Γράφει ο Αλέξανδρος Βασιλείου
Όταν οι ιερείς ζητούσαν από τους ηγεμόνες του 16ου αιώνα να σχηματίσουν την εικόνα του διαβόλου, στο μυαλό τους ερχόταν ο Νικολό Μακιαβέλι. Το όνομά του έγινε συνώνυμο του κακού, του σατανικού. Τόσο πολύ, που σε όλες τις γλώσσες του κόσμου, ο όρος «μακιαβελισμός» έχει καταλήξει να σημαίνει τον αδίστακτο κυνισμό ή κάθε ηθικά απαράδεκτη πολιτική. Σήμερα, βέβαια, ο Μακιαβέλι θεωρείται ο πατέρας της σύγχρονης πολιτικής επιστήμης, ο πρώτος που διαχώρισε την πολιτική από την ηθική. Οι ιδέες του επηρέασαν τόσο πολύ τους διαδόχους του ώστε ακολουθώντας κανείς την ιστορία της σύγχρονης πολιτικής φιλοσοφίας σε κάθε της βήμα θα βρει κάτι από τον Μακιαβέλι.
Αλλά είναι πράγματι άξιο επαίνων το όνομά του;
Ο Νικολό Μακιαβέλι γεννήθηκε τον Μάιο του 1469 στην Φλωρεντία. Καταγόταν από ευγενή οικογένεια. Ο πατέρας του ήταν νομικός με μικρή κτηματική περιουσία ενώ η μητέρα του ήταν μια καλλιεργημένη γυναίκα που έγραφε ποιήματα. Η παιδεία του ήταν χαρακτηριστική της εποχής, φιλελεύθερη, βαθύτατα επηρεασμένη από τον ουμανισμό. Μελετούσε λατινικά από τα 7 του και είχε έρθει σε επαφή με τα μεταφρασμένα κείμενα του Θουκυδίδη, του Πλάτωνα, του Αριστοτέλη και πολλών άλλων Ελλήνων φιλοσόφων. Το 1492, σε ηλικία 23 ετών, εισήλθε στη δημόσια υπηρεσία της Φλωρεντίας και το 1498, έπειτα από διαγωνισμό, διορίστηκε γραμματέας της δεύτερης καγκελαρίας και του Συμβουλίου των Δέκα της Ελευθερίας και τη Ειρήνης. Αργότερα, το 1510, ο Μακιαβέλι έγινε αχώριστος προσωπικός σύμβουλος του gonfaloniere Πιέρο Σοντερίνι (υπηρεσία που αντιστοιχούσε σε θέση ανάλογη προς αυτήν του υπουργού Εξωτερικών). Ήταν τόση η επιρροή του που λεγόταν ότι ο Μακιαβέλι έγραφε και ο Σοντερίνι απλά υπέγραφε.
Τα χρόνια επιτυχίας, όμως, δεν κράτησαν για πολύ. Τον Αύγουστο του 1512 οπαδοί των Μεδίκων εξανάγκασαν τον Σοντερίνι σε παραίτηση ενώ, τον αμέσως επόμενο μήνα, ο καρδινάλιος Ιωάννης Μέδικος εισήλθε στη Φλωρεντία με την βοήθεια ισπανικών στρατευμάτων. Η Φλωρεντινή Δημοκρατία είχε καταλυθεί. Στην θέση της εγκαταστάθηκε τυραννικό καθεστώς που υποχρέωσε τον Μακιαβέλι να παραιτηθεί. Ένα χρόνο αργότερα, κατηγορήθηκε για συμμετοχή σε συνωμοσία που ανακαλύφθηκε στη Φλωρεντία. Συνελήφθη και βασανίστηκε αλλά τελικά απαλλάχθηκε και αποσύρθηκε στην οικογενειακή οικία του, στην εξοχή. Εκεί, ξεκίνησε η περίοδος της πνευματικής δημιουργίας. Το πιο γνωστό του δημιούργημα είναι «Ο Ηγεμών», το βιβλίο που του χάρισε την αθανασία
Αν και η φήμη του Μακιαβέλι έχει, πλέον, αποκατασταθεί, δεν είναι σαφές αν το έργο του πρέπει να διαβαστεί ως μια ωδή στον πολιτικό αμοραλισμό, ένα πρακτικό εγχειρίδιο κατάκτησης και διατήρησης της εξουσίας ή μια ρεαλιστική πολιτική ανάλυση.
Κεντρική θέση στη σκέψη του κατέχει η αρετή (virtù). Δεν πρόκειται, όμως, για την αρετή όπως την όριζε η Εκκλησία, την εκπλήρωση, δηλαδή, κάποιων χριστιανικών αξιών όπως είναι η ειλικρίνεια, η δικαιοσύνη κ.ά. Για τον Μακιαβέλι, η αρετή μπορεί να οριστεί ψυχρά ως κάθε χαρακτηριστικό που βοηθάει τον ηγεμόνα να διατηρήσει την εξουσία.
Ένα τέτοιο χαρακτηριστικό είναι η προσαρμοστικότητα. Ο ηγεμόνας πρέπει να είναι ικανός να μεταβάλει τη συμπεριφορά του από το καλό στο κακό και το αντίστροφο όπως το υπαγορεύουν οι συνθήκες. Αν η καλοσύνη τον εμποδίζει να πετύχει κάποιον στόχο, τότε πρέπει να την παραβλέψει. Όπως υποστηρίζει και ο Μακιαβέλι: είναι σωστό ο ηγεμόνας να φαίνεται ότι πράττει σύμφωνα με τις χριστιανικές αξίες, εάν αυτό του δίνει δημοσιότητα. Αλλά είναι επίσης σωστό να πράττει το αντίθετο, αν πρόκειται να διατηρήσει την εξουσία του.
Ο Μακιαβέλι παρατηρεί επίσης ότι όσοι πέτυχαν τους στόχους τους, δεν κρατούσαν πάντα τον λόγο τους. Γι’ αυτό και ο ηγεμόνας πρέπει να γίνει ικανός ψεύτης και απατεώνας. Να εξαπατά με την πονηριά του τους τίμιους. Να εκμεταλλεύεται τους αφελείς και τους εύπιστους. Ο κόσμος, άλλωστε, δεν έχει έλλειψη από τέτοιους ανθρώπους, όπως πίστευε ο ίδιος ο Μακιαβέλι αλλά και ο διάσημος σόουμαν Φ. Τ. Μπάρνουμ με την αέναη ρήση του «Κάθε λεπτό γεννιέται και ένα κορόιδο». Ο ηγεμόνας καλείται, λοιπόν, να μην τηρεί τόσο αυστηρά τις υποσχέσεις του, να τις ξεχνά κιόλας αν κρίνεται απαραίτητο. Γιατί μόνο έτσι μπορεί να εκπληρώσει τους στόχους του γρήγορα και αποτελεσματικά. Εξάλλου, οι καλοί τελειώνουν πάντα τελευταίοι.
Ο Φλωρεντινός πολιτικός συνεχίζει υποστηρίζοντας ότι βασική έγνοια τού μονάρχη είναι η επικράτηση. Αναφέρει δύο τρόπους επιβολής: ο Νόμος και η Βία. Ο πρώτος ταιριάζει στους ανθρώπους και ο δεύτερος στα κτήνη. Επειδή, όμως, πολλές φορές ο πρώτος δεν επαρκεί, ο ηγεμόνας μπορεί να προσφεύγει στον δεύτερο. Εάν ο ηγεμόνας επιθυμεί να αποκτήσει τον πολυπόθητο σεβασμό και βλέπει ότι αυτό δεν μπορεί να γίνει με το καλό, τότε το καλύτερο που έχει να κάνει είναι να τοποθετήσει την βία στον πυρήνα της κρατικής εξουσίας.
Ο Μακιαβέλι, βέβαια, φαίνεται να απεχθάνεται την διαφθορά. Αναφέρει, μάλιστα, πως ο ιδανικός ηγεμόνας δεν χαρακτηρίζεται από αυτή. Εάν συνέβαινε κάτι τέτοιο, θα γινόταν μισητός, η θέση του θα κλονιζόταν. Προκειμένου, επίσης, να μην γίνει μισητός, ο ηγεμόνας πρέπει να προσέχει την ευημερία του λαού του. Να μην είναι άρπαγας, ούτε να καταχράται την περιουσία τους. Η προσαρμοστικότητά του του επιτρέπει να λαμβάνει όσα περισσότερα οφέλη μπορεί από κάθε κατάσταση. Πρέπει να λέει ψέματα μόνο στο βαθμό που δεν το καταλαβαίνουν οι άλλοι, αφού το αποτέλεσμα θα ωφελεί το σύνολο της πολιτείας. Η βία είναι επιτρεπτή ως έσχατη λύση, για να αποκτήσει ο ηγεμόνας τον σεβασμό που χρειάζεται ώστε να σέβονται όλοι τις αποφάσεις του και να εξασφαλιστεί η πολιτική σταθερότητα. Δεν είναι τυχαίο το ότι τα λεγόμενά του είχαν όχι μόνο θεωρητικό αλλά και πρακτικό αντίκτυπο, σε κορυφαίους πολιτικούς από την εποχή της Αναγέννησης μέχρι και σήμερα.
Με μια πρώτη ματιά, το πιο γνωστό του δημιούργημα δεν είναι τίποτε άλλο παρά ένας άκρως κυνικός και ανήθικος οδηγός για την διατήρηση και την κατάκταση της εξουσίας. Ένα βιβλίο που προσπαθεί να πείσει κάθε ηγεμόνα ότι άμα θέλει να κρατήσει την θέση του, μπορεί να χρησιμοποιήσει κάθε μέσο, όσο ύπουλο και να είναι.
Σε κάθε περίπτωση, το βιβλίο αυτό ήταν μια μάταιη προσπάθει του Νικολό Μακιαβέλι να κερδίσει την εύνοια των Μεδίκων. Στις 20 Ιουνίου του 1527 ασθένησε και δύο μέρες αργότερα, πέθανε. Η τόλμη του Μακιαβέλι να εκθέτει με φυσική απλότητα όσα οι άνθρωποι πράττουν αλλά φοβούνται να παραδεχτούν θα είναι η μόνιμη αιτία αμφισβήτησής του. Το σίγουρο είναι ότι η επίδραση του έργου του είναι και θα παραμείνει τεράστια. Οι απόψεις του μπορεί να φανούν χρήσιμες, ίσως όχι για να εφαρμοστούν κατά γράμμα, αλλά για να βοηθήσουν στην εύρεση της μέσης λύσης, της μεσότητας, δηλαδή της αριστοτελικής αρετής.
Πηγές:
Nederman Cary, “Niccolò Machiavelli”, The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Summer 2019 Edition), διαθέσιμο σε:
Mansfield Harvey, Niccolò Machiavelli, Encyclopædia Britannica, inc., τελευταία τροποποίηση 29 Απριλίου, 2020, διαθέσιμο σε:
https://www.britannica.com/biography/Niccolo-Machiavelli/The-Prince
Honeycutt Kevin, Niccolò Machiavelli (1469—1527), The Internet Encyclopedia of Philosophy, διαθέσιμο σε:
Rothbard Murray, Who Was Niccolò Machiavelli?, Mises Institute, 4 Αυγούστου, 2010, διαθέσιμο σε:
Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Larousse Britannica, Εκδοτικός Οργανισμός Πάπυρος, Αθήνα, 2007.