Γράφει ο Ζαχαρίας Ταλίκατζης
Η φοροαποφυγή ορίζεται ως το σύνολο των νόμιμων ενεργειών των ιδιωτικών φορέων, οι οποίες αποβλέπουν στη μείωση ή την εξάλειψη της φορολογικής τους υποχρέωσης. Τέτοιες ενέργειες είναι η μείωση της ζήτησης των φορολογούμενων προϊόντων και η στροφή των καταναλωτών στα μη φορολογούμενα υποκατάστατα. Επίσης, είναι η τοποθέτηση των αποταμιεύσεων σε μη φορολογούμενους τίτλους του Δημοσίου (όχι σε τραπεζικές καταθέσεις ή σε ακίνητα).
Η έκταση της φοροαποφυγής εξαρτάται από πολλούς παράγοντες και ποικίλλει από φόρο σε φόρο. Έτσι, στους φόρους κατανάλωσης η φοροαποφυγή εξαρτάται από: 1) την εισοδηματική κατάσταση των πολιτών και 2) το βαθμό ψευδαίσθησης του κυκλοφορούντος χρήματος. Στη πρώτη περίπτωση, η καταναλωτική συμπεριφορά των πλουσιότερων νοικοκυριών ελάχιστα επηρεάζεται από τις αυξομειώσεις των τιμών, λόγω μεταβολής των φόρων, οπότε η φοροαποφυγή είναι περιορισμένη. Αντίθετα, το βιοτικό επίπεδο των φτωχότερων νοικοκυριών επηρεάζεται αισθητά από τις αυξήσεις των φόρων, οπότε και η φοροαποφυγή είναι σαφώς μεγαλύτερη.
Αναφορικά με τη δεύτερη περίπτωση, συχνά τα νοικοκυριά δεν έχουν τις απαιτούμενες γνώσεις ή το χρόνο ή και τα μέσα για να παρακολουθούν τις μεταβολές των τιμών, ιδίως όταν υπάρχουν μικρές αυξομειώσεις φόρων. Είναι, λοιπόν, πιθανό να έχουν την εντύπωση, ότι οι τιμές παραμένουν αμετάβλητες, ενώ στην ουσία αυτές έχουν αυξηθεί λόγω του φόρου. Το φαινόμενο αυτό ονομάζεται «χρηματική αυταπάτη». Κάτω από τέτοιες συνθήκες, τα νοικοκυριά εξακολουθούν να δαπανούν το ίδιο χρηματικό ποσό πιστεύοντας, ότι αγοράζουν τις ίδιες ακριβώς ποσότητες αγαθών, ενώ στην πράξη, αγοράζουν πολύ λιγότερες. Το αποτέλεσμα είναι να σημειώνεται ακούσια φοροαποφυγή.
Η φοροαποφυγή ασκεί ιδιαίτερα δυσμενείς επιδράσεις τόσο στην οικονομική συμπεριφορά των ιδιωτών όσο και στην ταμιευτική λειτουργία των έμμεσων φόρων. Οι επιχειρήσεις που παράγουν τα φορολογούμενα αγαθά, τα οποία αντιμετωπίζουν μειωμένη ζήτηση λόγω των υψηλότερων τιμών αναγκάζονται να περικόψουν την παραγωγή τους. Αν οι απελευθερωμένοι συντελεστές παραγωγής δεν μπορούν να βρουν απασχόληση σε άλλους κλάδους που δεν φορολογούνται ή φορολογούνται ηπιότερα, τότε μπορεί να σημειώνονται δύο αρνητικές εξελίξεις: α) Η μείωση της ζήτησης των φορολογούμενων αγαθών οδηγεί σε μείωση της απασχόλησης και του ΑΕΠ, ενώ β) η αύξηση της ζήτησης των μη φορολογούμενων αγαθών μπορεί να οδηγήσει σε μεγάλο πληθωρισμό.
Η ταμιευτική λειτουργία των φόρων επηρεάζεται από τη φοροαποφυγή με τρεις τρόπους. Πρώτον, αν η ζήτηση του φορολογούμενου προϊόντος είναι ανελαστική, οι καταναλωτές με δεδομένο το εισόδημα και τη μέση ροπή προς κατανάλωση αναγκάζονται να περιορίσουν τη ζήτηση άλλων αγαθών με ελαστική ζήτηση. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να μειώνονται τα έσοδα από τους φόρους κατανάλωσης επί των αγαθών με ελαστική ζήτηση.
Δεύτερον, η μείωση της παραγωγής στους κλάδους, που προσφέρουν αγαθά με ελαστική ζήτηση, οδηγεί σε μείωση των κερδών τους και άρα, σε μείωση των εσόδων από το φόρο εισοδήματος νομικών προσώπων. Επίσης, ο περιορισμός της απασχόλησης στους κλάδους αυτούς οδηγεί και στον περιορισμό των εσόδων από το φόρο εισοδήματος φυσικών προσώπων, τον οποίο θα κατέβαλαν οι απολυόμενοι.
Τρίτον, είναι πιθανό να εκδηλωθούν δευτερογενείς επιδράσεις, οι οποίες μπορούν να πλήξουν και την αποδοτικότητα του φορολογικού συστήματος. Η μείωση της απασχόλησης σε ορισμένους κλάδους λόγω της φοροαποφυγής έχει ως αποτέλεσμα την εκ μέρους των ανέργων μείωση της ζήτησης, η οποία προστίθεται στην πρωτογενή μείωση της ζήτησης που προκλήθηκε από την επιβολή του φόρου. Η δευτερογενής μείωση της ζήτησης περιορίζει περισσότερο την παραγωγή και την απασχόληση, σε τρίτη δε φάση και τη ζήτηση. Η διαδικασία αυτή είναι γνωστή ως «πολλαπλασιαστική διαδικασία μείωσης του ΑΕΠ» και οδηγεί σε συρρίκνωση των φορολογικών εσόδων λόγω περιορισμού της φορολογικής βάσης.
Δυστυχώς, οι δυνατότητες αντιμετώπισης της φοροαποφυγής είναι εξαιρετικά περιορισμένες. Το κράτος μπορεί να φορολογήσει τα αγαθά με ανελαστική ζήτηση. Στην περίπτωση αυτή, όμως, παραβιάζεται η αρχή της δίκαιης κατανομής των βαρών, διότι τα αγαθά αυτά είναι είδη πρώτης ανάγκης. Μπορεί, επίσης, να θεσπίσει ενιαίο φορολογικό συντελεστή για όλα τα αγαθά που είναι υποκατάστατα μεταξύ τους. Μια άλλη λύση είναι να αυξήσει το φορολογικό συντελεστή τμηματικά, σε μικρές δόσεις, ώστε να ελαχιστοποιούνται οι αντιδράσεις των πολιτών. Με τη μεγάλη όμως ποικιλία αγαθών και τον τεράστιο όγκο των αγοραίων συναλλαγών, ο συντονισμός μεταξύ των διαφόρων κατηγοριών έμμεσων φόρων είναι εξαιρετικά δυσχερής και δαπανηρός.
Από το Σεπτέμβριο του 2020, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο διαθέτει μια μόνιμη υποεπιτροπή φορολογικών υποθέσεων για να στηρίξει το έργο και τις λειτουργίες της επιτροπής οικονομικής και νομισματικής πολιτικής στον τομέα της φορολογίας, η οποία επικεντρώνεται μεταξύ άλλων και στην ενίσχυση της φορολογικής διαφάνειας. Ανάλογες ειδικές επιτροπές έχουν συσταθεί και για τη διερεύνηση καταγγελλόμενων παραβάσεων από τους πολίτες και περιπτώσεων κακοδιοίκησης κατά την εφαρμογή της νομοθεσίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης σε σχέση με τη φοροαποφυγή, η οποία σε υπερεθνικό επίπεδο εντοπίζεται κυρίως σε off-shore εταιρείες και δευτερευόντως σε πολυεθνικές.
Οι επιτροπές αυτές εντόπισαν μια σειρά ελλείψεων στις φορολογικές διατάξεις ορισμένων κρατών-μελών (μεταξύ αυτών και η Ελλάδα), συνεπεία και των αλλεπάλληλων αποκαλύψεων (έγγραφα του Παναμά, Paradise papers, Bahama Leaks, Football leaks) παράνομων διαρροών κεφαλαίων και φορολογικών παραδείσων. Οι απλήρωτοι φόροι, όμως, επιβαρύνουν τον προϋπολογισμό τόσο σε εθνικό όσο και σε ευρωπαϊκό επίπεδο, και οι παραπάνω αποκαλύψεις προκάλεσαν δικαιολογημένα την αγανάκτηση του κόσμου για τις επιβλαβείς αυτές φορολογικές πρακτικές, ιδιαίτερα μετά την οικονομική κρίση και τους δημοσιονομικούς περιορισμούς που επιβλήθηκαν από τις κυβερνήσεις μετά το 2009.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
-Gregory N. Mankiw, Mark P. Taylor, Andrew Ashwin (2019). Οικονομική των Επιχειρήσεων. 2η έκδοση, Εκδόσεις Τζιόλα, σελ. 683-684.
-Andrew B. Abel, Ben S. Bernanke, Dean Croushore (2010). Μακροοικονομική (Τόμος Α΄), Νέα Αναθεωρημένη Έκδοση, Εκδόσεις Κριτική, σελ. 264-265.
-Βασίλειος Δαλαμάγκας (2003). Εισαγωγή στη Δημόσια Οικονομική. 1η έκδοση, Εκδόσεις Κριτική, σελ. 235-238.
-Δημήτριος Φινοκαλιώτης, “Η φορολογία στην Ελλάδα και τα άλλα κράτη της Ευρωπαϊκής Ένωσης”, Φορολογικό Δίκαιο, 6η έκδοση, 28/4/2021. Διαθέσιμο σε https://www.lawspot.gr (Lawspot).
-Διαθέσιμη φωτογραφία σε https://www.cnn.gr/oikonomia/story/302833/, “«Φρένο» ΑΑΔΕ στη φοροαποφυγή μέσω Ελεγχόμενων Αλλοδαπών Εταιρειών”, CNN, 25/2/2022.