Γράφει η Ευαγγελία Ρωμανού
Μετά το «σάλο» που προκάλεσε στην ελληνική κοινωνία η υπόθεση του κρατούμενου και φοιτητή Βασίλη Δημάκη, ο οποίος προέβη σε απεργία πείνας ισχυριζόμενος ότι δεν ικανοποιείται το αίτημά του για παρακολούθηση των πανεπιστημιακών του μαθημάτων, ήρθαν στην επιφάνεια για ακόμα μια φορά οι αδυναμίες του ελληνικού σωφρονιστικού συστήματος.
Η Ελλάδα αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα ευρωπαϊκής χώρας, που έχει καταδικασθεί πολλάκις για παραβίαση των δικαιωμάτων των κρατουμένων, για την εξευτελιστική τους μεταχείριση, καθώς και για τις συνθήκες κράτησης στα σωφρονιστικά ιδρύματα. Πολλοί κρατούμενοι έχουν καταφύγει στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ) κατά της Ελλάδας επιζητώντας την υπεράσπιση των δικαιωμάτων τους, φέρνοντας το ελληνικό κράτος ενώπιον της δικαιοσύνης. Μια πρόσφατη περίπτωση παραβίασης των δικαιωμάτων είναι η υπόθεση «Κων- σταντινόπουλος κ.ά. κατά Ελλάδας», κατά την οποία το ΕΔΔΑ αποφάνθηκε (στις 22/11/2018) απάνθρωπη και εξευτελιστική μεταχείριση των κρατουμένων στις φυλακές Γρεβενών, κατά παράβαση του Άρθρου 3 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ), σύμφωνα με το οποίο κανένας δεν επιτρέπεται να υποβληθεί σε βασανιστήρια ή ποινές ή μεταχείριση που είναι απάνθρωπες και εξευτελιστικές.
Συγκεκριμένα, οι κρατούμενοι κατήγγειλαν την χρήση όπλων ηλεκτροσόκ σε βάρος τους από την αστυνομία κατά τη διάρκεια έρευνας που διεξήχθη, ύστερα από πληροφόρηση περί ανταρσίας και εξέγερσης των κρατουμένων. Το ΕΔΔΑ έκρινε επίσης, ότι η Ελλάδα όφειλε να καταβάλλει χρηματικό ποσό στους παθόντες για ηθική βλάβη και για τα δικαστικά τους έξοδα, σύμφωνα με το Άρθρο 41 της ΕΣΔΑ για «δίκαιη ικανοποίηση» σε περίπτωση παραβία- σης της Σύμβασης ή των Πρωτοκόλλων της.1
Αξίζει να σημειωθεί στο σημείο αυτό ότι, τα δικαιώματα των κρατουμένων προβλέπονται σε Διεθνή κείμενα (όπως η Οικουμενική Διακήρυξη Δικαιωμάτων του Ανθρώπου 1948, η Σύμβαση Ηνωμένων Εθνών κατά των Βασανιστηρίων και Άλλων Τρόπων Σκληρής, Απάνθρωπης ή Ταπεινωτικής Μεταχείρισης ή Τιμωρίας 1984, οι Βασικές Αρχές Μεταχείρισης των Κρατουμένων 1990), σε ευρωπαϊκά κείμενα (όπως η Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου 1950 και η Ευρωπαϊκή Σύμβαση για την Πρόληψη των Βασανιστηρίων και της Απάνθρωπης ή Ταπεινωτικής Μεταχείρισης ή Τιμωρίας 1987), καθώς και σε εθνικά κείμενα (όπως το Σύνταγμα και ο Σωφρονιστικός Κώδικας.) Πέρα από τα δικαιώματά τους, οι κρατούμενοι έχουν και υποχρεώσεις, οι οποίες περιλαμβάνουν, μεταξύ άλλων, τον σεβασμό προς τους συγκρατούμενούς τους, το να ακολουθούν τις οδηγίες του προσωπικού, την συνεργασία σε σωματικούς ελέγχους και ελέγχους ειδών.
Οι κρατούμενοι ναι μεν, στερούνται του δικαιώματος της ελευθερίας (νόμιμη στέρηση της ελευθερίας σύμφωνα με το ά. 5, παρ. 1 της ΕΣΔΑ «δικαίωμα στην προσωπική ελευθερία και ασφάλεια») για το χρονικό διάστημα της κράτησής τους, αυτό ωστόσο δεν σημαίνει ότι χάνουν τα υπό- λοιπα δικαιώματα που φέρουν ως άνθρωποι, όπως, για παράδειγμα, το δικαίωμα στη ζωή (Άρθρο 2 της ΕΣΔΑ) το οποίο, μάλιστα, αποτελεί απόλυτο δικαίωμα και δεν επιδέχεται αμφισβήτησης. Οι άνθρωποι που κρατούνται στα σωφρονιστικά ιδρύματα έχουν θεμελιώδη δικαιώματα, όπως το δι- καίωμα στην υγεία, στην εκπαίδευση, στην επικοινωνία με τα οικεία πρόσωπα, αλλά και δικαιώματα όσον αφορά το διαδικαστικό στάδιο, όπως το δικαίωμα στην ακρόαση, σε συνήγορο, στην πληροφόρηση για τους λόγους της σύλληψης (τα οποία απορρέουν από τη γενική αρχή «της δίκαιης δίκης» – ά. 6, παρ. 1 ΕΣΔΑ). Οι κατηγορίες που έχουν αποδοθεί στην Ελλάδα, όσον αφορά τις συνθήκες κράτησης, αφορούν, μεταξύ άλλων, το πρόβλημα του υπερπληθυσμού στις φυλακές, της ανεπαρκούς ιατρικής περίθαλψης, της βίας μεταξύ κρατουμένων, τις άθλιες συνθήκες κράτησης των ανηλίκων, την έλλειψη θέρμανσης και επαρκούς σίτισης.
Συγκεκριμένα, όσον αφορά τις συνθήκες κράτησης των κρατουμένων, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή για την πρόληψη των βασανιστηρίων και της απάνθρωπης ή ταπεινωτικής μεταχείρισης ή τιμωρίας (CPT), σε έκθεση που δημοσίευσε τον Απρίλιο του 2020 μετά από επισκέψεις σε ελληνικές φυλακές,2 διαπίστωσε μερική πρόοδο των συνθηκών κράτησης από το 2015 και μετά, με τα προβλήματα, ωστόσο, να παραμένουν σε μεγάλο βαθμό. Στην έκθεση γίνεται αναφορά για συνθήκες διαβίωσης που προσβάλλουν την ανθρώπινη αξιοπρέπεια (συγκεκριμένα στις φυλακές Κορυδαλλού και Θεσσαλονίκης) και σε υψηλό βαθμό βίας μεταξύ των κρατουμένων, λόγω της ανεπάρκειας σε προσωπικό, με αποτέλεσμα πολλά περιστατικά να παραμένουν απαρατήρητα. Μεγάλη παραμένει η ανεπάρκεια στην πρόσβαση σε ιατρική περίθαλψη, στην οποία επίσης παρατηρείται ανε- πάρκεια σε προσωπικό και μη τήρηση του ιατρικού απορρήτου. Επιπλέον, στην έκθεση γίνεται λόγος για κακομεταχείριση των κρατουμένων από την ελληνική αστυνομία και ταυτόχρονα αναφέρει την άρνηση της Ελλάδας να παραδεχτεί την σημαντικότητα του προβλήματος. Παράλληλα, καλεί τις ελληνικές αρχές να λάβουν τα απαραίτητα μέτρα για τη βελτίωση των συνθηκών κράτησης, καθώς και να διευρύνουν το «Στρατηγικό Σχέδιο» που έθεσε το Υπουργείο Δικαιοσύνης σε εφαρμογή για το διάστημα 2018-2020, με στόχο τη βελτίωση των συνθηκών στα σωφρονιστικά ιδρύματα της χώρας.
Στο συγκεκριμένο σχέδιο έχουν τεθεί κάποιοι στόχοι και δράσεις για τη βελτίωση των υποδομών, την πρόσληψη προσωπικού και τη σωστή του εκπαίδευση, για την αντιμετώπιση του υπερπληθυσμού, για την διαδικασία επανένταξης και τη μετασωφρονιστική μέριμνα (μέσα από πολιτιστικές δραστηριότητες, τη δημιουργία σχολικών μονάδων, την επαγγελματική κατάρτιση), για την ασφάλεια του προσωπικού και των κρατουμένων. Βέβαια, από τα λεγόμενα της Επιτροπής γίνεται αντιληπτό ότι απαιτείται περισσότερη προσπάθεια και να αποδοθεί πραγματική έμφαση στην επί- τευξη των στόχων του Σχεδίου. Η πρόοδος που έχει σημειωθεί από το 2015 και μετά δεν μπορεί να θεωρηθεί «θεαματική», καθώς ακόμα καταγράφονται πολλές περιπτώσεις παραβίασης των δικαιωμάτων των κρατουμένων, αποδεικνύοντας ότι το σωφρονιστικό σύστημα στην Ελλάδα πάσχει από πολλές πλευρές. Αυτό που πρέπει να ληφθεί υπόψιν είναι ότι, στόχος του σωφρονιστικού συστήματος δεν είναι η «εκδίκηση» σε βάρος των κρατουμένων. Ο κυριότερος στόχος είναι η εξασφάλιση της ομαλής τους κοινωνικής επανένταξης, κατάρτισης και η αποφυγή παρόμοιων συμπεριφορών τους στο μέλλον, χωρίς να λησμονείται ότι στη διάρκεια αυτής της διαδικασίας δεν παύουν να είναι φορείς βασικών και αδιαπραγμάτευτων δικαιωμάτων.
Βιβλιογραφία
Ελληνόγλωσση
Ε.Δ.Δ.Α. Κωνσταντινόπουλος κ.α. κατά Ελλάδας της 22.11.2018 (αριθ. 2) (αρ. προσφ. 29543/15) Κακομεταχείριση κρατουμένων στις φυλακές Γρεβενών και έλλειψη αποτελεσματικής έρευνας, ddikastes.gr, 29 Νοεμβρίου 2018. Ημερομηνία τελευταίας πρόσβασης η 02/06/2020. Διαθέσιμο σε: https://www.ddikastes.gr/node/3696
Έκθεση – κόλαφος για τις συνθήκες κράτησης στην Ελλάδα από το Συμβούλιο της Ευρώπης,
Lawspot.gr, 03/03/2016. Ημερομηνία τελευταίας πρόσβασης η 02/06/2020. Διαθέσιμο σε: https:// www.lawspot.gr/nomika-nea/ekthesi-kolafos-gia-tis-synthikes-kratisis-stin-ellada-apo-symvoylio-tis-eyropis
Υπουργείο Δικαιοσύνης, Διαφάνειας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων – Γενική Γραμματεία Αντεγκληματικής Πολιτικής, Το Αλφαβητάρι του κρατουμένου, δικαιώματα & υποχρεώσεις, Εθνικό Τυπογραφείο, Μάρτιος 2016. Διαθέσιμο σε: https://socialpolicy.gr/wp-content/uploads/ 2016/04/%CE%91%CE%BB%CF%86%CE%B1%CE%B2%CE%B7%CF%84%CE%AC%CF%81 %CE%B9_%CE%9A%CF%81%CE%B1%CF%84%CE%BF%CF%85%CE%BC%CE%B5%CE% BD%CE%BF%CF%85.pdf
Υπουργείο Δικαιοσύνης, Διαφάνειας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων – Γενική Γραμματεία Αντεγκληματικής Πολιτικής, Στρατηγικό Σχέδιο για το Σωφρονιστικό Σύστημα 2018-2020, Εθνικό Τυπογραφείο. Διαθέσιμο σε: http://www.justice.gr/site/LinkClick.aspx?fileticket=ayLLhES531Q%3d&tabid=492
Ξενόγλωσση
Council of Europe – CPT, Report to the Greek Government on the visit to Greece carried out by the European Committee for the Prevention of Torture and Inhuman or Degrading Treatment or Punishment (CPT) from 28 March to 9 April 2019, Strasbourg, 9 April 2020. Διαθέσιμο σε: https:// rm.coe.int/16809e2058
European Court of Human Rights, Council of Europe, European Convention on Human Rights (as amended by the provisions of Protocol No. 14 (CETS no. 194) as from its entry into force on 1 June 2010), Strasbourg. Διαθέσιμο σε: https://www.echr.coe.int/Documents/Convention_ENG.pdf