Γράφει η Μύρια Κοτρώτσιου
μια εποχή κατά την οποία τα κύματα μεταναστών και προσφύγων αυξάνονται με ραγδαίους ρυθμούς. Εμπόλεμες καταστάσεις, πολιτικές διαταραχές, κοινωνικές ανισότητες και οικονομικές δυσκολίες, συνιστούν κύριες αιτίες της σταθερής αύξησης των προσφυγικών και μεταναστευτικών ροών προς την Ευρώπη. Η αναζήτηση για ένα μέλλον ευμενέστερο είναι το κίνητρο που ωθεί τους ανθρώπους αυτούς να επιχειρούν να περάσουν με νόμιμους ή και παράνομους τρόπους τα σύνορα και να εγκατασταθούν σε κάποιο ευρωπαϊκό κράτος.
H διαχείριση των καταστάσεων αυτών από τα ίδια τα κράτη υποδοχής μεταναστών και προσφύγων απαιτείται να γίνεται τηρουμένης της Ευρωπαϊκής Σύμβασης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ) και των Πρωτοκόλλων της. Η ελευθερία της μετακίνησης από χώρα σε χώρα υπό την επιφύλαξη του νόμου και της δημόσιας ασφάλειας (άρθρο 2 του 4ου Πρωτοκόλλου της ΕΣΔΑ), η απαγόρευση ομαδικής απέλασης αλλοδαπών (άρθρο 4 του 4ου Πρωτοκόλλου της ΕΣΔΑ), καθώς και η νομολογιακή αρχή σχετικά με τον κίνδυνο κακομεταχείρισης των υπό απέλαση αλλοδαπών στη χώρα προορισμού (άρθρο 3 της ΕΣΔΑ, Απαγόρευση των βασανιστηρίων), είναι τρεις από τους βασικότερους άξονες γύρω από τους οποίους χρειάζεται να κινείται η εξωτερική πολιτική των συμβαλλόμενων στην ΕΣΔΑ κρατών. Για κάθε σχετική παράβαση δίνεται, από την ίδια τη Σύμβαση, το δικαίωμα σε κάθε άτομο, το οποίο πιστεύει ότι θίγεται, να ασκήσει προσφυγή ενώπιον του Δικαστηρίου (άρθρο 34 της ΕΣΔΑ, Δικαίωμα στην ατομική προσφυγή).
Αυτό το δικαίωμα άσκησαν και δύο από τους εκατοντάδες Αφρικανούς μετανάστες, που προσπάθησαν να εισέλθουν τον Αύγουστο του 2014 στην πόλη Μελίγια, παράλια πόλη στη βόρεια ακτή της Αφρικής, η οποία συνιστά ισπανικό έδαφος. Οι προσφεύγοντες, ο ένας από το Μάλι και ο άλλος από την Ακτή Ελεφαντοστού, επεχείρησαν να αναρριχηθούν στους φράχτες που χωρίζουν το Μαρόκο από το νότιο τμήμα της Μελίγια και περνώντας τα χερσαία αυτά σύνορα να βρεθούν στο ισπανικό έδαφος. Βέβαια, στο ξένο έδαφος εισήλθαν παράνομα, χωρίς δικαίωμα, χωρίς δηλαδή να τηρήσουν τις υφιστάμενες νόμιμες διαδικασίες για την είσοδό τους σε αυτό. Το αποτέλεσμα ήταν να απομακρυνθούν βιαίως μαζικά από την Ισπανία, πίσω στο Μαρόκο. Οι δύο οικονομικοί μετανάστες ισχυρίστηκαν ότι παραβιάστηκε το δικαίωμά τους για πραγματική προσφυγή ενώπιον της ισπανικής αρχής (άρθρο 13 της ΕΣΔΑ, Δικαίωμα πραγματικής προσφυγής), καθώς επίσης και ότι η Ισπανία παραβίασε την απαγόρευση των ομαδικών απελάσεων.
Η υπόθεση εισήχθη στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου το 2015 και στις 3 Οκτωβρίου του 2017 το Τρίτο τμήμα του Δικαστηρίου εξέδωσε απόφαση που δικαίωνε τους βορειοαφρικανούς προσφεύγοντες, στηρίζοντας την κρίση του για παραβίαση του άρθρου 4 του 4ου Πρωτοκόλλου και 13 της Σύμβασης, στην έλλειψη εξατομικευμένης εξέτασης της περίπτωσης καθενός από τους προσφεύγοντες. Ωστόσο, η Ισπανία, δυνάμει του άρθρου 43 της ΕΣΔΑ (Παραπομπή ενώπιον του Τμήματος Ευρείας Σύνθεσης), ζήτησε να επανεξετασθεί η υπόθεση υπό ευρεία σύνθεση του Δικαστηρίου, όπως και έγινε, και τελικά ήταν εκείνη που δικαιώθηκε.
Το Δικαστήριο, όπως αναφέρεται στην απόφαση, δεν είχε προηγουμένως ασχοληθεί με τη διάκριση μεταξύ της μη αποδοχής και της απέλασης αλλοδαπών, ειδικά μεταναστών ή αιτούντων άσυλο, οι οποίοι βρίσκονταν στη δικαιοδοσία ενός κράτους, το οποίο τους απομάκρυνε βιαίως από τα εδάφη του. Για τους σκοπούς του άρθρου 4 του 4ου Πρωτοκόλλου, ταύτισε την έννοια της απέλασης με αυτή της κάθε βίαιης απομάκρυνσης αλλοδαπού. Υποστήριξε αρχικά ότι τα πρόσωπα που είναι ευάλωτα σε κακομεταχείριση στη χώρα προορισμού, δεν είναι νόμιμο να αποκλείονται από την προστασία που επιβάλλει το άρθρο 3 της ΕΣΔΑ, με μόνο το επιχείρημα ότι δεν διέσχισαν νόμιμα τα σύνορα του κράτους.
Ωστόσο, το επιπλέον στοιχείο, το οποίο η μείζων σύνθεση του δικαστηρίου του Στρασβούργου έλαβε κυρίως υπόψιν, είναι ότι οι ίδιοι οι μετανάστες έθεσαν τον εαυτό τους σε «παράνομη κατάσταση». Αυτό σημαίνει ότι, ενώ η Ισπανία διαθέτει τόσο μηχανισμούς για νόμιμη είσοδο στην επικράτειά της μέσω των προξενικών αρχών της, όπως η έκδοση βίζα ή η διαδικασία για χορήγηση διεθνούς προστασίας, όσο και διαδικασία εξατομικευμένης εξέτασης αιτήσεων στα σύνορα (Beni Enzar), οι προσφεύγοντες δεν αξιοποίησαν αυτές τις δυνατότητες, και μάλιστα αδικαιολόγητα, όπως έκρινε το Δικαστήριο. Η Σύμβαση δεν απαγορεύει στα κράτη-μέλη να διαθέτουν μηχανισμούς στα σύνορά τους, σύμφωνους με τις εγγυήσεις της, πρόσφορους και κατάλληλους να προστατεύσουν το εσωτερικό της χώρας. Τέτοιοι είναι και αυτοί οι μηχανισμοί της Ισπανίας, τους οποίους όπως απέδειξε, πολλοί είχαν χρησιμοποιήσει την ίδια χρονιά.
Το ΕΔΔΑ με την απόφασή του αυτή δεν δίνει δικαίωμα σε κάθε κράτος να προβαίνει σε μαζικές απελάσεις αλλοδαπών σε κάθε περίπτωση, αλλά θέτει κριτήρια, με την πλήρωση των οποίων μια ομαδική απέλαση δεν συνιστά παραβίαση της απαγόρευσης του άρθρου 4 του 4ου Πρωτοκόλλου της ΕΣΔΑ. Αυτό παρανοήθηκε από ορισμένους οι οποίοι αναρωτήθηκαν αν η κρίση αυτή του Δικαστηρίου μπορεί να εφαρμοστεί και στην ελληνική επικαιρότητα. Η απόφαση αναφέρεται σε παράνομη είσοδο οικονομικών μεταναστών από χερσαία σύνορα και συνεπώς δεν μπορεί να αφορά στους νεοεισερχόμενους μέσω θαλάσσης στα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου, οπότε η απάντηση πρέπει να είναι αρνητική. Κι ακόμη κι αν υποστηρίξει κανείς την ενδεχόμενη εφαρμογή της εν λόγω απόφασης στην περίπτωση του Έβρου, ενώ prima facie μπορεί να γίνει δεκτή, εν τέλει πάλι η απάντηση δεν είναι καταφατική, διότι σε αντίθεση με την περίπτωση της Ισπανίας, δεν υφίστανται ειδικές διαδικασίες αιτήσεων εισόδου ούτε στα σύνορά μας ούτε αντίστοιχες διαδικασίες σε όλα τα προξενεία στην επικράτειά μας.
Συμπερασματικά, η εν λόγω απόφαση επιβεβαιώνει για ακόμη μια φορά ότι η Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα εξελίσσεται μέσα από την ερμηνεία των διατάξεων εκ μέρους του ΕΔΔΑ. Κάθε υπόθεση που φτάνει ενώπιον του Δικαστηρίου είναι ξεχωριστή. Τα πραγματικά περιστατικά, οι εκάστοτε τοπικές και χρονικές συνθήκες, οι παραβιάσεις και οι υποχρεώσεις που αντιμάχονται, προκαλούν τους ευρωπαϊκούς δικαστές να σταθμίζουν κάθε φορά τα προστατευόμενα δικαιώματα και να οδηγούνται σε δικαιοδοτικές κρίσεις ανάλογες των εποχών.
Πηγές:
- Λίνος-Αλέξανδρος Σισιλιάνος, Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, Ερμηνεία κατ’ άρθρο, Αθήνα, εκδ. Νομική Βιβλιοθήκη,2013.
- ΕΔΔΑ, N.D. & N.T. v. Spain, 13.2.2020.
- ΕΔΔΑ, Husseini κ. Σουηδίας, 13.10.2011.
- ΕΔΔΑ, Yakoubov κ. Ρωσίας, 8.11.2011.
- Περίληψη της απόφασης του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου για την επιστροφή μεταναστών στο Μαρόκο από την Ισπανία, Lawspot, Μάρτιος 4, 2020. Διαθέσιμο σε: https://www.lawspot.gr/nomika-nea/perilipsi-tis-apofasis-toy-eyropaikoy-dikastirioy-gia-tin-epistrofi-metanaston-sto-maroko
- Τσιλιώτης Χαράλαμπος, Νέα δεδομένα στις μαζικές απελάσεις μεταναστών από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ), Syntagmawatch.gr, Μάρτιος 2020.Διαθέσιμο σε: https://www.syntagmawatch.gr/trending-issues/nea-dedomena-stis-mazikes-apelaseis-metanaston-apo-to-evropaiko-dikastirio-dikaiomaton-tou-anthropou/