Γράφει η Ελευθερία Βλάχου
Ο ορυμαγδός των πολιτικών εξαγγελιών για ένα μέλλον πράσινης ανάπτυξης και βιωσιμότητας, για τις περισσότερες χώρες του πλανήτη, ισοδυναμεί με ακόμη μία άνευ πρακτικού αντικρίσματος φραστική διατύπωση. Για αυτό, ίσως, παρατηρούμε με μεγάλη έκπληξη χώρες που έχουν εγκολπώσει βαθιά στην εθνική πολιτική τους το, αυτονόητο για κάποιους, περιττό για άλλους, αίσθημα περιβαλλοντικής ευθύνης και ενισχύουν δυναμικά την χρήση των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας. Αναμφίβολα, στην κατάκτηση της βιωσιμότητας εξέχουσα θέση κατέχει η Κόστα Ρίκα, πρωτοπόρος στην ανάπτυξη και αξιοποίηση της πράσινης ενέργειας εδώ και δεκαετίες.
Τα περιβαλλοντικά διαπιστευτήρια της Κόστα Ρίκα είναι ποικίλα και εντυπωσιακά: οι δασικές εκτάσεις ξεκινώντας από ένα 40% της ολικής έκτασης, εξαιτίας των δεκαετιών της έντονης αποψίλωσης, ανέρχονται πλέον σε περισσότερο από 53%, αποτελώντας ένα διόλου επουσιώδες 6% της παγκόσμιας βιοποικιλότητας. Περίπου το ένα τέταρτο της έκτασης της χώρας είναι προστατευόμενα και ενεργειακά Εθνικά πάρκα, ενώ το κυρίαρχο επίτευγμα που συγκεντρώνει την προσοχή μας είναι το γεγονός ότι από το 2015 παράγει σχεδόν το 100% της ενέργειας της χρησιμοποιώντας ΑΠΕ.
Το 2015 η Κόστα Ρίκα με ένα αξιοθαύμαστο 98,55% κατόρθωσε να μείνει «καθαρή» από συμβατικές μορφές ενέργειας για 299 ημέρες, για να φτάσει το 2019 στις 300 «καθαρές ημέρες» και στο αφοπλιστικό 99,62% της ολικής ηλεκτρικής ενέργειας της από ανανεώσιμες πηγές σύμφωνα με την REVE. Η ενεργειακή επανάσταση στην χώρα συντελείται με τη λειτουργία μεγάλων υδροηλεκτρικών εργοστασίων, τα οποία αξιοποιούν την υψηλή βροχόπτωση της Κόστα Ρίκα και το μεγάλο δίκτυο ποταμών στα πολυάριθμα προστατευόμενα πάρκα, με αποτέλεσμα το 78,26% της ηλεκτρικής ενέργειας να προέρχεται από την αξιοποίηση του ύδατος. Εκτός από την υδροηλεκτρική ενέργεια, εξίσου σημαντική είναι η συνεισφορά της αιολικής (10,29%) και της γεωθερμικής ενέργειας (10,23%), με την τελευταία να αξιοποιεί ολοένα και περισσότερο το φυσικό προβάδισμα της τοποθεσίας της Κόστα Ρίκα πάνω στο ‘Δακτυλίδι της Φωτιάς’ του Ειρηνικού, νοητή γραμμή που συγκεντρώνει τα περισσότερα ηφαίστεια σε Κεντρική και Νότια Αμερική. Τέλος, σε πολύ μικρό βαθμό χρησιμοποιείται η καύση της βιομάζας και η συνεισφορά της ηλιακής ακτινοβολίας (0,84%), όσο κι αν αυτό μοιάζει παράδοξο, δεδομένης της μεγάλης ηλιοφάνειας της Ισημερινής χώρας.
Θεωρητικά, η Κόστα Ρίκα θα μπορούσε να παρέχει πλήρως αυτοπαραγόμενη ενέργεια. Η συνολική παραγωγή όλων των εγκαταστάσεων παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας είναι 11 δισεκατομμύρια kWh, αποτελώντας το 110% της χρήσης της χώρας. Συνολικά, υπάρχουν πάνω από 500 ενεργειακοί σταθμοί, εργοστάσια αφιερωμένα στην παραγωγή πράσινης ενέργειας, ένα κράμα κρατικών και συνεταιριστικών εγκαταστάσεων, καθώς και αρκετοί ιδιωτικοί πάροχοι ενέργειας, που όλοι τελούν υπό την επίβλεψη του Εθνικού Ινστιτούτου Ηλεκτρισμού (ICE, Instituto Costarricense de Electricidad), το οποίο έχει την δικαιοδοσία βάσει του νόμου 7200 να αποφασίζει ποιος μπορεί να παράγει και να πουλάει ηλεκτρική ενέργεια, διατηρώντας, με αυτό τον τρόπο, μία αμιγώς μονοπωλιακή πρακτική. Μολονότι, η παραγωγή ΑΠΕ αγγίζει τον τριψήφιο αριθμό (99,62%), η κατανάλωση των ΑΠΕ για την κάλυψη των αναγκών δεν φτάνει ούτε για τις μισές ενεργειακές ανάγκες (48%). Το υπόλοιπο 52% των αναγκών καλύπτεται από την χρήση μη-ΑΠΕ ορυκτών καυσίμων. Εξάλλου, με βάση την τελευταία ολική ενεργειακή αναφορά του 2017, το Εθνικό Ινστιτούτο Ηλεκτρισμού (ICE) προσδιορίζει τέσσερις κύριους τομείς κατανάλωσης των ΑΠΕ: κατ’οίκον χρήση (38%), βιομηχανία (21%), γενική χρήση (36%), εφαρμογές υψηλής τάσης (2%, πάνω από 50MW) και δημόσιος φωτισμός (3%).
Εύλογα παρατηρεί κανείς ότι από την παραπάνω εξίσωση απουσιάζουν τα συστήματα μεταφοράς, τα οποία και είναι αυτά που καταναλώνουν σχεδόν όλη την ενέργεια από τα ορυκτά καύσιμα. Σύμφωνα με την έκθεση Πολιτείας της Περιφέρειας της Κόστα Ρίκα , η χώρα έχει περίπου 287 αυτοκίνητα ανά 1.000 άτομα, ξεπερνώντας τόσο τον παγκόσμιο όσο και τον μέσο όρο της Λατινικής Αμερικής. Αυτή η εκρηκτική αύξηση των ιδιωτικών οχημάτων προκαλεί κάτι περισσότερο από την ατμοσφαιρική ρύπανση και την χειρότερη κυκλοφορική συμφόρηση στην Λατινική Αμερική (μελέτη της εφαρμογής πλοήγησης Waze). Εξαναγκάζει την χώρα να εισάγει ορυκτά καύσιμα σε ποσοστό 10% των ολικών εισαγωγών της, για να τροφοδοτήσει τα συμβατικά οχήματα, καθώς τα υβριδικά και ηλεκτρικά αυτοκίνητα που θα μπορούσαν να συμμετέχουν στο δίκτυο ανανεώσιμων πηγών ηλεκτρικής ενέργειας αποτελούν λιγότερο από το 2% των ιδιωτικών οχημάτων. Κύριος εταίρος εισαγωγών για το πετρέλαιο είναι οι Ηνωμένες Πολιτείες (52% επί των συνολικών εισαγωγών), με την Κίνα, το Μεξικό, τον Παναμά και άλλες χώρες να ακολουθούν. Επιπλέον, η Κόστα Ρίκα ανταλλάσσει ενέργεια με ξένες χώρες, ιδίως όλες όσες ανήκουν στην περιφερειακή αγορά της Κεντρικής Αμερικής (Mercado Eléctrico Regional, MER), η οποία διασυνδέει επτά χώρες της περιοχής (Παναμάς, Κόστα Ρίκα, Νικαράγουα, Ονδούρας, Ελ Σαλβαδόρ, Γουατεμάλα) μέσω του ηλεκτρικού συστήματος της Κεντρικής Αμερικής (SIEPAC).
Σε παγκόσμια κατάταξη, το Παγκόσμιο Συμβούλιο Ενέργειας, κατατάσσει την Κόστα Ρίκα με τον ενεργειακό δείκτη Trilemma στην 38η θέση με βάση την συνολική ικανότητα της να παρέχει βιώσιμη ενέργεια μέσω των 3 διαστάσεων: της ενεργειακής ασφάλειας, της ενεργειακής ισότητα-equity (προσβασιμότητα και προσιτή τιμή) και της περιβαλλοντικής βιωσιμότητας. Το εντυπωσιακό βέβαια είναι ότι η κατάταξη της μόνο ως προς την περιβαλλοντική βιωσιμότητα την βρίσκει στην 7η θέση παγκοσμίως, μετά από ευρωπαϊκές χώρες. Επιπλέον, το 2017 ήταν 14η στην κατάταξη, μεταξύ 127 χωρών, για πρόσβαση σε ενέργεια και ασφάλεια, σύμφωνα με τον Δείκτη Απόδοσης της Παγκόσμιας Αρχιτεκτονικής Ενέργειας του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ. Για μία χώρα 4,9 εκατομμυρίων κατοίκων, που προσπαθεί να ορθοποδήσει από τα μεγάλα ποσοστά απόλυτης φτώχειας και την ανάγκη για κοινωνικοοικονομικό εκσυγχρονισμό, όλα τα παραπάνω αποτελούν μία αδιαμφισβήτητη καινοτομία.
Καινοτομία που αποτελεί απότοκο της εξίσου καινοτόμας πρωτοβουλίας της κατάργησης του στρατού της Κόστα Ρίκα το 1948, η οποία απελευθέρωσε εκατομμύρια δολάρια από τον κρατικό στρατιωτικό προϋπολογισμό, τα οποία ο τότε πρόεδρος, José Figueres, ανακοίνωσε ότι θα επενδυθούν σε κοινωνικά προγράμματα, σε παραγωγή ανανεώσιμων πηγών ενέργειας και στην προστασία του περιβάλλοντος. Αυτό το ίδιο μήνυμα περιβαλλοντικής ηθικής καθοδήγησε τη χώρα να τροποποιήσει το σύνταγμα της το 1994 για να κατοχυρώσει το δικαίωμα «κάθε ατόμου […] σε ένα υγιές και οικολογικά ισορροπημένο περιβάλλον», το οποίο επικουρήθηκε από συστάδα πολιτικών μέτρων μέχρι και το 2007, οπότε και η διοίκηση του τέως προέδρου της Κόστα Ρίκα Oscar Arias Sánchez ανακοίνωσε τον εθνικό στόχο να γίνει η Κόστα Ρίκα η δεύτερη ουδέτερη άνθρακα χώρα στον κόσμο,[1] μετά το Μπουτάν, έως και το 2021, την ίδια χρονιά που η χώρα θα γιορτάσει τα 200 χρόνια ανεξαρτησίας της από την Ισπανία. Αυτή η πρωτοβουλία της Pax Natura (Ειρήνη με την φύση) δημιούργησε μία περαιτέρω ηθική βάση για περιβαλλοντική δέσμευση και υποβλήθηκε επίσημα στη Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για την Κλιματική Αλλαγή (UNFCCC) το 2010. Η πρωτοβουλία ενισχύθηκε νομοθετικά και πρακτικά από μία σειρά ενεργειακά φιλικών νομολογιών για να καταλήξει στην υιοθέτηση του Εθνικού Σχεδίου Αποκαρβονισμού τον Φεβρουάριο του 2019.
Στόχος του είναι να επιτευχθεί μια οικονομία καθαρών μηδενικών εκπομπών έως το 2050, με τολμηρούς μεσοπρόθεσμους και μακροπρόθεσμους στόχους για τη μεταρρύθμιση των μεταφορών, της ενέργειας, των αποβλήτων και της χρήσης γης. Οι αρχές αναφέρουν ότι σκοπεύουν να εφαρμόσουν φορολογικές μεταρρυθμίσεις, συμπεριλαμβανομένων των φόρων για τη ρύπανση, και να αξιοποιήσουν το δυναμικό καθαρής ενέργειας της χώρας, προκειμένου να παρακινήσουν την πράσινη ανάπτυξη και να καταργήσουν σταδιακά τα ορυκτά καύσιμα. Είναι σαφές ότι η Κόστα Ρίκα επιδιώκει να αλλάξει το πρότυπο ανάπτυξης και να οικοδομήσει ένα σύστημα κατανάλωσης και παραγωγής που δημιουργεί περιβαλλοντικό πλεόνασμα παρά έλλειμμα. Όπως σημείωσε ο Πρόεδρος της Κόστα Ρίκα, Carlos Alvarado Quesada, κατά την έναρξη του Σχεδίου, «Το σχέδιο αποκαρβονισμού συνίσταται στη διατήρηση μιας ανοδικής καμπύλης από την άποψη της οικονομικής ανάπτυξης και ταυτόχρονα στη δημιουργία μιας καθοδικής καμπύλης στη χρήση ορυκτών καυσίμων. Η απαλλαγή από τον άνθρακα είναι η μεγάλη πρόκληση της γενιάς μας και η Κόστα Ρίκα πρέπει να είναι μεταξύ των πρώτων χωρών που θα το πετύχει.». Η αύξηση του μεριδίου των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας στην κατανάλωση ενέργειας ειδικά στον τομέα των μεταφορών αποτελεί πλέον εθνική επιταγή, εφόσον περισσότερο από το μισό της κατανάλωσης ενέργειας στη χώρα προέρχεται από παράγωγα πετρελαίου και περισσότερα από τα δύο τρίτα των εκπομπών αερίων είναι από τις μεταφορές.
Το σχέδιο βρίσκεται σε απόλυτη αρμονία με την συμφωνία του Παρισιού για το κλίμα του 2015 και των στόχων αειφόρου ανάπτυξης των Ηνωμένων Εθνών, αλλά αυτοί οι παγκόσμιοι στόχοι δεν είναι οι μόνοι μοχλοί. Τα προγραμματισμένα μέτρα, δραστηριότητες και βελτιώσεις αποτελούν επίσης επέκταση της πολιτικής της χώρας «Εθνικά καθορισμένες συνεισφορές» (NDC) που θα παρουσιάσει η Κόστα Ρίκα το 2020 στην UNFCCC για να επιδείξει και να ενισχύσει τη δέσμευση της για μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου και συμμετοχή στο παγκόσμια προσπάθεια να αποφευχθεί η αύξηση της μέσης θερμοκρασίας πάνω από 1,5 βαθμούς Κελσίου σε σχέση με την προ-βιομηχανική εποχή. Στο ίδιο πλαίσιο, η Κόστα Ρίκα ενισχύει τον ιδιωτικό τομέα να συμμετέχει ενεργά στην υιοθέτηση πολιτικών ενεργειακής απόδοσης και στην ανάπτυξη πιστοποίησης χαμηλών εκπομπών άνθρακα, με κανονισμούς από το Εθνικό Ινστιτούτο Τεχνικών Προτύπων της Κόστα Ρίκα (INTECO), προκειμένου να λάβει πιστοποίηση ουδέτερου άνθρακα και να προσφέρει εξαιρέσεις από εισαγωγές, προστιθέμενη αξία και φόρο εισοδήματος για επιλεγμένα υλικά και εξοπλισμό ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, ενώ το Εθνικό Ινστιτούτο Ηλεκτρισμού (ICE) πραγματοποιεί περιοδικά προσφορές για επενδύσεις στις πηγές καθαρής ενέργειας. Επίσης, υπάρχει ένα πρόγραμμα καθαρής μέτρησης, το οποίο επιτρέπει στους πελάτες λιανικής ηλεκτρικής ενέργειας να εγκαταστήσουν εγκαταστάσεις αυτοπαραγωγής, να διασυνδεθούν με το δίκτυο κοινής ωφέλειας, να παραδώσουν πλεόνασμα παραγωγής στο δίκτυο και να λάβουν αποζημίωση με τη μορφή πίστωσης χρέωσης.
Ο συνδυασμός των ανωτέρω ήταν αρκετός για να λάβει η Κόστα Ρίκα το 2019 τη σημαντικότερη διάκριση του οργανισμού Ηνωμένων Εθνών «Champions of the Earth», για τις καινοτομίες της στην προστασία του περιβάλλοντος, το ρόλο της στην υπεράσπιση της φύσης και τις φιλόδοξες πολιτικές της για την καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής, που την έχουν καταστήσει «παγκόσμιο ηγέτη» στο θέμα της βιωσιμότητας. «Η Κόστα Ρίκα υπήρξε πρωτοπόρος στην προστασία της ειρήνης και της φύσης. Με αποτελεσματικές πολιτικές που εμπλέκουν το κράτος, τους πολίτες, τους επιστήμονες και τον ιδιωτικό τομέα, η χώρα θα επιτύχει τους στόχους της και θα αποτελέσει παράδειγμα για την περιοχή και τον κόσμο», δήλωσε ο Leo Heileman, περιφερειακός διευθυντής του προγράμματος περιβάλλοντος του ΟΗΕ στη Λατινική Αμερική και την Καραϊβική. Το 2019 έκλεισε με ένα 99,62%, όμως το 2020 αρχίζει περισσότερα υποσχόμενο, πάντα με άξονα τις ΑΠΕ και με πυξίδα την, γνωστή πλέον, έκφραση των γηγενών «Pura Vida», που σημαίνει καθαρή ζωή, μία φράση που αναμφίβολα αντικατοπτρίζει πλήρως την νοοτροπία και πολιτική κατεύθυνση αυτής της μικρής χώρας της Κεντρικής Αμερικής.
Βιβλιογραφία
Aguilar Castillo Love (2018). Electricity Regulation in Costa Rica. Διαθέσιμο σε https://www.lexology.com/library/detail.aspx?g=4a5c70b8-b413-4f50-83a0-d06673e4707c
Barash, David P. (2013). Costa Rica’s peace dividend: How abolishing the military paid off, Los Angeles Times. Διαθέσιμο σε https://www.latimes.com/opinion/la-xpm-2013-dec-15-la-oe-barash-costa-rica-demilitarization-20131208-story.html
Big Think. (2017). What you want to know about Costa Rica’s renewable energy victory. Διαθέσιμο σε http://bigthink.com/robby-berman/what-you-want-to-know-about-costa-ricas-renewable-energy-victory
Central Intelligence Agency (2020). Costa Rica, Section: Energy. Διαθέσιμο σε https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/cs.html
Climatescope (2017). Costa Rica on RE and Carbon Neutrality Statistics. Διαθέσιμο σε http://2017.global-climatescope.org/en/country/costa-rica/#/enabling-framework
Climatoscope (2017). Costa Rica. Διαθέσιμο σε http://2017.global-climatescope.org/en/country/costa-rica/#/enabling-framework
Energy Law. Law No.7200. Διαθέσιμο σε http://climatepolicydatabase.org/index.php/Energy_Law_(Law_No._7200)_Costa_Rica_1990
ICE. Διαθέσιμο σε https://www.grupoice.com/wps/portal
Independent (2017). Costa Rica’s electricity generated by renewable energy for 300 days in 2017. Διαθέσιμο σε http://www.independent.co.uk/news/world/americas/costa-rica-electricity-renewable-energy-300-days-2017-record-wind-hydro-solar-water-a8069111.html
International Energy Agency (IEA). Λίστα νόμων για την ενεργειακή πολιτική και βιωσιμότητα της Κόστα Ρίκα από το 1990 μέχρι και το 2018. Διαθέσιμο σε https://www.iea.org/policies?country=Costa%20Rica
Oscar Jiménez & Fernando Montoya (2012). Renewable Generation Outlook in the Central America Electricity Market. Διαθέσιμο σε https://www.researchgate.net/publication/283091705_Renewable_Generation_Outlook_in_the_Central_America_Electricity_Market
Reve (2020). Costa Rica celebrates 300 days living alone with renewable energy. Διαθέσιμο σε https://www.evwind.es/2020/02/02/costa-rica-celebrates-300-days-living-alone-with-renewable-energy/73364
Teske, S., Morris, T., Nagrath, K (2020). 100% Renewable Energy for Costa Rica. Διαθέσιμο σε https://www.worldfuturecouncil.org/wp-content/uploads/2019/12/Costa_Rica-Report-2019-12-11-Excl_employ.pdf
Trade Commissioner Service. Costa Rica’s clean energy sector profile. Διαθέσιμο σε https://www.tradecommissioner.gc.ca/costa-rica/market-reports-etudes-de-marches/0004212.aspx?lang=eng
Trading Economics. Costa Rica Imports by Category. Διαθέσιμο σε https://tradingeconomics.com/costa-rica/imports-by-category
United Nations Environment (2019). Costa Rica: the ‘living Eden’ designing a template for a cleaner, carbon-free world. Διαθέσιμο σε https://www.unenvironment.org/news-and-stories/story/costa-rica-living-eden-designing-template-cleaner-carbon-free-world
Wikipedia. Renewable Energy in Costa Rica. Διαθέσιμο σε https://en.wikipedia.org/wiki/Renewable_energy_in_Costa_Rica
World Data Info Statistics. Energy Consumption in Costa Rica. Διαθέσιμο σε https://www.worlddata.info/america/costa-rica/energy-consumption.php
World Energy Council (2019). Costa Rica on Trilemma Energy Index. Διαθέσιμο σε https://trilemma.worldenergy.org/#!/country-profile?country=Costa%20Rica&year=2019
World Future Council. 100% Renewable Energy in Costa Rica, Rica, Decarbonization roadmap 2020. Διαθέσιμο σε https://www.worldfuturecouncil.org/100-renewable-energy-costa-rica/
Worldometers, Costa Rica Electricity. Διαθέσιμο σε https://www.worldometers.info/electricity/costa-rica-electricity/
Worldometers. Costa Rica Energy. Διαθέσιμο σε https://www.worldometers.info/energy/costa-rica-energy/
[1] Το καθαρό αποτύπωμα μηδενικού άνθρακα, αναφέρεται στην επίτευξη καθαρών μηδενικών εκπομπών άνθρακα εξισορροπώντας μια μετρούμενη ποσότητα άνθρακα που απελευθερώνεται με μια ισοδύναμη ποσότητα που αποσπάται ή αντισταθμίζεται, ή αγοράζοντας αρκετές πιστώσεις άνθρακα για να καλύψει τη διαφορά. Με άλλα λόγια, μια χώρα μπορεί να θεωρηθεί ουδέτερη ως προς τον άνθρακα ενώ εξακολουθεί να χρησιμοποιεί ορυκτά καύσιμα φυτεύοντας δέντρα που αντισταθμίζουν τον άνθρακα ή χρηματοδοτώντας προγράμματα διατήρησης που στοχεύουν στη μείωση της ποσότητας άνθρακα στον αέρα. Μια χώρα που χρησιμοποιεί 100% ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, ωστόσο, είναι η διαδικασία που χρησιμοποιεί πηγές.