του βέτο που διαθέτει στο Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ. Μάλιστα, ο Vladimir Putin έχει επικαλεστεί το παράδειγμα του Κοσσυφοπεδίου ως δικαιολογία για την προσάρτηση της Κριμαίας από τη Ρωσία και τις εισβολές της στο Ντόνετσκ και το Λουχάνσκ. Οι ηγέτες του Κόσοβου, φοβούμενοι για την ασφάλεια της χώρας, δεδομένης της σχέσης Ρωσίας- Σερβίας και του ενδεχόμενου παραδειγματισμού της Σερβίας, έκαναν έκκληση για μόνιμη εγκατάσταση του ΝΑΤΟ και ένταξή του σε αυτό. Παράλληλα, αύξησε τις αμυντικές δαπάνες, οι οποίες αποτελούν το 2% του ΑΕΠ, και δημιούργησε ένα τμήμα ασφάλειας, στο οποίο οι πολίτες θα έχουν τη δυνατότητα να συνεισφέρουν στις ένοπλες δυνάμεις. Βέβαια, ο Vučić δύσκολα θα ακολουθήσει το παράδειγμα της Ρωσίας, καθώς αυτό θα είχε μεγάλο οικονομικό και πολιτικό πλήγμα και για την ίδια την Σερβία. Δεν πρέπει να ξεχνιέται, όμως, πως το Κόσοβο παραμένει ένα διαπραγματευτικό χαρτί για τη Ρωσία και τη σχέση της με την Δύση, το οποίο θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για να προκαλέσει αστάθεια στην περιοχή.
Ο μεγαλύτερος φόβος της διεθνούς κοινότητας βρίσκεται στη διατήρηση της ασφάλειας της Βοσνίας- Ερζεγοβίνης, λόγω της μεγάλης επιρροής του ηγέτη της Σερβικής Δημοκρατίας της Βοσνίας από τη Ρωσία και τη ρωσική προπαγάνδα που βρίσκει αντίκρισμα μέσω των ΜΜΕ. Ο ηγέτης της Σερβικής Δημοκρατίας της Βοσνίας, Milorad Dodik, ως ο Σέρβος εκπρόσωπος της τριμερούς ομοσπονδιακής προεδρίας, έχει κάνει χρήση του δικαιώματος βέτο, με αποτέλεσμα να μην μπορέσει η χώρα να λάβει επίσημη θέση στις κυρώσεις κατά της Ρωσίας. Ανησυχητική είναι η ανοιχτή επιθυμία του Milorad Dodik, ήδη από το Δεκέμβριο του 2022, για απόσχιση και πλήρη ανεξαρτητοποίηση της Σερβικής Δημοκρατίας. Οι κινήσεις του έχουν επικριθεί έντονα από την Ευρωπαϊκή Ένωση, τις Ηνωμένες Πολιτείες και το ΝΑΤΟ, αλλά υποστηρίζονται από τη Ρωσία. Σε δήλωση του αμφισβήτησε την κεντρική εξουσία της Βοσνίας και επανειλημμένες φορές έχει υποστηρίξει την πράξη της Ρωσίας με την αναγνώριση των περιοχών Ντόνετσκ και Λουχάνσκ, γεγονός που κάνει πιθανή μια υβριδική εμπλοκή της Ρωσίας στο εσωτερικό της Βοσνίας ή μια κίνηση παραδειγματισμού από τον ηγέτη Milorad Dodik για αυτονομία της περιοχής.
Επιλογικά, η Ρωσία, ακόμη και με τα φρικτά εγκλήματα πολέμου που συνόδευσαν την επίθεση της προς την Ουκρανία, εξακολουθεί να διατηρεί σχέσεις με τα κράτη των Δυτικών Βαλκανίων. Στις περιπτώσεις της Αλβανίας, της Βόρειας Μακεδονίας και του Κοσόβου η παρουσία της είναι ισχνή με τις χώρες να έχουν ευθυγραμμιστεί πλήρως με την ευρωατλαντική πολιτική. Η Σερβία και το Μαυροβούνιο διατηρούν μια ουδέτερη στάση, δηλώνοντας ανοιχτά ότι η επιβολή κυρώσεων θα είχε ως επακόλουθο την οικονομική δυσχέρεια της περιοχής, λόγω της μεγάλης εξάρτησης που έχουν από την Ρωσία στους τομείς των επενδύσεων και της ενέργειας. Τέλος, η Σερβική Δημοκρατία της Βοσνίας προωθεί τις πράξεις της Ρωσίας, αρνούμενη να συμμετάσχει στην επιβολή κυρώσεων.
Βιβλιογραφία
Biepag, 2022, Western Balkans: Reactions and Implications of the Russian Aggression of Ukraine. Διαθέσιμο στο https://biepag.eu/blog/western-balkans-reactions-and-implications-of-the-russian-aggression-of-ukraine/ (τελευταία πρόσβαση 18/4/2022)
China-cee, 2021, Montenegro external relations briefing: relations between montenegro and major. Διαθέσιμο στο https://china-cee.eu/2021/10/28/montenegro-external-relations-briefing-relations-between-montenegro-and-major-powers/#_ftnref5 (τελευταία πρόσβαση 18/4/2022)
Engjellushe, M.,2022, Bound to Russia: Serbia’s disruptive neutrality, ecfr. Διαθέσιμο στο https://ecfr.eu/article/bound-to-russia-serbias-disruptive-neutrality/ (τελευταία πρόσβαση 18/4/2022)
European Commission, Serbia: Joint Statement by High Representative Josep Borrell and Commissioner for Neighborhood and Enlargement Olivér Várhelyi on the general elections. Διαθέσιμο στο
https://www.ft.com/content/0041d1a9-7fbd-4ea3-8176-e8b7d99e4a92
https://foreignpolicy.com/2022/03/30/bosnia-russia-nato-ukraine-war-dodik/
Hosa, J., Tcherneva, V., 2021, Pandemic trends Serbia looks east, Ukraine looks west. Διαθέσιμο στο https://ecfr.eu/article/pandemic-trends-serbia-looks-east-ukraine-looks-west/ (τελευταία πρόσβαση 29/4/2022)
Lough, J., 2011, Η Ενεργειακή Διπλωματία της Ρωσίας, Chatham House. Διαθέσιμο στο https://www.chathamhouse.org/sites/default/files/19352_0511bp_lough.pdf
Reka, B., 2022, Russia’s war further divides the Balkans, Geopolitical Intelligence Services. Διαθέσιμο στο https://www.gisreportsonline.com/r/russia-ukraine-balkans/ (τελευταία πρόσβαση 29/4/2022)
Reuter, 2022, Montenegro adopts unspecified sanctions against Russia. Διαθέσιμο στο https://www.reuters.com/world/europe/montenegro-adopts-unspecified-sanctions-against-russia-2022-04-08/
Saric, D., Morcos, P., 2022, The War in Ukraine: Aftershocks in the Balkans,Center for strategic and international studies. Διαθέσιμο στο https://www.csis.org/analysis/war-ukraine-aftershocks-balkans (τελευταία πρόσβαση 18/4/2022)