Γράφει η Χριστίνα Λάσπα
“Σε όλη την διάρκεια της Ιστορίας ο άνθρωπος έπρεπε να παλεύει με την Φύση για να επιβιώσει. Σε αυτόν τον αιώνα έχει αρχίσει να συνειδητοποιεί ότι για να επιβιώσει πρέπει να την προστατέψει.”
Jaques-Yves Cousteau
Στη Σύμβαση-Πλαίσιο των Ηνωμένων Εθνών για την Κλιματική Αλλαγή (UNFCCC), ως κλιματική αλλαγή ορίζεται η μεταβολή στο κλίμα που επηρεάζεται άμεσα από τις ανθρώπινες δραστηριότητες. Η κλιματική αλλαγή συμβαίνει τώρα, αφορά όλη την ανθρωπότητα και αποτελεί σημείο αναφοράς για εξέλιξη. Τα τελευταία 50 χρόνια, οι ρύποι στην ατμόσφαιρα έχουν αυξηθεί δραματικά, εξαιτίας της διαδικασίας της καύσης ορυκτών καυσίμων για την παραγωγή ενέργειας. Επίσης, τα αέρια του θερμοκηπίου απορροφούν τη θερμότητα του ήλιου που ακτινοβολείται από την επιφάνεια της Γης, την παγιδεύουν στην ατμόσφαιρα και την εμποδίζουν να διαφύγει στο διάστημα.
Η ανθρώπινη δραστηριότητα επηρεάζει σταδιακά το κλίμα της Γης, προσθέτοντας τεράστιες ποσότητες αερίων του θερμοκηπίου σε εκείνες που απαντώνται φυσιολογικά στην ατμόσφαιρα. Αυτά τα επιπλέον αέρια του θερμοκηπίου προέρχονται κυρίως από την καύση ορυκτών καυσίμων, καθώς και από άλλες ανθρώπινες δραστηριότητες, όπως η αποψίλωση των τροπικών δασών, η γεωργία, η κτηνοτροφία και η παραγωγή χημικών ουσιών. Το διοξείδιο του άνθρακα είναι το κυριότερο αέριο του θερμοκηπίου που παράγεται από ανθρώπινες δραστηριότητες. Αυτά τα επιπλέον αέρια ενισχύουν το «φαινόμενο του θερμοκηπίου» στην ατμόσφαιρα του πλανήτη, με αποτέλεσμα η θερμοκρασία της γης να αυξάνεται με πρωτοφανείς ρυθμούς και να επέρχονται σημαντικές αλλαγές στο κλίμα.
Τα ακραία καιρικά φαινόμενα επηρεάζουν τόσο το ανθρώπινο γένος και το φυσικό περιβάλλον, όσο και την πολιτιστική κληρονομιά, η οποία δεν αποτελεί ανανεώσιμο αγαθό. Οι φυσικές καταστροφές, η κλιματική αλλαγή και οι συνέπειες που αυτή επέφερε οδήγησαν τα κράτη μέλη της UNESCO στην υπογραφή συνθήκης το 1972 στο Παρίσι με τίτλο “Σύμβαση για την Προστασία της Παγκόσμιας Πολιτιστικής και Φυσικής Κληρονομιάς”. Αποτελούσε μία πρωτοποριακή σύμβαση καθώς με αυτή θεσπίστηκαν 38 άρθρα που έκαναν ξεκάθαρη τη στήριξη της UNESCO σε τακτικές και στρατηγικές για την αντιμετώπιση των κινδύνων που ελλόχευαν.
Η πολιτιστική κληρονομιά χρήζει προστασίας καθώς μεταφέρει μηνύματα επιστημονικής και ιστορικής φύσης, κουλτούρα, πολιτισμό και τέχνη, τα οποία συμβάλλουν στην πνευματική ανάπτυξη των ανθρώπων. Φυσικά, η πολιτιστική κληρονομιά αποτελεί και τη βάση, τα θεμέλια καθώς και πηγή έμπνευσης για τη δημιουργία σύγχρονων τεχνών. Είναι, επίσης, πηγή οικονομικής ανάπτυξης των κρατών, καθώς ο τουρισμός βασίζεται κατά βάση στον πολιτιστισμό ως πόλο έλξης τουριστικών ροών. Κράτη, όπως η Ελλάδα, βασίζουν το μεγαλύτερο μέρος της οικονομίας τους στον τουρισμό και στην ανάδειξη της πολιτιστικής τους κληρονομιάς. Επιπροσθέτως, η πολιτιστική κληρονομιά αποτελεί ένα μέσο κατανόησης των πολιτισμών και της κουλτούρας των λαών, η οποία ενδυναμώνει τις σχέσεις μεταξύ των κρατών και ενισχύει τη συνεργασία.
Υποχρέωση κάθε κράτους είναι να προστατεύει την πολιτιστική κληρονομιά από κινδύνους, όπως φθορές, απώλειες, κλοπές, διακίνηση στο εξωτερικό και λαθρανασκαφή. Η έννοια της προστασίας περιλαμβάνει τη σημασία της διατήρησης και της διάσωσης των μνημείων, ενώ η νομική έννοια είναι ευρύτερη και περιλαμβάνει στόχους όπως την έρευνα των στοιχείων της πολιτιστικής κληρονομιάς, τη διευκόλυνση της πρόσβασης στα μνημεία για τον λαό, την ενσωμάτωση των στοιχείων στη σύγχρονη κοινωνική ζωή και την ευαισθητοποίηση του κόσμου για τον πολιτιστικό πλούτο. Η ανάγκη για την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς έχει τεθεί τα τελευταία χρόνια στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος τόσο σε τοπικό όσο και σε υπερεθνικό επίπεδο. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή συγκεντρώνει εμπειρογνώμονες από τα κράτη της ΕΕ για τον εντοπισμό και την ανταλλαγή ορθών πρακτικών και καινοτόμων μέτρων με στόχο την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς από την κλιματική αλλαγή, όπως αναφέρει και ο επίσημος ιστότοπος της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Στη διεθνή σκηνή, η Ελλάδα κατέχει έναν από τους αρχαιότερους πολιτισμούς που συνέβαλαν σημαντικά στην εξέλιξη των επιστημών, των τεχνών και των γραμμάτων. Είναι μία χώρα με πλούσια άυλη και υλική πολιτιστική κληρονομιά, η οποία απειλείται από τις συνέπειες της κλιματικής αλλαγής. Σε οικουμενικό αλλά και σε εθνικό επίπεδο, τα μνημεία, οι ιεροί χώροι και τα αγάλματα γνωρίζουν σημαντικές φθορές εξαιτίας των ακραίων καιρικών φαινομένων που εμφανίζονται τα τελευταία χρόνια. Ο πολιτιστικός πλούτος που δημιούργησαν οι πρόγονοι του ανθρώπινου γένους έχουν επιβιώσει παγκόσμιους πολέμους και υγειονομικές κρίσεις, αλλά μπροστά στις ακραίες θερμοκρασίες, την όξινη βροχή, την υγρασία και την ένταση της ηλιακής ακτινοβολίας που δέχονται αλλοιώνονται και καταστρέφονται δραματικά.
Η λέξη κληρονομιά κυριολεκτικά σημαίνει, σύμφωνα με τον Μπαμπινιώτη, το σύνολο της περιουσίας που μετά τον θάνατο του κατόχου μεταβιβάζεται στην κυριότητα άλλου/άλλων. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, η έννοια κληρονομιά χρησιμοποιείται περισσότερο μεταφορικά και σημαίνει την παραλαβή πολύτιμου κληροδοτήματος από τους προγόνους, που πρέπει να προστατευθεί. Υπάρχουν δύο είδη πολιτιστικής κληρονομιάς. Η υλική πολιτιστική κληρονομιά που περιλαμβάνει τα μνημεία, αγάλματα, έργα τέχνης, πίνακες, κτίρια, οτιδήποτε είναι απτό και μπορεί να μετακινηθεί. Η άυλη πολιτιστική κληρονομιά δεν επηρεάζεται με παρόμοιο τρόπο από τις συνέπειες της κλιματικής αλλαγής καθώς αναφέρεται στη μουσική, τον χορό, τις παραδόσεις, τη λογοτεχνία, το θέατρο, τα ήθη και τα έθιμα των λαών.
Κατά το πέρασμα των τελευταίων δεκαετιών, έχουν παρατηρηθεί ακραία καιρικά φαινόμενα παγκοσμίως. Στις ΗΠΑ σημειώθηκαν θανατηφόρες πλημμύρες τον Σεπτέμβριο του 2023 αλλά και στην ευρύτερη έκταση της Ευρωπαϊκής Ηπείρου, όπως η κάλυψη της πόλης της Σικελίας με νερό, ενώ στην Ελλάδα μεγάλες πυρκαγιές κατέλαβαν ολόκληρο τον νομό του Έβρου και όχι μόνο. Η κλιματική αλλαγή εκτός από την υγεία, τη φύση, τη χλωρίδα και την πανίδα επηρεάζει ανεπανόρθωτα και την πολιτιστική κληρονομιά καθώς πολλά μνημεία καταστρέφονται με το αποτέλεσμα να είναι μη αναστρέψιμο.
Υπεύθυνος φορέας προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς στην Ελλάδα είναι το Υπουργείο Πολιτισμού, ενώ η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει θεσπίσει διαφορετικές πολιτικές προκειμένου να ληφθούν δραστικά μέτρα για την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς της ηπείρου. Σε παγκόσμιο επίπεδο, η UNESCO έχει διατελέσει αξιοθαύμαστο έργο, με πληθώρα μελετών και δράσεων για την ανακατασκευή και διατήρηση των μνημείων σε ολόκληρο τον κόσμο.
Υπάρχουν δύο κατηγορίες επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής στην πολιτιστική κληρονομιά. Η πρώτη αποτελεί άμεση καταστροφή και είναι εκείνη της αποσάθρωσης, δηλαδή της σταδιακής αποσύνθεσης των φυσικών υλικών κατά το πέρασμα του χρόνου. Η δεύτερη περίπτωση είναι εκείνη της έμμεσης καταστροφής της πολιτιστικής κληρονομιάς εξαιτίας της ανάγκης αλλαγής του φυσικού περιβάλλοντος για την εγκατάσταση και ανάπτυξη καινούργιων πολιτισμών. Κάποιοι αρχαιολογικοί χώροι διατηρούνται μέσα στο έδαφος όπου συχνά παρατηρούνται φυσικοί ή ανθρωπογενείς παράγοντες να επηρεάζουν την ισορροπία του με αποτέλεσμα τη διατάραξη και αλλοίωση τους. Επίσης, οι ενδεχόμενες και πιθανές αυξήσεις της υγρασίας του εδάφους προκαλούν σημαντικές φθορές στις επιφάνειες ιστορικών κτιρίων που αντλούν νερό από το έδαφος εξαιτίας των μεγάλων ποσοστών αλάτων, που εμπεριέχονται στο νερό.
Το πολιτιστικό τοπίο είναι εύθραυστο. Πληθώρα μνημείων έχουν ως βάση τα προϊόντα ξυλείας και άλλα οργανικά υλικά, τα οποία επιδέχονται βιολογικές μολύνσεις εξαιτίας των παρασίτων που μεταναστεύουν όταν παρουσιάζονται έντονες πλημμύρες, ανεμοστρόβιλοι και άλλα ακραία καιρικά φαινόμενα. Ακόμη, η ερημοποίηση και η διάβρωση απειλούν κυρίως ερημικού τύπου οικοσυστήματα. Σε ιδιαίτερο κίνδυνο είναι εκτεθειμένα τα μνημεία που βρίσκονται σε παράκτιες περιοχές, καθώς η στάθμη της θάλασσας αυξάνεται δραματικά τα τελευταία χρόνια. Η τήξη των πάγων είναι μία από τις συνέπειες της κλιματικής αλλαγής που προκαλεί την αύξηση της στάθμης της θάλασσας και απειλεί άμεσα την πολιτιστική κληρονομιά που βρίσκεται σε παραθαλάσσιες περιοχές.
Επιπλέον, ένα μεγάλο μέρος της καταστροφής των μνημείων σε ολόκληρη την υδρόγειο οφείλεται στους ρύπους που εκλύονται από τις μεταφορές και στην εκβιομηχάνιση. Στις περισσότερες χώρες της Ευρώπης, η πλειονότητα των μνημείων εδράζεται στις πρωτεύουσες των χωρών. Ωστόσο, το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού κατοικεί μόνιμα στις πρωτεύουσες και έτσι αυξάνεται η ρύπανση με βλαβερά μικροσωματίδια, όπως λειχήνες, μύκητες και βιολογικούς παράγοντες. Επιπροσθέτως, τα μνημεία που είναι εκτεθειμένα στην όξινη βροχή επιδέχονται τεράστιες βλάβες κατά το πέρασμα των χρόνων καθώς το εξωτερικό επίστρωμα του μαρμάρου δέχεται μεγάλη ζαχαροειδή φθορά.
Οι απειλές που γνωρίζουν τα αξιοθέατα όλου του κόσμου μοιάζουν να είναι ταχείς και σοβαρές. Λίγα χρόνια πριν, στην Ελλάδα, το μουσείο των Μυκηνών υπέστη σοβαρές βλάβες εξαιτίας των μεγάλων πυρκαγιών που κάλυψαν την έκταση της Πελοποννήσου, ενώ χιλιάδες αρχαιολογικοί χώροι αντιμετωπίζουν τον ίδιο κίνδυνο εξαιτίας της τοποθεσίας τους. Ακόμη, ο αρχαιολογικός χώρος της Δήλου έχει υποστεί σημαντικές απώλειες και ζημίες εξαιτίας του ανέμου αλλά και των συχνών βροχοπτώσεων. Μεγάλο πλήγμα αποτελεί η αλλοίωση του Παρθενώνα, ο οποίος αποτελεί σύμβολο παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς, καθώς οι προσπάθειες για τη συντήρηση και αναδόμησή του είναι πολύ συχνές. Επίσης, σε μεγάλο κίνδυνο βρίσκονται η Βαβυλώνα στη Μεσοποταμία, οι κατεψυγμένοι τάφοι στη Σιβηρία, τα χωρία της λίθινης εποχής στην Σκωτία και ο ναός της Αρτέμιδος στη Βραυρώνα που έχει πλημμυρίσει αρκετές φορές, καταδεικνύοντας για ακόμη μία φορά τη μεγάλη και επιτακτική ανάγκη για τη θωράκιση των μνημείων αλλά και των αρχαιολογικών ναών.
Ωστόσο, η υλική και η άυλη πολιτιστική κληρονομιά υπερβαίνουν τη σημασία των υλικών γλυπτών, εικόνων, μνημείων και αντικατοπτρίζουν την ιστορία και τον εθνικό χαρακτήρα των λαών. Τα τελευταία χρόνια, οι συνέπειες της κλιματικής αλλαγής έχουν αφήσει το στίγμα τους στην υλική κληρονομιά των εθνών, καθώς παρατηρούνται ιδιαίτερες καταστροφές στα μνημεία που βρίσκονται στο φυσικό περιβάλλον και εκτίθενται στις καιρικές συνθήκες. Εξαιτίας της υπερβολικής υγρασίας και των ακραίων θερμοκρασιών, πολλά ιστορικά κτίρια και μνημεία κατεδαφίζονται πολύ συχνά. Επίσης, διάφορες ιστορικές γέφυρες (λ.χ. γεφύρι της Άρτας) κινδυνεύουν να αντιμετωπίσουν σημαντικό κίνδυνο από τις αναπάντεχες και συχνές πλημμύρες. Πολύτιμα μνημεία, αξιοθέατα και αρχαιολογικοί χώροι έχουν υποστεί καταστροφές και έχουν χαθεί πολιτιστικά αγαθά εξαιτίας των συνεπειών της κλιματικής αλλαγής.
Ιδιαίτερη έμφαση δίνει το Συμβούλιο της Ευρώπης στον τρόπο της διαχείρισης και της προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς, καθώς θεωρείται απαραίτητο να γίνεται µε πλήρη σεβασμό στις αρχές της δημοκρατίας και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Η σχετική στρατηγική της Ε.Ε. αποβλέπει στην ενδυνάμωση της αποτελεσματικότητάς και της συνοχής των μέτρων που αναμένεται να αναληφθούν από τα Κράτη-Μέλη. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, το 2007, εγκαινίασε την Πράσινη Βίβλο, η οποία ανέλυε μια σειρά ακραίων καιρικών συνθηκών που έπρεπε να αντιμετωπιστούν άμεσα.
Από το 2013, η Ε.Ε. ακολουθεί, επίσης, μια συγκεκριμένη στρατηγική, η οποία αφορά στην προσαρμογή στις νέες συνθήκες της κλιματικής αλλαγής, αλλά και της αντιμετώπισης των προβλημάτων που προκαλούνται στην πολιτιστική κληρονομιά των κρατών. Η στρατηγική έχει τρεις βασικούς στόχους. Ο πρώτος είναι η προώθηση δράσεων από την πλευρά των κρατών σχετικά με τη βέλτιστη προστασία του πολιτιστικού πλούτου, ενώ η Ε.Ε. έχει κυρίως τον ρόλο του συντονιστή. Επίσης, αφορά στη βελτίωση του επιπέδου πληροφόρησης μέσω του European Climate Platform ώστε να διευκολύνεται η λήψη αποφάσεων. Ο τελευταίος στόχος είναι τα κράτη-µέλη να γίνουν περισσότερο ανθεκτικά, θωρακισμένα και προστατευμένα απέναντι στις ανθρωπογενείς καταστροφές. Προκειμένου να επιτευχθούν αυτοί οι στόχοι, η Ε.Ε. παρέχει χρηματοδοτήσεις για τη δημιουργία, διαμόρφωση και ανασυγκρότηση των ήδη υπαρχουσών και νέων δομών, αλλά ταυτόχρονα ενισχύει τα Κράτη-Μέλη με στρατηγική υποστήριξη και καθοδήγηση για να αποφευχθούν τυχόν ατασθαλίες.
Ένας από τους βασικότερους στόχους είναι η εκπαίδευση να γίνει ποιοτικότερη, έτσι ώστε η άυλη πολιτιστική κληρονομιά να χρησιμοποιείται ως πηγή γνώσης για τους νέους που σέβονται, θαυμάζουν, προωθούν τον πολιτισμό και την ιστορία. Ακόμη, η διάδοση της γνώσης για τη σημαντικότητα της πολιτιστικής κληρονομιάς αποτελεί και διαδραματίζει εξέχοντα ρόλο στην πορεία της μεταβολής των δυσμενών επικρατουσών συνθηκών. Τα μνημεία και οι αρχαιολογικοί χώροι τείνουν να μετατρέπονται σε πυρήνες ευεξίας, ευημερίας και έμπνευσης για τις τοπικές κοινωνίες. Επιπλέον, πολλά κράτη δεν διαθέτουν κατάλληλα μέσα για τη σωστή διατήρηση των μνημείων επειδή πλήττονται από απαρχαιωμένες δομές. Εν όψει των ακραίων μεταβολών και της ακτινοβολίας , βασικός στόχος είναι η χορήγηση νέων εξελιγμένων μέσων αλλά και ο εξοπλισμός των αρχαιολογικών χώρων με σύγχρονα κλιματιστικά συστήματα
Επίσης, μέσω της διατήρησης και προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς, οι πόλεις και οι περιφέρειες αναγεννιούνται και ανανεώνονται, ενώ ταυτόχρονα, η νέα εποχή της βιωσιμότητας και της φυσικής κληρονομιάς έχει ήδη ξεκινήσει. Προγράμματα όπως τα “Horizon 2020”, Creative Climate Leadership, Hercules, Shelter, φέρνουν σε επαφή τον επιστημονικό κόσμο για τη βιώσιμη διαχείριση και συντήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς. Είναι ένα φλέγον ζήτημα που απασχολεί την οικουμένη καθώς οι συνέπειες της κλιματικής αλλαγής δεν κάνουν διακρίσεις και πλήττουν όλα τα σημεία του κόσμου.
Τα τελευταία χρόνια, η UNESCO σε συνεργασία με την Ε.Ε. και διεθνείς οργανισμούς έχουν ορίσει συγκεκριμένες πόλεις του κόσμου, οι οποίες πρέπει πάντα να προστατεύονται λόγω της πλούσιας πολιτιστικής κληρονομιάς που κατέχουν. Για παράδειγμα, τέτοιες πόλεις είναι το Κίεβο, η Λβιβ, η Κριμαία και το Χάρκοβο της Ουκρανίας, oπου τα μνημεία και τα πολιτιστικά αντικείμενα μεταφέρονται σε άλλες χώρες για να προστατευτούν, καθώς η χώρα βρίσκεται σε κατάσταση πολέμου. Σημαντικό ρόλο διαδραματίζει η Σύμβαση της Χάγης, η οποία εισάγει πληθώρα διατάξεων για την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς σε περίπτωση πολέμου, αλλά και η Σύμβαση της UNESCO του 1970, εναντίον της παράνομης διακίνησης πολιτιστικών αντικειμένων.
Η ελληνική κυβέρνηση φαίνεται να είναι ιδιαίτερα ευαισθητοποιημένη πάνω στο εν λόγω ζήτημα, καθώς σε συνεργασία με τα Ηνωμένα Έθνη και τον Διεθνή Μετεωρολογικό Οργανισμό τέθηκε ο στόχος της δημιουργίας ενός πλαισίου προστασίας της υλικής και άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς. Σε παγκόσμιο επίπεδο, τα περισσότερα μνημεία πλέον κατέχουν θέσεις στα μεγαλύτερα και πιο προστατευμένα μουσεία του κόσμου. Ωστόσο, πληθώρα πολύτιμων αγαλμάτων και κτιρίων συνεχίζουν να είναι εκτεθειμένα στα ακραία καιρικά φαινόμενα καθώς, εξαιτίας της φύσης τους, δεν είναι εφικτή η μετακίνηση τους. Τέλος, απογοητευτικά μεγάλος είναι ο αριθμός εκείνων των μνημείων που έχουν καταστραφεί, αλλοιωθεί, εξαφανιστεί τα τελευταία χρόνια εν όψει των φυσικών καταστροφών.
Βιβλιογραφία
European Commission. Βιωσιμότητα και πολιτιστική κληρονομιά. Διαθέσιμο σε: https://culture.ec.europa.eu/el/cultural-heritage/cultural-heritage-in-eu-policies/sustainability-and-cultural-heritage
European Climate Pact. Τι είανι Κλιματική Αλλαγή; Διαθέσιμο σε: https://climate-pact.europa.eu/about/climate-change_el
Ερευνητικό Κέντρο Αθήνα. (2019). Οι επιπτώσεις της Κλιματικής Αλλαγής στην Πολιτιστική Κληρονομιά: Αντιμετωπίζοντας την πρόκληση. Διαθέσιμο σε: https://www.athenarc.gr/el/events/climate-change-impacts-on-cultural-heritage-facing-the-challenge-concept-note
ΕΟΔΥ (2019). Κλιματική Αλλαγή: Είμαστε στο Παρά πέντε; Διαθέσιμο σε: https://eody.gov.gr/wp-content/uploads/2019/05/klimatiki-allagi.pdf
Ίδρυμα Βαρδινογιάννη. Πολιτιστική Κληρονομιά- Κλιματική αλλαγή- Ο ρόλος του εκπαιδευτικού- Παρουσίαση του βιβλίου “η χώρα των δύο ήλιων¨. Διαθέσιμο σε: https://www.culture.gov.gr/el/Information/SitePages/view.aspx?nID=4050
Ναυτεμπορική. (2019). Επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στην πολιτιστική κληρονομιά. Διαθέσιμο σε: https://www.naftemporiki.gr/culture/556083/epiptoseis-tis-klimatikis-allagis-stin-politistiki-klironomia/
Υπουργείο Πολιτισμού. (2021). Χαιρετισμός της Υπουργού Πολιτισμού και Αθλητισμού Λ. Μενδώνη, στην παρουσίαση της έκδοσης «Η Προστασία των Πολιτιστικών Αγαθών σε Καιρό Πολέμου – Στρατιωτικό Εγχειρίδιο». Διαθέσιμο σε: https://www.culture.gov.gr/el/Information/SitePages/view.aspx?nID=4050
Υπουργείο Πολιτισμού. (2022). Κλιματική Αλλαγή και Πολιτιστική Κληρονομιά: Συζήτηση Υπουργών Πολιτισμού και Περιβάλλοντος, στο πλαίσιο της Ελληνικής Προεδρίας της Διαδικασίας Συνεργασίας Νοτιοανατολικής Ευρώπης. Διαθέσιμο σε: https://www.culture.gov.gr/el/Information/SitePages/view.aspx?nID=4232
Γκρίλια Β. (2017). Πολιτιστική Κληρονομιά και Κλιματική Αλλαγή: Διερεύνηση των επιπτώσεών της σε αρχαιολογικούς χώρους: Μελέτη περίπτωσης. Πτυχιακή Εργασία. ΤΕΙ Δυτικής Ελλάδας. Διαθέσιμο σε: http://repository.library.teimes.gr/xmlui/bitstream/handle/123456789/5850/ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ%20ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ%20ΚΑΙ%20ΚΛΙΜΑΤΙΚΗ%20ΑΛΛΑΓΗ-%20ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ%20ΤΩΝ%20ΕΠΙΠΤΩΣΕΩΝ%20ΤΗΣ%20ΣΤΟΥΣ%20ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΥΣ%20ΧΩΡΟΥΣ..pdf?sequence=1&isAllowed=y
Γρίβα Χ. (2022). Η κλιματική αλλαγή απειλεί τα μνημεία πολιτισμού. CNN Greece. Διαθέσιμο σε: https://www.cnn.gr/style/politismos/story/324734/h-klimatiki-allagi-apeilei-ta-mnimeia-toy-politismoy
Δημητρίου Ν. (2018) Επιδράσεις της κλιματικής αλλαγής στην πολιτιστική Κληρονομιά. Διαθέσιμο σε: https://www.google.gr/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=&ved=2ahUKEwjz2aP44KaDAxXW8rsIHZcTAMEQFnoECA4QAQ&url=http%3A%2F%2Fpandemos.panteion.gr%2Findex.php%3Fop%3Drecord%26lang%3Del%26pid%3Diid%3A18898&usg=AOvVaw0kdU_InsccriApjL5HTMiK&opi=89978449
Καλαϊτζή Σ. (2023). Πολιτιστική κληρονομιά και βιώσιμη ανάπτυξη. MAXMAG. Διαθέσιμο σε: https://www.maxmag.gr/politismos/politistiki-klironomia-kai-viosimi-anaptyxi/
Μαχαιρίδης Σ. (2006). Η πολιτιστική κληρονομιά και η προστασία της. Πτυχιακή Εργασία. ΤΕΙ Μεσολογγίου. Διαθέσιμο σε: http://repository.library.teiwest.gr/xmlui/bitstream/handle/123456789/906/dikseo_0924.pdf?sequence=1&isAllowed=y
Ρηγούτσου Μ. (2022). Σε κίνδυνο η Πολιτιστική Κληρονομιά της Ουκρανίας. DW. Διαθέσιμο σε: https://www.dw.com/el/σε-κίνδυνο-η-πολιτιστική-κληρονομιά-της-ουκρανίας/a-61080241
Πηγή εικόνας: ΑΝΤ1live (2022). Οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στην πολιτιστική κληρονομιά. Διαθέσιμο σε: https://www.ant1live.com/koinonia/517534_oi-epiptoseis-tis-klimatikis-allagis-stin-politistiki-klironomia