Γράφει η Αθανασία Τριάντου
Ο προβληματισμός για το μέλλον και τη βιωσιμότητα του πλανήτη, και κατ’ επέκταση για την ποιότητα ζωής σε αυτόν, είναι πιο επίκαιρος από ποτέ. Απόδειξη τούτου αποτελεί η επισήμανση της Αναφοράς του Ο.Η.Ε. για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη για το 2020, όπου και τονίζεται ότι η πανδημία του COVID-19 λειτούργησε ανασταλτικά στην επίτευξη των Στόχων Βιώσιμης Ανάπτυξης μέχρι το 2030. Οι 17 αυτοί Στόχοι αποσκοπούν στην παύση της υποβάθμισης και της καταστροφής του περιβάλλοντος, δύο επιπτώσεις οι οποίες επηρεάζουν το σύνολο της διεθνούς κοινότητας. Αυτή η διαπίστωση έχει ωθήσει πληθώρα επιστημόνων στη μελέτη του φαινομένου ως εν δυνάμει διεθνούς εγκλήματος, υπό τον όρο “οικοκτονία”, ευρύτερα γνωστό με τον αγγλικό όρο “ecocide”.
Ο όρος αυτός έγινε γνωστός μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, καθώς έχει συνδεθεί με τις περιβαλλοντικές καταστροφές που προκάλεσαν οι Η.Π.Α. κατά τον Πόλεμο του Βιετνάμ (1955-1975). Ειδικότερα, χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά στο Συνέδριο για τον Πόλεμο και την Κρατική Ευθύνη (Ουάσινγκτον,1970). Στα πλαίσια του συνεδρίου, ο Καθηγητής Arthur W. Galston έθεσε στο τραπέζι την δημιουργία μιας διεθνούς συμφωνίας για την απαγόρευση της οικοκτονίας. Δύο χρόνια αργότερα, το 1972, ο τότε Πρωθυπουργός της Σουηδίας Olof Palme μίλησε στο Σύνεδριο του Ο.Η.Ε. για το Ανθρώπινο Περιβάλλον, χαρακτηρίζοντας τον Πόλεμο του Βιετνάμ ως οικοκτονία.
Ποιο όμως είναι το περιεχόμενο του υπό μελέτη όρου/φαινομένου; Ένας περιεκτικός ορισμός έχει δοθεί από μία εκ των πρωτοπόρων στην υπεράσπιση των περιβαλλοντικών δικαιωμάτων και του όρου της οικοκτονίας, την αείμνηστη Σκωτσέζα δικηγόρο και περιβαλλοντική ακτιβίστρια Polly Higgins: “ως οικοκτονία ορίζεται η εκτεταμένη ζημία στα οικοσυστήματα μίας δεδομένης περιοχής, η καταστροφή ή η απώλειά τους, που έχει προκληθεί είτε από ανθρώπινη παρέμβαση είτε από άλλες αιτίες, σε τέτοιο βαθμό που η ειρηνική απόλαυση αυτής της περιοχής από τους κατοίκους της έχει υποβαθμιστεί σοβαρά”.
Αξιοσημείωτη είναι η σύνδεση της έννοιας της οικοκτονίας με το ήδη νομικά κατοχυρωμένο διεθνές έγκλημα της γενοκτονίας. Σύμφωνα με τον Πολωνό δικαστή R. Lemkin, η γενοκτονία μπορεί να συντελεστεί τόσο σε φυσικό, όσο και σε πολιτιστικό επίπεδο. Η μεν φυσική γενοκτονία αναφέρεται στη δολοφονία μελών ενός έθνους ή μιας εθνοτικής ομάδας και συνδέεται με την έννοια της βαρβαρότητας, ενώ η πολιτιστική γενοκτονία συνδέεται με την έννοια του βανδαλισμού, και περιλαμβάνει την υποβάθμιση της ποιότητας ζωής μελών ενός έθνους ή μιας εθνοτικής ομάδας. Σε αυτό το σημείο έγκειται η σύνδεση, ότι δηλαδή η οικοκτονία προκαλεί αυτή ακριβώς την υποβάθμιση της ποιότητας ζωής, όπως και πολιτιστικές καταστροφές και ζημίες. Ωστόσο, κατά τα οριζόμενα στο άρθρο 2 της Σύμβασης του Ο.Η.Ε. για την Πρόληψη και την Τιμώρηση του Εγκλήματος της Γενοκτονίας και το άρθρο 6 του Καταστατικού του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου, έγκλημα θεωρείται μόνο η φυσική γενοκτονία, αφού, παρά τις προσπάθειες του Lemkin να εντάξει την πολιτιστική γενοκτονία στη Σύμβαση αυτό δεν επετεύχθη.
Το 1973, ο Καθηγητής Richard A. Falk καταρτίζει το Σχέδιο μιας Διεθνούς Σύμβασης για το Έγκλημα της Οικοκτονίας, στα πλαίσια ενός επιστημονικού άρθρου για το περιοδικό Revue Belge de Droit International. Παρά το γεγονός ότι, μέσα στο Σχέδιο της Σύμβασης, αναγνωρίζεται πως ο άνθρωπος έχει προκαλέσει ανεπανόρθωτη βλάβη στο περιβάλλον, τόσο εν καιρώ ειρήνης όσο και εν καιρώ πολέμου, το μεγαλύτερο μέρος του Σχεδίου εστιάζει στην οικοκτονία ως έγκλημα πολέμου.
Συνακόλουθα, η παράλειψη ποινικοποίησης της πολιτιστικής γενοκτονίας άρχισε να προκαλεί ερωτηματικά ως προς την αποτελεσματικότητα της σχετικής Σύμβασης. Αυτό είχε ως επακόλουθο, το 1978, την κατάρτιση μιας μελέτης από την Υποεπιτροπή του Ο.Η.Ε. για την Πρόληψη των Διακρίσεων και την Προστασία των Μειονοτήτων προς την Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, για την προσθήκη της οικοκτονίας και της πολιτιστικής γενοκτονίας στη Σύμβαση. Στην αναφορά του Ο.Η.Ε. για την 38η Σύνοδο του 1985, δεν υπήρχε καμία αναφορά για ενδεχόμενες δράσεις της Υποεπιτροπής και, για άγνωστους λόγους, δεν υπήρξε άλλη ενέργεια για την ποινικοποίηση της οικοκτονίας εκ μέρους της.
Η Επιτροπή Διεθνούς Δικαίου, τη δεκαετία του ‘80, εξέτασε το ενδεχόμενο συμπερίληψης περιβαλλοντικών εγκλημάτων στο Σχέδιο του Κώδικα Εγκλημάτων κατά της Ειρήνης και της Ασφάλειας της Ανθρωπότητας. Πιο συγκεκριμένα, την περίοδο 1984-1996 έγιναν συζητήσεις μεταξύ των μελών της Επιτροπής για το αν η οικοκτονία συνιστούσε έγκλημα τελούμενο με δόλο. Ωστόσο, αυτό αποτέλεσε αντικείμενο κριτικής, όπως και το γεγονός ότι το σχετικό άρθρο στο Σχέδιο του Κώδικα δεν ονόμαζε ρητά ούτε την οικοκτονία, ούτε τα περιβαλλοντικά εγκλήματα εν γένει. Οι κυβερνήσεις της Αυστραλίας, του Βελγίου, της Αυστρίας και της Ουρουγουάης άσκησαν δριμεία κριτική στο στοιχείο του δόλου, υποστηρίζοντας ότι τα περιβαλλοντικά εγκλήματα προκύπτουν αναπόφευκτα μέσω βιομηχανικών και άλλων σχετικών δραστηριοτήτων. Αποτέλεσμα των παραπάνω, ήταν να αποσυρθεί εξ ολοκλήρου το άρθρο 26 του Σχεδίου του Κώδικα, το οποίο θα περιελάμβανε προβλέψεις για τα εγκλήματα κατά του περιβάλλοντος. Εδώ αξίζει να σημειωθεί πως, σύμφωνα με το άρθρο 26, τα περιβαλλοντικά εγκλήματα προκαλούνται από “άτομα, που ηθελημένα προκαλούν ή προστάζουν την πρόκληση εκτεταμένης, μακροχρόνιας και σοβαρής ζημίας στο φυσικό περιβάλλον”.
Το προαναφερθέν Σχέδιο του Κώδικα Εγκλημάτων κατά της Ειρήνης και της Ασφάλειας της Ανθρωπότητας, πήρε την μορφή του σημερινού Καταστατικού του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου, που υπεγράφη στη Ρώμη το 1998 και τέθηκε σε ισχύ το 2002. Μέχρι στιγμής, το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο έχει δικαιοδοσία σε εγκλήματα που ανήκουν στις εξής τέσσερις (4) κατηγορίες: α) γενοκτονία, κατά το άρθρο 6, β) εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας, κατά το άρθρο 7, γ) εγκλήματα πολέμου, κατά το άρθρο 8 και δ) το έγκλημα της επίθεσης, κατά το άρθρο 8 bis.
Στο άρθρο που ορίζει τα εγκλήματα πολέμου, και ειδικότερα στο άρθρο 8(2)(b)(iv), συναντάται η περίπτωση εκτεταμένης καταστροφής και ιδιοποίησης περιουσίας, που δεν δικαιολογείται από τη στρατιωτική αναγκαιότητα και τελείται παράνομα και αυθαίρετα. Αυτή η περίπτωση περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, και τις μακροχρόνιες επιπτώσεις στο μη ανθρώπινο περιβάλλον, ξεπερνώντας τα όρια της προαναφερθείσης στρατιωτικής αναγκαιότητας. Αυτή είναι η μόνη αναφορά του Καταστατικού στο περιβάλλον και καλύπτει μόνο το πλαίσιο των εγκλημάτων που τελούνται εν καιρώ πολέμου.
Τον Ιούνιο του 2021, η Ανεξάρτητη Επιτροπή Ειδικών για το Νομικό Ορισμό της Οικοκτονίας πρότεινε ορισμένες τροποποιήσεις στο Καταστατικό, ώστε να συμπεριληφθεί η οικοκτονία στη λίστα των διεθνών εγκλημάτων που ανήκουν στη δικαιοδοσία του Δικαστηρίου. Οι τροποποιήσεις αυτές είναι στο σύνολό τους τρεις (3), ήτοι:
- Προσθήκη της παραγράφου 2 bis στο Προοίμιο του Καταστατικού, στην οποία θα εκφράζεται πως υπάρχει ανησυχία για την καθημερινή απειλή του περιβάλλοντος από σοβαρές καταστροφές και υποβάθμιση, θέτοντας σε σοβαρό κίνδυνο τα φυσικά και ανθρώπινα συστήματα σε παγκόσμιο επίπεδο.
- Προσθήκη στο άρθρο 5(1) του Καταστατικού του εγκλήματος της οικοκτονίας, στο οποίο άρθρο ορίζεται ποια εγκλήματα εμπίπτουν στη δικαιοδοσία του Δικαστηρίου.
- Προσθήκη του άρθρου 8 ter, στο οποίο θα ορίζεται επακριβώς τι περιλαμβάνει το έγκλημα της οικοκτονίας.
Σύμφωνα με το άρθρο 8 ter, όπου ορίζεται ότι “ως οικοκτονία νοούνται οι παράνομες ή ανελέητες πράξεις, που διαπράττονται έχοντας γνώση πως υπάρχει ουσιαστική πιθανότητα σοβαρής ή και εκτεταμένης ή μακροχρόνιας ζημίας στο περιβάλλον εξαιτίας αυτών των πράξεων”, για να στοιχειοθετηθεί το έγκλημα της οικοκτονίας, θα έπρεπε να συντρέχουν τα εξής:
α) οι πράξεις, που περιλαμβάνουν τόσο τις ενέργειες όσο και τις παραλείψεις, θα προκαλέσουν σοβαρή ή και μακροχρόνια ή εκτεταμένη ζημία στο περιβάλλον;
β) να αποδεικνύεται πως οι πράξεις είναι παράνομες ή ανελέητες.
Τα δύο παραπάνω στοιχεία αφορούν την αντικειμενική υπόσταση του εγκλήματος, δηλαδή τα στοιχεία που το αποτελούν, ή αλλιώς το actus reus. Ως προς την υποκειμενική του υπόσταση, δηλαδή την υπαιτιότητα του δράστη ή αλλιώς το mens rea, το άρθρο 30 του Καταστατικού ορίζει πως ο δράστης πρέπει να έχει τελέσει το έγκλημα με πρόθεση και γνώση, τόσο των πράξεων όσο και των συνεπειών τους. Ωστόσο, η Επιτροπή υποστηρίζει πως ο ορισμός της υποκειμενικής υπόστασης είναι αρκετά στενός για το έγκλημα της οικοκτονίας. Γι’ αυτό, προτείνει να υπάρχει γνώση της ουσιαστικής πιθανότητας σοβαρής ή και μακροχρόνιας ή εκτεταμένης ζημίας στο περιβάλλον από το δράστη, προκειμένου να υπάρξει καταλογισμός για το συγκεκριμένο έγκλημα.
Από τα παραπάνω συνάγεται πως η καταστροφή του περιβάλλοντος συνιστά ένα ζήτημα, το οποίο δεν περιορίζεται στα όρια ενός Κράτους. Αντιθέτως, αφορά τη διεθνή κοινότητα στο σύνολό της, ενώ είναι γεγονός πως οι εθνικές νομοθεσίες πολλών Κρατών για το περιβάλλον είναι πλημμελείς, τόσο στο περιεχόμενο όσο και στην εφαρμογή τους.
Έχει τεκμηριωθεί επιστημονικά ότι οι περιβαλλοντικές καταστροφές επηρεάζουν άμεσα μεγάλο αριθμό κατοχυρωμένων ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Αυτή η διαπίστωση ενισχύθηκε ακόμη περισσότερο, με την πρόσφατη αναγνώριση του δικαιώματος σε ένα ασφαλές, καθαρό, υγιές και βιώσιμο περιβάλλον, από την 48η Σύνοδο του Συμβουλίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων των Ηνωμένων Εθνών. Βέβαια, αν και οι διαπιστώσεις και οι αναγνωρίσεις είναι άκρως σημαντικές, πολλές φορές δεν αρκούν για την πρόληψη και την καταστολή τυχόν επιβλαβών πράξεων. Ίσως, μια τέτοια περίπτωση να είναι και η οικοκτονία, ενδεχομένως δηλαδή να χρειάζεται η επαπειλή ποινικών κυρώσεων, προκειμένου να επιτευχθεί αυτός ο στόχος.
Είναι θετική και ελπιδοφόρα η ύπαρξη όλο και περισσότερων ενεργειών για την ποινικοποίηση της οικοκτονίας, στα πλαίσια του Διεθνούς Ποινικού Δικαίου. Χρειάζεται, όμως, να γίνουν πολλά περισσότερα προκειμένου να πραγματωθεί αυτό, κάτι που απαιτεί επιμονή και χρόνο. Το μέλλον θα δείξει αν η καταστροφή του περιβάλλοντος θα αντιμετωπίζεται ως διεθνές έγκλημα μακάρι, ωστόσο, να μην είναι πολύ αργά.
Βιβλιογραφία
1)Center for International Environmental Law, Historic Recognition of a New Human Right and Response to Climate Harm, no date. Διαθέσιμο σε: https://www.ciel.org/news/historic-recognition-of-a-new-human-right-and-response-to-climate-harm/
2)Peter Doran et al., Criminalising ‘Ecocide’ at the International Criminal Court, Environmental Justice Network Ireland, Student Work Paper Series No.1, April 2021. Διαθέσιμο σε: https://ejni.net/wp-content/uploads/2021/04/Student-Working-Paper-1-QUB-Ecocide.pdf
3)Anja Gauger et al., The Ecocide Project: ‘Ecocide is the missing 5th Crime Against Peace’, Human Rights Consortium – School of Advanced Study, University of London, 2012. Διαθέσιμο σε: https://sas-space.sas.ac.uk/4830/1/Ecocide_research_report_19_July_13.pdf
4)Kevin Jon Heller & Jessica C. Lawrence, The Limits of Article 8(2)(b)(iv) of the Rome Statute, the First Ecocentric Environmental War Crime, Georgetown International Environmental Law Review, vol. 61, April 2007. Διαθέσιμο σε: https://www.researchgate.net/publication/228227937_The_Limits_of_Article_82biv_of_the_Rome_Statute_the_First_Ecocentric_Environmental_War_Crime
5)Polly Higgins et al., Protecting the planet: a proposal for a law of ecocide, Crime, Law and Social Change Journal, 59(3), σσ. 251-266. Διαθέσιμο σε: https://www.researchgate.net/publication/257552825_Protecting_the_planet_A_proposal_for_a_law_of_ecocide
6)Christopher H. Lytton, Environmental human rights: Emerging trends in international law and ecocide, Environmental Claims Journal, 13:1, 2000, σσ. 73-91. Διαθέσιμο σε: https://www.tandfonline.com/doi/pdf/10.1080/10406020009355152?casa_token=vutg53xQlm8AAAAA:uu6NmgTlPUn8fgY3zKrJf0siHu6Hve_gO1hQE7CvhqoF4HtsByl8tIVNqWY0jslHThruGrRhg1MDWA
7)Sailesh Mehta & Prisca Merz, Ecocide – a new crime against peace?, Environmental Law Review, 17(1), 2015, σσ. 3-7. Διαθέσιμο σε: http://arquivos.integrawebsites.com.br/91917/cf5d97b7dd83113ef317f964fecccbbc.pdf
8)Stop Ecocide Foundation, Independent Expert Panel for the Legal Definition of Ecocide: Commentary and Core Text, June 2021. Διαθέσιμο σε: https://static1.squarespace.com/static/5ca2608ab914493c64ef1f6d/t/60d1e6e604fae2201d03407f/1624368879048/SE+Foundation+Commentary+and+core+text+rev+6.pdf
9)UN General Assembly, Rome Statute of the International Criminal Court (last amended 2010), Treaty Series, vol. 2187, No. 38544, 17 July 1998. Διαθέσιμο σε: https://www.icc-cpi.int/resource-library/documents/rs-eng.pdf
10)UN Environment Programme, Observations on the scope and application of universal jurisdiction to environmental protection, no date. Διαθέσιμο σε: https://www.un.org/en/ga/sixth/75/universal_jurisdiction/unep_e.pdf
Πηγή εικόνας: Heather Alberro & Luigi Daniele, Ecocide: why establishing a new international crime would be a step towards interspecies justice, The Conservation, 29 June 2021. Διαθέσιμο σε: https://theconversation.com/ecocide-why-establishing-a-new-international-crime-would-be-a-step-towards-interspecies-justice-162059