Γράφει η Ευαγγελία Ρωμάνου
Οι μεταναστευτικές και προσφυγικές ροές, είτε στο εσωτερικό των κρατών, είτε πέρα από τα σύνορά τους, βρίσκονται σε έξαρση τα τελευταία χρόνια και αποτελούν ένα παγκόσμιο και αρχαίο φαινόμενο. Οι μετακινήσεις πληθυσμών και φυλών υπάρχει από πάντα. Είναι ένα προαιώνιο και φυσιολογικό φαινόμενο και συχνά συνοδεύεται από κάποιες παραμέτρους, όπως η κλιματική αλλαγή, η αύξηση του πληθυσμού, οι αλλαγές στην αγορά εργασίας.
Πριν τη δημιουργία των εθνών-κρατών η μετανάστευση ήταν ελεύθερη και σε κάποιες περιπτώσεις επιθυμητή (όπως στις περιπτώσεις ανάγκης κάλυψης των αναγκών της αγοράς εργασίας με ανθρώπινο δυναμικό). Κατά τον 19ο αιώνα όμως, και τη δημιουργία των συνόρων και των κυρίαρχων εθνών-κρατών, παρατηρείται μια στροφή προς την εθνική ομοιογένεια και τις προκαταλήψεις σε βάρος μειονοτήτων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ήταν η επιχείρηση Solomon το 1991, για τον επαναπατρισμό Ισραηλιτών υπηκόων που βρίσκονταν στην Αιθιοπία με στόχο αυτήν ακριβώς την ομοιογενοποίηση και την εσωστρέφεια του έθνους-κράτους, στην προκειμένη περίπτωση του Ισραήλ. Ακόμα και στη σημερινή εποχή όμως, η μετανάστευση πληθυσμών έχει οδηγήσει πολλά κράτη προς μια κατεύθυνση ομοιογένειας, δημιουργώντας την αντίληψη ότι οι μετανάστες είναι κάτι το «ξένο», μια «απειλή» για το έθνος-κράτος. Προκύπτει, λοιπόν, ένας διαχωρισμός που επιχειρείται από το έθνος-κράτος σε «διεθνή» και σε «εθνικά», αγνοώντας ότι αυτές οι διεθνικές ροές προϋπήρχαν του έθνους-κράτους και μάλιστα σε κάποιες περιπτώσεις το έχουν διαμορφώσει. Έτσι, το έθνος-κράτος έχει την τάση να λησμονεί την διεθνική φύση της παγκόσμιας πολιτικής, περιλαμβανομένου του φαινομένου της μετανάστευσης.
Οι μετακινήσεις ατόμων και πληθυσμών δεν μπορούν να προσεγγισθούν με βάση αυτόν τον διαχωρισμό, καθώς οι μεταναστευτικές ροές αποτελούν κομμάτι μιας διεθνικής διαδικασίας, της οποίας κύριος δρών είναι και το έθνος-κράτος. Για παράδειγμα, η διεθνικότητα του φαινομένου της μετανάστευσης παρουσιάζεται μέσα από τις σχέσεις που αναπτύσσουν οι μετανάστες τόσο με τη χώρα προέλευσης, όσο και με τη χώρα εγκατάστασης και έτσι ο προσδιορισμός των μεταναστών ξεπερνά τα όρια του έθνους-κράτους, ενώ παράλληλα οι μετανάστες διατηρούν μια διπλή ταυτότητα. Μέσα από αυτές τις διαδικασίες και τον διεθνικό χαρακτήρα της μετανάστευσης, προκύπτει το ερώτημα κατά πόσο το φαινόμενο αυτό απειλεί το έθνος-κράτος, από τη στιγμή που η άσκηση κυριαρχίας του τελευταίου καλείται να ελέγξει διαδικασίες που ξεπερνούν τα όριά του.
Αυτό που παρατηρείται είναι ότι, μεταλλάσσεται η έννοια του έθνους-κράτους και ξεπερνά τα αυστηρά εθνικά του όρια, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι ως οντότητα εξαφανίζεται. Άλλωστε, λόγω της παγκοσμιοποίησης και της συνεχούς αλληλεπίδρασης της διεθνούς κοινότητας, το έθνος-κράτος απομακρύνεται από την προσήλωση στην ομοιογένεια και την ομοιομορφία του πληθυσμού του. Καθώς η μετανάστευση επηρεάζει το εσωτερικό των κρατών, αυτά χρειάζεται να λάβουν τα απαραίτητα κοινωνικά, οικονομικά και πολιτικά μέτρα για την προσαρμογή στα νέα δεδομένα, χωρίς να χάνουν την κυριαρχία τους, αλλά αντιλαμβανόμενα τις ανάγκες της σύγχρονης εποχής και τη διεθνικότητα του ζητήματος. Τα μέτρα αυτά χρειάζεται να αφορούν την ενσωμάτωση των μεταναστών και την ισότιμη συμμετοχή τους στην κοινωνική και πολιτική ζωή του κράτους, να έχουν δηλαδή ελευθερία λόγου. Αυτό δε σημαίνει ότι οι κοινωνικές αναταραχές εκλείπουν, δημιουργούνται όμως οι βάσεις για τον περιορισμό και έναν μηχανισμό αντιμετώπισής τους. Με αυτόν τον τρόπο, τα κράτη γίνονται και εκείνα συμμέτοχοι και διαμορφωτές πολιτικών όσον αφορά το διεθνικό φαινόμενο της μετανάστευσης, είτε στο εσωτερικό τους (όπως με τις πολιτικές ενσωμάτωσης), είτε σε διεθνές, περιφερειακό επίπεδο (όπως στα πλαίσια της Ευρωπαϊκής Ένωσης σχετικά με τις προϋποθέσεις εισόδου, εξόδου, παραμονής των μεταναστών κοκ).
Υπό αυτό το πρίσμα, το φαινόμενο της μετανάστευσης αυτό καθ’ αυτό, δεν αποτελεί απειλή για την κυριαρχία και την ακεραιότητα του έθνους-κράτους. Αντιθέτως, διευρύνει, κατά κάποιο τρόπο, την κυριαρχία και τη δικαιοδοσία των κρατών σε ένα τόσο επίκαιρο και διεθνοποιημένο ζήτημα, όπως η μετανάστευση. Αυτό που χρειάζεται να γίνει αντιληπτό είναι ότι, η ομοιογένεια του έθνους-κράτους καθίσταται πλέον αδύνατη, δεδομένων των σύγχρονων συνθηκών και ιδίως της παγκοσμιοποίησης. Βέβαια, τούτο δε σημαίνει ότι το έθνος-κράτος εξαφανίζεται, αλλά αποκτά μια άλλη διάσταση, περισσότερο διευρυμένη και απομακρυσμένη από τα αυστηρά εθνικά του όρια και την επίτευξη εθνικής ομοιογένειας. Ακόμα και η έννοια του έθνους αλλάζει, αφού στις σύγχρονες κοινωνίες είναι πλέον αδύνατο να μιλάμε για ένα έθνος βασιζόμενο στην ομοιογένεια, από τη στιγμή που η ύπαρξη πολλαπλών «εθνών» εντός των συνόρων ενός κράτους είναι μια απτή πραγματικότητα. Η μετανάστευση ως φαινόμενο πρόκειται να συνεχίσει να υφίσταται και να ενδυναμώνεται με την πάροδο του χρόνου. Έτσι, τα έθνη-κράτη αντί να αναλώνονται στην καταπολέμησή της και την αντιμετώπισή της ως κάτι το αφύσικο, χρειάζεται να αναπτύξουν πολιτικές προσαρμογής στο εσωτερικό τους, αλλά και σε διεθνές και περιφερειακό επίπεδο.
Αξίζει, ωστόσο, να σημειωθεί ότι στον αντίποδα της μετανάστευσης βρίσκεται η λαθρομετανάστευση, η οποία όντως μπορεί να αποτελέσει απειλή για το έθνος-κράτος και η οποία καθίσταται αδύνατο να ελεγχθεί αποκλειστικά από τα ίδια, δημιουργώντας αίσθηση ανασφάλειας και απώλειας της κυριαρχίας τους. Στα πλαίσια αυτά, λοιπόν, αναπτύσσονται δράσεις από τα κράτη, όπως στα πλαίσια της Ευρωπαϊκής Ένωσης με τη συνδρομή της FRONTEX, για την καταπολέμηση και τον έλεγχο της λαθρομετανάστευσης, η οποία παρεκκλίνει από το πρότυπο που μεταναστευτικού φαινομένου. Αυτές οι αυξημένες πλέον μετακινήσεις πληθυσμών αποτελούν μια από τις διαστάσεις της παγκοσμιοποίησης (μαζί με τις μετακινήσεις κεφαλαίου, πολιτισμού και πολιτικής), η οποία έχει οδηγήσει στην αλληλεξάρτηση των κρατών, στην αποκοπή των κοινωνικών αλληλεπιδράσεων από τα εδαφικά τους όρια και στη μείωση του κενού μεταξύ χρόνου και τόπου. Μέσα σε αυτά τα πλαίσια, η κρατική κυριαρχία δεν μπορεί να είναι απόλυτη, αλλά σχετική, χωρίς αυτό να οδηγεί στην αποδυνάμωση του κράτους. Η μετανάστευση, λοιπόν, ως κομμάτι της παγκοσμιοποίησης και του διεθνικού περιβάλλοντος, στο οποίο κύριο ρόλο έχει και το έθνος-κράτος, δεν αποτελεί απειλή για το τελευταίο και αυτό γιατί η έννοια του «έθνους-κράτους» μεταλλάσσεται και εξελίσσεται πέρα από τα αυστηρά εθνικά και εδαφικά του όρια.
Βιβλιογραφία
Saguin Kidjie Ian, Yew Lee Kuan, Sridhar Mallika, Transnational Migration and the Nation-State: The Case of Intra-regional Labour Migration in Southeast Asia, Research Gate, December 2014. Διαθέσιμο σε: https://www.researchgate.net/publication/283301554_Transnational_Migration_and_the_ HYPERLINK “https://www.researchgate.net/publication/283301554_Transnational_Migration_and_the_Nation-state_The_Case_of_Intra-regional_Labour_Migration_in_Southeast_Asia”Nation-state_The_Case_of_Intra-regional_Labour_Migration_in_Southeast_Asia
Morris Lydia, Globalization, Migration and the Nation-State: The Path to a Post-National Europe?, The British Journal of Sociology, Vol. 48, No. 2, June 1997, p. 192-209. Διαθέσιμο σε: http://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.460.2195 HYPERLINK “http://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.460.2195&rep=rep1&type=pdf”& HYPERLINK “http://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.460.2195&rep=rep1&type=pdf”rep=rep1 HYPERLINK “http://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.460.2195&rep=rep1&type=pdf”& HYPERLINK “http://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.460.2195&rep=rep1&type=pdf”type=pdf
Jacob Frank, Luedtke Adam, Migration and the Crisis of the Modern Nation State?, Vernon Press, 2018, Introduction. Διαθέσιμο σε: https://vernonpress.com/file/4948/4bc3aedceac1d127f6ffe56f0e417789/1509437361.pdf
Lodewyckx Ina, Timmerman Christiane, Wets Johan, FROM NATION STATE TO MIGRATION STATE, Economics & Sociology, Vol. 3, No 2, 2010, pp. 9-22. Διαθέσιμο σε: https://www.economics-sociology.eu/files/E HYPERLINK “https://www.economics-sociology.eu/files/E&S_3_2_guest.pdf”& HYPERLINK “https://www.economics-sociology.eu/files/E&S_3_2_guest.pdf”S_3_2_guest.pdf