Γράφει η Κωνσταντίνα Ρουσσίδη
Στο παρόν άρθρο θα παρουσιαστεί μέσω κριτικής σκοπιάς, η κρίσιμη πολιτική, ανθρωπιστική, οικονομική και ηθική διαμάχη που διαδραματίστηκε τον Μάρτιο του 2020 στον Έβρο, στα ελληνο-τουρκικά σύνορα. Η διαμάχη αυτή προκάλεσε την έναρξη μιας νέας εποχής μεταναστευτικής και προσφυγικής κρίσης, η εξέλιξη της οποίας αποτελεί ένα αμφιλεγόμενο ζήτημα, καθώς το σύγχρονο δυναμικό γεωπολιτικό περιβάλλον εναλλάσσεται διαρκώς.
Εν συντομία, η χώρα της Τουρκίας φαίνεται να φιλοξενεί περί στα 4,1 εκατομμύρια πρόσφυγες από κάθε χώρα του κόσμου -συμπεριλαμβανομένων 3,7 εκατομμυρίων Σύρων[1]– Την ίδια στιγμή ο πόλεμος στη Συρία σύντομα θα εισέλθει στο δέκατο έτος του, με την τουρκική οικονομία να έχει υποχωρήσει πολύ. Επιπρόσθετα, ύστερα από τον θάνατο των 33 Τούρκων στρατιωτών την 28η Φεβρουαρίου 2020 στην Ιντλίμπ, μια επαρχία στη βορειοδυτική Συρία που συνορεύει με την Τουρκία, ο Τούρκος Πρόεδρος Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν επιχείρησε πράγματι το άνοιγμα των συνόρων της Τουρκίας προς την Ελλάδα, ήτοι την Ευρωπαϊκή Ένωση. Με αυτό τον τρόπο ανέδειξε στο εσωτερικό πολιτικό του ακροατήριο ότι προσπάθησε να ‘λύσει’ το σοβαρό πρόβλημα που αντιμετωπίζει η χώρα του από τους Σύριους πρόσφυγες, αλλά το ζήτημα δεν είναι ούτε τόσο απλό, ούτε τόσο επιφανειακό.
Ο ανθρώπινος παράγοντας ως εργαλείο εξωτερικής πολιτικής
Ουσιαστικά, στις 28 Φεβρουαρίου 2020, η τουρκική κυβέρνηση ανακοίνωσε ότι δεν θα εμπόδιζε πλέον τους αιτούντες άσυλο και τους μετανάστες να εγκαταλείψουν την Τουρκία, απελευθερώνοντας ορδές μεταναστών προς τα σύνορα με την Ελλάδα, όπως μετέδιδε και το ΑΠΕ-ΜΠΕ.Δεδομένου ότι η Τουρκία ανακοίνωσε το άνοιγμα των συνόρων της προς την Ε.Ε., χιλιάδες πρόσφυγες ήλπιζαν ότι θα μπορέσουν αυθαίρετα να φτάσουν στην Ευρώπη, δια μέσου της Ελλάδας και πολλές ήταν οι περιπτώσεις στις οποίες είχαν την προφανή βοήθεια της τουρκικής κυβέρνησης στη δραστηριότητα παραβίασης ή επιθετικής εισβολής στα σύνορα της ελληνικής επικράτειας.
Σε μια προσπάθεια απόκρουσης, η ελληνική κυβέρνηση ανέπτυξε πρόσθετες στρατιωτικές δυνάμεις για να εμποδίσει τους μετανάστες να διασχίσουν τα σύνορά της και ο Έλληνας πρωθυπουργός Κ. Μητσοτάκης, διακήρυξε ότι η χώρα θα σταματήσει να δέχεται νέες αιτήσεις ασύλου για περίοδο ενός μήνα[2]. Σε κάθε περίπτωση είναι αμφιλεγόμενο εάν τα δύο μέρη χειρίστηκαν τις καταστάσεις με τον καλύτερο δυνατό τρόπο και καμία αφήγηση δεν μπορεί να είναι κατηγορηματική ως προς αυτό. Είναι όμως σαφές ότι, οι αιτούντες άσυλο και οι μετανάστες χρησιμοποιήθηκαν ως πολιτικό εργαλείο από την τουρκική πλευρά, καθώς ώθησε τους ανθρώπους προς παράτυπες αφίξεις στα σύνορα με την Ελλάδα, διαδίδοντας την αφήγηση της διαφυγής, κάτι το οποίο ήταν επίπλαστο, αβάσιμο και παράνομο. Όταν όμως ο ανθρώπινος παράγοντας εργαλειοποιείται, προκαλείται επιπλέον του ανεξέλεγκτου χάους, ανθρωπιστική κρίση, οδηγώντας τον πληγέντα κόσμο σε πολύ πιο ευάλωτη κατάσταση από ότι ήταν ήδη.
Ταυτόχρονα, καθώς η πανδημία του κορωνοϊού ξεπέρασε κάθε προηγούμενο αποτελώντας πλέον παγκόσμια κατάσταση εκτάκτου ανάγκης και ανάγκασε τις συγκρούσεις να σταματήσουν, ούτε οι Βρυξέλλες ούτε η Αθήνα επιθυμούν να επαναληφθούν οι επικίνδυνα χαοτικές σκηνές που διαδραματίστηκαν στα ελληνοτουρκικά σύνορα. Ειδικότερα, ο Έλληνας Πρωθυπουργός Κ. Μητσοτάκης αποκάλεσε την απειλητική κίνηση του Τούρκου ομολόγου του εντελώς απαράδεκτη[3], ωστόσο, πρόσθεσε ότι υπάρχουν ζητήματα που πρέπει να λυθούν, όπως η αναθεώρηση της συμφωνίας ελέγχου μετανάστευσης του 2015 («Όλοι οι νέοι παράτυποι μετανάστες που περνούν από την Τουρκία στα ελληνικά νησιά, από τις 20 Μαρτίου 2016 θα επιστρέφονται στην Τουρκία[4]). Πρακτικά είναι γεγονός πως μία αμοιβαίου οφέλους συμφωνία με ανανεωμένους όρους μεταξύ της ΕΕ και της Άγκυρας θα μπορούσε να βοηθήσει στην ανακούφιση της κρίσης των συνόρων, μία ανακούφιση που σίγουρα δεν μπορεί να πάρει πίσω τον πόνο και την εξαθλίωση που υπέστησαν όλοι εκείνοι οι άνθρωποι που αναζητούσαν μία διέξοδο, επί 18 ημέρες.
Είναι δεδομένο πως η συμφωνία ΕΕ – Τουρκίας αποσκοπούσε στο να αντιμετωπίσει την κρίση των προσφύγων με δύο τρόπους: α. βελτιώνοντας τη ζωή των περισσότερων από 2 εκατομμυρίων Σύριων προσφύγων που ζούσαν στην Τουρκία με την ελπίδα ότι θα παραμείνουν εκεί, αντί να προχωρήσουν στην Ευρώπη και β. Ενισχύοντας το ρόλο της Τουρκίας στην εξάλειψη της παράνομης μετανάστευσης τόσο από τη χώρα όσο και από την ακτή της προς τα ελληνικά νησιά. Σίγουρα το σύμφωνο μείωσε δραματικά τις παράτυπες αφίξεις, καθώς η Τουρκία, με αντάλλαγμα βοήθειας ύψους 6 δις ευρώ, συμφώνησε να εντείνει τις συνοριακές της περιπολίες και να φιλοξενήσει εκατομμύρια εκτοπισμένων Συρίων.
Ωστόσο, σε ασυμφωνία με τα παραπάνω, ο Τούρκος Πρόεδρος, ανακοίνωσε τον Φεβρουάριο του 2020 ότι οι πρόσφυγες θα έχουν το ελεύθερο να εισέλθουν στην Ευρώπη καθώς οι Βρυξέλλες δεν κατάφεραν να τηρήσουν τους όρους της συμφωνίας (παροχή περίπου 6,7 δισεκατομμυρίων δολαρίων ΗΠΑ για την διευκόλυνση των προσφύγων· απελευθέρωση του καθεστώτος ταξιδιωτικών θεωρήσεων (visa) για τους Τούρκους πολίτες που ισχύει από τον Ιούνιο του 2016· επανέναρξη των διαπραγματεύσεων με την Τουρκία για την ένταξή της στην Ε.Ε.). Η δήλωση αυτή είχε ως αποτέλεσμα οι περίπου 35.000 άνθρωποι να συσσωρευτούν κατά μήκος των βορειοδυτικών χερσαίων συνόρων του Έβρου, προκαλώντας διεθνές χάος σε όλα τα μέρη (Ελλάδα, Ευρώπη, Τουρκία, αιτούντες άσυλο). Εν αντιθέσει με την μεταναστευτική κρίση του 2015, όπου Σύριοι πρόσφυγες που εγκατέλειψαν τον πόλεμο και τη φτώχεια αναζητούσαν καταφύγιο στην Ευρώπη, σε αυτή την περίπτωση οι πρόσφυγες χρησιμοποιήθηκαν ως το όπλο προς επίτευξη γεωπολιτικών και οικονομικών σκοπών (για παράδειγμα συνεχής χρήση παραπληροφόρησης από την πλευρά των τουρκικών ΜΜΕ ενάντια στις ελληνικές αρχές, όπως αναφέρθηκε από το ελληνικό Υπουργείο Εξωτερικών, πιθανολογείται προς οικονομική ενίσχυση στην Ιντλίμπ, την τελευταία επαρχία της επαναστατημένης Συρίας).
Αξιακές και νευραλγικές αρρυθμίες
Έγινε φανερό πως η Ευρώπη βίωσε μία ακόμη δοκιμασία εκτός των άλλων, προσπαθώντας να ισορροπήσει ανάμεσα στα δύο μέλη του ΝΑΤΟ, την Τουρκία και την Ελλάδα, με τη μία να προσπαθεί να ωθήσει τους πρόσφυγες προς τα εμπρός και την άλλη να προσπαθεί να τους απομακρύνει. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι οι ηγέτες της Ευρωπαϊκής Ένωσης κατέστησαν σαφές ότι υπάρχει αλληλεγγύη και αλληλοϋποστήριξη σε καίρια ζητήματα όπως αυτά της διαφύλαξης των συνόρων. Χαρακτηριστικά δήλωσε η πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής κ. Ursula von der Leyen ‘Η πρώτη μας προτεραιότητα είναι να διασφαλίσουμε τη διατήρηση της τάξης στα εξωτερικά σύνορα της Ελλάδας, που είναι και τα σύνορα της Ευρώπης’[5]
Από την άλλη πλευρά, τα γεγονότα που διαδραματίστηκαν στον Έβρο τον Μάρτιο του 2020 αποτέλεσαν για την Ευρωπαϊκή Ένωση μια δυσάρεστη ηθική σύγκρουση με τις αξίες της για την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, της ατομικής αξιοπρέπειας και του δικαιώματος αναζήτησης ασύλου βάσει του διεθνούς δικαίου[6]. Σε αυτό το σημείο όμως, έρχεται να προστεθεί μία ρεαλιστική προσέγγιση του θέματος, εκείνη της επιβίωσης ενός κράτους. Πιο συγκεκριμένα, αφορά στην αρχή της εθνικής κυριαρχίας, δηλαδή της ανώτατης εξουσίας εντός της επικράτειας που αποτελεί βασική αρχή του σύγχρονου διεθνούς δικαίου όπως έχει[7]. Ποιος και με ποιον άλλο τρόπο θα επιδιώξει σθεναρά την επιβίωση του Κράτους του ανάμεσα στα άλλα καθώς και θα υποστηρίξει το αναφαίρετο δικαίωμά του στον έλεγχο της επικράτειάς του, παγιωμένο από τη διεθνή και ευρωπαϊκή νομολογία;
Συμπεράσματα
Συμπερασματικά, καθώς οι διεθνείς αφηγήσεις διίστανται και η ηθική πλευρά περιπλέκεται με τη νομική αλλά και το εθνικό με το ευρωπαϊκό κεκτημένο, πρέπει να καταστεί σαφές ότι ο ελληνικός λαός δεν διαμαρτύρεται για την παροχή βοήθειας επί των μεταναστών που αναζητούν πολιτικό άσυλο. Παρά τις ίδιες κακουχίες, η φιλοξενία, οι δωρεές ρούχων, φαγητού και καταφυγίου, επιδότησης μεταφορών και παροχής μετρητών, δεικνύουν το αίσθημα αλληλεγγύης και αλληλοβοήθειας απέναντι σε όσους το έχουν ανάγκη. Σε αυτό που αντιτάσσεται η ελληνική κυβέρνηση είναι στην παραβίαση των συμπεφωνημένων και σε μέρη που εκμεταλλεύονται το σύστημα καταφεύγοντας σε εχθρότητα και επιθετικότητα. Είναι γεγονός πως η έλλειψη ανθρώπινου δυναμικού και πόρων έχουν δημιουργήσει ένα ανυπέρβλητο φορτίο και ένα πλήθος ανθρώπων που στρέφονται σε ταραχές και βιαιότητες για να πάρουν το λόγο και να ακουστούν. Σε αυτό το σημείο είναι σαφές πως η ταχεία παρέμβαση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής κρίνεται απαραίτητη ως προς την εφαρμογή ενός αποτελεσματικότερου συστήματος, που θα κατανέμει τις προσδοκίες εξίσου μεταξύ των κρατών.
Είναι κοινός τόπος ότι η Ελλάδα έχει φτάσει στα όριά της με την κρίση των μεταναστών και έχει ζητήσει μια νέα πολιτική ασύλου της ΕΕ. Στο πλαίσιο της τρέχουσας «Συμφωνίας του Δουβλίνου», μεγάλο μέρος του στελεχιακού βάρους τίθεται στις πρώτες χώρες υποδοχής (βλ. Ελλάδα, Ιταλία). Η συμφωνία αναφέρει ότι το κράτος στο οποίο ο αιτών άσυλο εισέρχεται για πρώτη φορά, είναι το κράτος που είναι υπεύθυνο για την εξέταση της αίτησης ασύλου του συγκεκριμένου ατόμου. Αυτό όχι μόνο προκαλεί πολλάκις δυσμενείς συνθήκες για τους αιτούντες άσυλο αλλά ασκεί έμμεσες και άμεσες πιέσεις στα διοικητικά όργανα για την ταχεία και αποτελεσματική διαχείριση της κατάστασης. Σε ένα περιβάλλον τόσο εναλλασόμενο αλλά και ταραγμένο, η Ευρωπαϊκή Ένωση καλείται να εκσυγχρονίσει τις δομές και τις συμφωνίες της και να επαναπροσδιορίσει τις προτεραιότητές της.
Βιβλιογραφία:
Cavallone, E., Gill, J., EU border crisis is ‘Erdogan’s violence’, says Manfred Weber, 2020,Διαθέσιμο σε: https://www.euronews.com/2020/03/04/eu-border-crisis-is-erdogan-s-violence-says-manfred-weber
Διεθνής Αμνηστία, Μη Ασφαλές Καταφύγιο – Οι Αιτούντες Άσυλο Και Οι Πρόσφυγες Στερούνται Αποτελεσματικής Προστασίας Στην Τουρκία, 2016, Amnesty International Ltd, UK
EC, Remarks by President von der Leyen at the joint press conference with Kyriakos Mitsotakis, Prime Minister of Greece, Andrej Plenković, Prime Minister of Croatia, President Sassoli and President Michel, 2020, Διαθέσιμο σε: https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/statement_20_380
Enikos.gr, ΚΥΣΕΑ: Ενίσχυση φύλαξης συνόρων, αναστολή των αιτήσεων ασύλου – Τα πέντε μέτρα που αποφασίστηκαν – ΒΙΝΤΕΟ, 2020, Διαθέσιμο σε: https://www.enikos.gr/politics/705326/kysea-enischysi-fylaxis-synoron-anastoli-ton-aitiseon-asylou-ta-p
Greekreporter.com, Greece Defends Borders as Erdogan Opens the Gates: Live Updates, 2020, Διαθέσιμο σε: https://greece.greekreporter.com/2020/03/01/greece-defends-borders-as-erdogan-opens-the-gates-live-updates/
Kathimerini.gr, Νέα πρόκληση Αγκυρας: Στέλνει 1.000 άνδρες ειδικών δυνάμεων στα σύνορα, 2020, Διαθέσιμο σε: https://www.kathimerini.gr/1067663/article/epikairothta/politikh/nea-proklhsh-agkyras-stelnei-1000-andres-eidikwn-dynamewn-sta-synora
Maftei, J., Sovereignty in International Law, Vol 11, No 1 2015, Acta Universitatis Danubius. Juridica
Onalert.gr, Τουρκία: Πόσοι Σύριοι πρόσφυγες βρίσκονται πραγματικά στη χώρα;, 2016, Διαθέσιμο σε: https://www.onalert.gr/kosmos/tourkia/tourkia-posoi-syrioi-prosfyges-vriskontai-pragmatika-sth-xwra/122567/
The New Humanitarian, Briefing: The EU Refugee deal with Turkey, 2015, Διαθέσιμο σε: http://www.thenewhumanitarian.org/feature/2015/10/19/briefing-eu-refugee-deal-turkey
UNO, Declaration On Principles Of International Law Friendly Relations And Co-Operation Among States In Accordance With The Charter Of The United Nations XXVκαι CSCE Final Act of Helsinki, 1975, UN General Assembly
[1] Σύμφωνα με την αναφορά των Ηνωμένων Εθνών, Global Appeal 2020-2021, 12/4/2020, Διαθέσιμο σε: http://reporting.unhcr.org/sites/default/files/ga2020/pdf/Global_Appeal_2020_full_lowres.pdf).
[2] Σύμφωνα με τη σχετική ανακοίνωση-βίντεο στο Enikos.gr, ΚΥΣΕΑ: Ενίσχυση φύλαξης συνόρων, αναστολή των αιτήσεων ασύλου – Τα πέντε μέτρα που αποφασίστηκαν, 01/03/2020, διαθέσιμο στο: https://www.enikos.gr/politics/705326/kysea-enischysi-fylaxis-synoron-anastoli-ton-aitiseon-asylou-ta-p
[3] Σύμφωνα με τα πρακτικά της ομιλίας του Πρωθυπουργού στο GERMAN COUNCIL OF FOREIGN RELATIONS στις 09/03/2020, διαθέσιμο σε: https://www.iefimerida.gr/politiki/mitsotakis-den-dehomai-mathimata-apo-tin-toyrkia-se-zitimata-anthropinon-dikaiomaton
[4] Bλ. Διεθνής Αμνηστία, Μη Ασφαλές Καταφύγιο – Οι Αιτούντες Άσυλο Και Οι Πρόσφυγες Στερούνται Αποτελεσματικής Προστασίας Στην Τουρκία, 2016, σελ. 11-12
[5] Σύμφωνα με τα πρακτικά του Joint Press Conference που πραγματοποιήθηκε στις Καστανιές Έβρου, 03/03/2020, διαθέσιμο σε: https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/statement_20_380
[6] Βλ. Ύπατη Αρμοστεία ΗΕ για τους Πρόσφυγες – UNHCR, The State Of The World’s Refugees: The Challenge Of Protection 33, 1/1/1993, κεφάλαια 2, 5, 6
[7] Βλ. Δήλωση του ΟΗΕ για τις αρχές του διεθνούς δικαίου σχετικά με τις φιλικές σχέσεις και τις σχέσεις συνεργασίας μεταξύ των κρατών σς. 1-11 και CSCE Final Act of Helsinki, 1975, σελ. 7-10