Γράφει η Τσαμπίκα Τσοπλάκη
Η τρομοκρατική επίθεση στους δίδυμους πύργους την 11η Σεπτεμβρίου 2001 στις ΗΠΑ ‘‘συγκλόνισε’’ τη διεθνή πολιτική. Μέχρι εκείνη τη στιγμή επικρατούσε μια σχετική ισορροπία στο Διεθνές Σύστημα. Οι ΗΠΑ είχαν δεχτεί για πρώτη φορά τέτοιου βαθμού επίθεση εντός των συνόρων τους, αντίστοιχη με την επίθεση της Ιαπωνίας στο Πέρλ Χάρμπορ το 1941. Πίσω από αυτό το φρικτό έγκλημα βρισκόταν η Αλ-Κάιντα, μια ισλαμιστική ομάδα η οποία φαίνεται να έχει περισσότερα χαρακτηριστικά ιδεολογίας/ κινήματος παρά οργανισμού (Burke. 2004). Έως τότε, η καταπολέμηση της τρομοκρατίας δεν ήταν ψηλά στην ατζέντα της εξωτερικής πολιτικής των ΗΠΑ, αλλά ούτε απασχολούσε ιδιαίτερα και τις χώρες του υπόλοιπου κόσμου. Ωστόσο, η τρομοκρατία δεν ήταν ένα καινούριο στοιχείο που έκανε την εμφάνισή του το 2001, όμως από εκείνο το σημείο και μετά άρχισε να διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στη χάραξη πολιτικής. Σε αυτή την ανάλυση, θα υποστηριχτεί ότι τον 21ο αιώνα, οι κλασικές θεωρίες Διεθνών Σχέσεων δεν μπορούν να αποτυπώσουν με ακρίβεια την σημερινή πραγματικότητα και ότι η διεθνής αρένα είναι πιο άναρχη από αυτό που περιγράφουν.
Το Διεθνές Σύστημα είναι ένα επιστημονικό δημιούργημα το οποίο καλείται να ξεπεράσει τα προβλήματα που παρουσιάζονται στην ανάλυση της συμπεριφοράς των κρατών (Κουσκουβέλης. 2007). Κάθε σύστημα έχει δομή και λειτουργία, ενώ για το συγκεκριμένο η δομή του αποτελείται από τα κράτη και η λειτουργία του από τις μεταξύ των κρατών σχέσεις (Ήφαιστος. 2002). Ο Raymond Aron όρισε το Διεθνές Σύστημα ως «το σύνολο που αποτελείται από πολιτικές οντότητες, οι οποίες διατηρούν μεταξύ τους σχέσεις τακτικές και οι οποίες είναι δυνατόν να εμπλακούν όλες μαζί σε ένα γενικό πόλεμο» (Aron, 1966). Η ρεαλιστική προσέγγιση, η επικρατέστερη θεώρηση στον τομέα των Διεθνών Σχέσεων, υποστηρίζει ότι το Διεθνές Σύστημα είναι άναρχο, δεν υπάρχει δηλαδή κάποια διεθνής αρχή ενώ είναι κρατο-κεντρικό, οι κύριοι δρώντες του δηλαδή είναι τα κράτη τα οποία λειτουργούν βάσει της επιδίωξης αύξησης της ισχύος και της ασφάλειας. Βασικό στοιχείο είναι ότι τα κράτη αναμένονται να πράττουν ορθολογικά μέσα σε αυτό το σύστημα (Κουσκουβέλης. 2007). Λέξη-κλειδί σε αυτή τη προσέγγιση είναι ο όρος ορθολογισμός. Ο Θουκυδίδης είχε υποστηρίξει ότι «ο πόλεμος ξεσπάει, όταν η μία πλευρά νομίζει ότι τα κέρδη θα είναι μεγαλύτερα από τα δεινά κι η άλλη αποφασίζει ν’ αντιμετωπίσει τους κινδύνους του παρά να υποστεί και την παραμικρή άμεση ζημιά στα συμφέροντά της» (Θουκυδίδης). Αναφέρεται δηλαδή σε ορθολογικά ‘‘σκεπτόμενα’’ κράτη, τα οποία μέσω πολέμου προσπαθούν να εξασφαλίσουν τα ‘‘εθνικά’’ τους συμφέροντα, έχοντας κάνει πρώτα μια ανατίμηση των υπέρ και των κατά στην εμπλοκή. Παίρνοντας ως ιστορικό παράδειγμα τον Πελοποννησιακό πόλεμο, στον οποίο και αναφέρεται ο Θουκυδίδης, θα διαπιστώσουμε ότι οι δύο πλευρές, λόγω του ότι ήταν εξίσου ισχυρές, μετά από χρόνια ανταγωνισμού κατέληξαν σε ένοπλη σύγκρουση. Ο πόλεμος ήταν αποτέλεσμα μιας ορθολογικής ανατίμησης που προηγήθηκε από τους Σπαρτιάτες και τους συμμάχους τους, ενώ αντίστοιχα το ίδιο συνέβη και με την απόφαση των Αθηναίων να συνεχίσουν τον πόλεμο. Ένα άλλο παράδειγμα περί ορθολογισμού των κρατών είναι και ο Ψυχρός Πόλεμος. Η επιλογή της μη επίθεσης και από τις δυο πλευρές, ΗΠΑ-ΕΣΣΔ, ήταν η ορθολογική επιλογή. Γνωρίζοντας τα καταστροφικά αποτελέσματα που θα είχε το ίδιο το κράτος – σε πρώτο επίπεδο και κατ’ επέκταση ο υπόλοιπος κόσμος- σε δεύτερο επίπεδο, από μια πιθανή πυρηνική επίθεση, και οι δυο πλευρές αρκέστηκαν στην επιλογή διαφορετικών μεθόδων αντιμετώπισης της κατάστασης.
Η εμφάνιση της τρομοκρατίας ήρθε να δώσει τέλος στο κρατο-κεντρικό αυτό σύστημα με τους ορθολογικούς ‘‘παίκτες’’ και να δημιουργήσει μια νέα μορφή απειλής για το Διεθνές Σύστημα. Οι τρομοκρατικές οργανώσεις δεν είναι κράτη, δεν έχουν τα χαρακτηριστικά ενός κράτους και προφανώς δεν συμπεριφέρονται σαν αυτά, με αποτέλεσμα να παραγκωνίζεται ο ρόλος τους στο σύστημα, σύμφωνα πάντοτε με τη θεωρία του ρεαλισμού. Αυτοί οι μη κρατικοί δρώντες λειτουργούν εκτός των παραδοσιακών κανόνων που διέπουν τα κράτη, αμφισβητώντας βασικές αρχές της διεθνούς πολιτικής έχοντας ως χαρακτηριστικά την ασύμμετρη ισχύ, την παγκόσμια δικτύωση και τον μη ορθολογισμό.
Ξεκινώντας με την ασύμμετρη ισχύ, οι τρομοκρατικές οργανώσεις δεν έχουν ούτε τις οικονομικές, ούτε τις υλικές δυνατότητες ενός κράτους. Παρόλα αυτά, είδαμε να πλήττεται η εθνική ασφάλεια της ισχυρότερης στρατιωτικής δύναμης στον κόσμο –των ΗΠΑ από την Αλ-Κάιντα ενώ οι Χούθι να επηρεάζουν το παγκόσμιο εμπόριο με την παρουσία τους στην Ερυθρά θάλασσα(Defense Intelligence Agency. 2024.). Μια άλλη σημαντική πτυχή είναι η παγκόσμια δικτύωση. Τα τρομοκρατικά δίκτυα δεν περιορίζονται, με τον κοινό σκοπό και την κοινή ιδεολογία να προσπερνάει τα κρατικά σύνορα. Μπορεί το Ισλαμικό Κράτος (ISIS) να έχασε έδαφος σε Συρία και Ιρακ, ωστόσο η παρουσία του στην Υποσαχάρια Αφρική είναι υπαρκτή, με το 60% της προπαγάνδας του να προέρχεται από εκεί (McCary. 2024.). Τελευταίο χαρακτηριστικό, αλλά πολύ κομβικό είναι η απώλεια του ορθολογισμού που εξετάστηκε παραπάνω και αφορά τα κράτη. Τα κράτη από τις τυπικές τους σχέσεις έως την εμπλοκή τους σε πόλεμο μπορεί να μην πράττουν πάντα προβλέψιμα, όμως δεν πράττουν με καταστροφικό προς αυτά τρόπο. Μια τρομοκρατική οργάνωση, η οποία ασκεί έλεγχο σε μια γεωγραφική περιοχή, μπορεί να μην έχει ως πρωταρχικό ρόλο την ευημερία του πληθυσμού, αλλά την εξάπλωση μιας συγκριμένης ιδεολογίας ή θρησκευτικής πεποίθησης εις βάρος των υπολοίπων. Οι αποφάσεις δηλαδή που παίρνονται μπορεί να μην έχουν κάποιο αντικειμενικό στρατηγικό σκοπό, αλλά να είναι συμβολικής φύσης π.χ. οι επιθέσεις αυτοκτονίας.
Ένα παράδειγμα μιας μη ορθολογικής απόφασης θα μπορούσε να θεωρηθεί και η επίθεση της 7ης Οκτωβρίου στο Ισραήλ από τη Χαμάς. Αφήνοντας στην άκρη τους πολύ σημαντικούς, αλλά όχι σχετικούς στην προκειμένη περίπτωση ιστορικούς λόγους πίσω από την επίθεση, η Χαμάς επέλεξε να επιτεθεί σε ένα κράτος εμφανώς ισχυρότερο. Το Ισραήλ επί δεκαετίες επένδυε σε μια πολύ ισχυρή άμυνα με τον «σιδερένιο θόλο»/iron dome ως κυρίαρχο σύστημα αεράμυνας και προστασίας. Παρά λοιπόν την στρατιωτική υπεροχή, τις υπόνοιες πυρηνικού οπλισμού και την εμφανή υποστήριξη των ΗΠΑ, αλλά και άλλων συμμάχων, η Χαμάς δεν δίστασε να επιτεθεί. Κρίνοντας από την έκταση που έχει πάρει ο πόλεμος, τις εκατομμύρια εκτοπίσεις ανθρώπων, τις χιλιάδες δολοφονημένες ψυχές αθώων πολιτών και τα αμέτρητα στρέμματα κατεστραμμένης γης, δεν θα μπορούσε να υποστηριχτεί ότι το αφήγημα του Θουκυδίδη-θεμελιωτή του πολιτικού ρεαλισμού ( Λίτσας. 2010.)- που αναφέρθηκε παραπάνω για την αρχή ενός πολέμου μπορεί να έχει εφαρμογή στη συγκειμένη περίπτωση.Συμπερασματικά, οι Διεθνείς Σχέσεις, ως επιστήμη έχουν αλλάξει μετά την 11η Σεπτεμβρίου. Οι θεωρίες- εργαλεία που είχαν και εξακολουθούν να έχουν στα χέρια τους οι πολιτικοί επιστήμονες, διεθνολόγοι, αρχηγοί κρατών και φορείς χάραξης πολιτικής δεν είναι πλέον σχετικοί στον μέγιστο βαθμό τους. Οι τρομοκρατικές ομάδες μπορεί να είναι απρόβλεπτες και να δρουν με τρόπους μη συμβατικούς για το Διεθνές Σύστημα. Υπάρχει μια τάση για την αλλαγή του κατεστημένου/ του status quo, ενισχύοντας περισσότερο την αναρχία που είδη επικρατεί εντός του συστήματος.
Βιβλιογραφία
Raymon Aron.(1966). Peace and War: a theory of international relations. Transaction Publisher.
Ηλίας. Ι. Κουσκουβέλης.(2007). Εισαγωγή στις Διεθνείς Σχέσεις. Ποιότητα.
Θουκυδίδης. Ιστορίαι. Μετφ: Ελευθέριος Βενιζέλος. Σμυρνιοτάκης
Παναγιώτης Ήφαιστος. (2002). Ο πόλεμος και τα αίτιά του: τα πολλά πρόσωπα του ηγεμονισμού και της τρομοκρατίας. Ποιότητα.
Σπυρίδων. Ν. Λίτσας. (2010). Πόλεμος και ορθολογισμός: Θεωριτικές προεκτάσεις και στρατηγικές εφαρμογές. Ποιότητα.
Defense intelligence agency. Yemen Houthi attacks placing pressure on international trade. Διαθέσιμο σε: https://www.dia.mil/Portals/110/Images/News/Military_Powers_Publications/YEM_Houthi-Attacks-Pressuring-International-Trade.pdf
Ian McCary. (2024). US department of State. Διαθέσιμο σε: https://www.state.gov/the-islamic-state-five-years-later-persistent-threats-u-s-options/
Jason Burke. (2004). Al Qaeda. JSTOR. Foreign Policy. Διαθέσιμο σε: https://doi.org/10.2307/4147572
Jenkins, J. Philip (2024). terrorism. Encyclopedia Britannica. https://www.britannica.com/topic/terrorism
Φωτογραφία: bookpress. Διαθέσιμο σε https://bookpress.gr/kritikes/idees/10980-tromokratia-lernaia-ydra