Γράφει η Φλορεσίτα Σέχου
Η μετάβαση σε μια κλιματικά ουδέτερη οικονομία αποτελεί πλέον δέσμευση της χώρας μας, η οποία σταδιακά τίθεται σε εφαρμογή. Την πιο τρανή απόδειξη αυτού του γεγονότος αποτελεί αφενός, σε διεθνές επίπεδο, η υλοποίηση των 17 Στόχων Βιώσιμης Ανάπτυξης του ΟΗΕ, καθώς και η Συμφωνία του Παρισιού για την κλιματική αλλαγή, η οποία υπεγράφη στις 22 Απριλίου 2016 και κυρώθηκε απο την Ευρωπαϊκή Ένωση στις 4 Οκτωβρίου 2016. Αφετέρου, σε Ευρωπαϊκό επίπεδο, η Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία αποτελεί ένα εκτεταμένο σχέδιο το οποίο πρεσβεύει την Δίκαιη Μετάβαση στην πράσινη οικονομία και προσδοκά να καταστήσει την Ευρώπη την πρώτη κλιματικά ουδέτερη ήπειρο έως το 2050. Σε εθνικό επίπεδο, ύστερα από ανακοίνωση του Πρωθυπουργού της χώρας, θα πραγματοποιηθεί οριστική διακοπή της λειτουργίας όλων των λιγνιτικών μονάδων έως το 2030. Ακόμη, άξια αναφοράς είναι η εγκαινίαση του κυβερνητικού προγράμματος ηλεκτροκίνησης σύμφωνα με το οποίο θα παρέχονται οικονομικά κίνητρα για την αγορά ηλεκτρικού αυτοκινήτου. Στόχος του προγράμματος αυτού είναι το ένα στα 3 Ι.Χ. να είναι ηλεκτροκίνητο μέχρι το 2030. Είναι φανερό ότι η οικονομική ανάπτυξη πλέον δε θα πρέπει να συνδέεται σε καμία περίπτωση με τη σπατάλη φυσικών πόρων στην Ελλάδα, αλλά και στις άλλες Ευρωπαϊκές χώρες. Με αφορμή την τεράστια σημασία του ζητήματος θα επιχειρηθεί παρακάτω μια ανάλυση του πρώτον, κατά πόσο δίκαια θα μπορέσει να πραγματοποιηθεί αυτή η μετάβαση στην Ελλάδα και δεύτερον, του τι είδους παραδείγματα μπορούν να αντληθούν απο άλλες χώρες όσον αφορά τα προαπαιτούμενα για την εν λόγω μετάβαση.
Συνέπειες απεξάρτησης από τα ορυκτά
Προκειμένου να τεθούν σε εφαρμογή αυτά τα φιλόδοξα σχέδια, καθίσταται επιβεβλημένη μια ριζική αλλαγή σε πολλές πτυχές της καθημερινής ζωής, από τον τρόπο παραγωγής αγαθών, μέχρι τον τρόπο που μετακινούμαστε και καταναλώνουμε. Εντός αυτών των αναγκαίων αλλαγών συμπεριλαμβάνονται και οι οικονομίες των τοπικών κοινωνιών, η εξάρτηση των οποίων απο την παραγωγή λιγνίτη μετρά δεκαετίες. Συγκεκριμένα, η Δυτική Μακεδονία και η Αρκαδία (Μεγαλόπολη) είναι δύο περιοχές οι οποίες κατείχαν καίριο ρόλο σε ό,τι αφορά την ηλεκτροδότηση της χώρας. Δεδομένου αυτού, είναι πασιφανές ότι θα έρθουν αντιμέτωπες με σημαντικές οικονομικές και κοινωνικές επιπτώσεις, τις οποίες καλείται να διαχειριστεί η κυβέρνηση. Προβλήματα όπως η ανεργία, η φτώχεια, η έλλειψη εναλλακτικών οικονομικών δραστηριοτήτων καθώς και η αποκατάσταση του περιβάλλοντος από τη λειτουργία των ορυχείων πρόκειται να ενταθούν σε αυτές τις περιοχές, ιδίως μετά την έλευση της πανδημίας και την επακόλουθη οικονομική κρίση. Σύμφωνα με κυβερνητικές ανακοινώσεις πρόκειται να πραγματοποιηθούν επενδύσεις ύψους 3,7 με 4,4 δις. με κοινοτική υποστήριξη σε Δυτική Μακεδονία και Μεγαλόπολη για την υποστήριξη του σχεδίου «Δίκαιης Μετάβασης» των εξαρτημένων από τον λιγνίτη περιοχών. Το σχέδιο αυτό πιθανότατα εγείρει προβληματισμούς και ερωτήματα ως προς το τι εστί δίκαιη μετάβαση και πώς αυτή μπορεί να γίνει πράξη.
Δίκαιη μετάβαση: Εννοιολογικές προσεγγίσεις
Αρχικά η έννοια της Δίκαιης Μετάβασης (Just Transition) έκανε την εμφάνιση της τη δεκαετία του 1990 στη Βόρεια Αμερική ως ένα πρόγραμμα προστασίας των εργαζομένων από τις πολιτικές προστασίας του περιβάλλοντος. Από τότε η έννοια διευρύνθηκε και εν τέλει συνδέθηκε τα τελευταία χρόνια με τις ενέργειες για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής. Πλέον η Δίκαιη Μετάβαση αναφέρεται σε οποιοδήποτε Διεθνές και Ευρωπαϊκό κείμενο σχετίζεται με την κλιματική αλλαγή ως αναγκαία προϋπόθεση η οποία πρέπει να περιλαμβάνεται σε κάθε πολιτική στήριξης όσων επηρεάζονται από τα μέτρα για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής. Παραδείγματος χάριν, η Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία αποτελεί έναν οδηγό που θα μετατρέψει την Ε.Ε. σε μια σύγχρονη, αποδοτική ως προς τη χρήση των πόρων και ανταγωνιστική οικονομία με μηδενικές εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου έως το 2050. Η επίτευξη των στόχων αυτών θα πρέπει πάντα να γίνεται υπό το πρίσμα μιας δίκαιης μετάβασης για όλους και χωρίς αποκλεισμούς. Αντίστοιχα η Συμφωνία των Παρισίων για την κλιματική αλλαγή αναφέρει στο προοίμιο της ότι πρέπει να δοθεί έμφαση στις «επιταγές μιας δίκαιης μετάβασης του εργατικού δυναμικού στη νέα κατάσταση και της δημιουργίας θέσεων αξιοπρεπούς εργασίας και υψηλής ποιότητας θέσεων απασχόλησης σύμφωνα με τις εθνικά καθορισμένες αναπτυξιακές προτεραιότητες“.
Παρά την ολοένα και συχνότερη εμφάνιση της έννοιας, μπορεί εύλογα να παρατηρηθεί οτι ο ορισμός της Δίκαιης Μετάβασης δεν είναι ίδιος για όλους και ότι επιδέχεται μια πληθώρα ερμηνειών. Σε γενικές γραμμές, η δίκαιη μετάβαση αφορά την στήριξη σε ό,τι αφορά της χαμένες θέσεις εργασίας στον τομέα του άνθρακα. Σύμφωνα με μια έκθεση της Διεθνούς Οργάνωσης Εργασίας ‘Skills for a greener future’ η δίκαιη μετάβαση στην περιβαλλοντική βιωσιμότητα θα απαιτήσει τον επαναπροσδιορισμό και την αναβάθμιση των δεξιοτήτων των εργαζομένων προκειμένου να μειωθεί ο κίνδυνος της ανεργίας,της φτώχειας και της ανισότητας. Αντίθετα, για περιβαλλοντικές μη κυβερνητικές οργανώσεις όπως η WWF και η Greenpeace η δίκαιη μετάβαση αποτελεί κάτι ευρύτερο που θίγει ακόμα και θέματα περιβαλλοντικής δικαιοσύνης, ανθρωπίνων δικαιωμάτων και συμμετοχικότητας τα οποία επιτρέπουν όχι μόνο την υλοποίηση, αλλά και το σχεδιασμό της μετάβασης στην πράσινη οικονομία.
Αυτό που αναμφισβήτητα αποτελεί μια κοινή σταθερά μεταξύ των παραπάνω εννοιολογικών προσεγγίσεων είναι ο ρόλος των κρατών. Ειδικότερα, τα καθήκοντα των κυβερνήσεων είναι ποικίλα και πολυδιάστατα, καθώς καλούνται να δημιουργούν και να εφαρμόζουν νέες πολιτικές, να πραγματοποιήσουν κοινωνικό διάλογο και να επενδύσουν σε υποδομές και σημαντικούς τομείς όπως η τεχνολογία, η έρευνα και η εκπαίδευση. Όλα αυτά θα πρέπει να αποσκοπούν πρωτίστως στην αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής και στη διασφάλιση μιας δίκαιης μετάβασης για όσους επηρεάζονται περισσότερο και καλόυνται υποχρεωτικά να ανταποκριθούν στις επιταγές που επιβάλει η νέα ενεργειακή εποχή.
Παραδείγματα άλλων χωρών
Ενδιαφέρον θα είχε σε αυτό το σημείο η παράθεση αξιοθάυμαστων παραδειγμάτων χωρών που έχουν ήδη δρομολογήσει δραστικά μέτρα απεξάρτησης από τον άνθρακα. Μια τέτοια περίπτωση αποτελεί η Δανία, της οποίας η απεξάρτηση απο τον άνθρακα ξεκίνησε ήδη από τη δεκαετία του’70. Η στροφή της σε καθαρές μορφές ενέργειας την ανέδειξε σε ‘παγκόσμιο πρωταθλητή’ όσον αφορά την εκμετάλλευση της αιολικής ενέργειας την κατέστησε δημιουργό μιας ανταγωνιστικής αιολικής βιομηχανίας με δύο εταιρείες, την Vestas και την Ørsted, οι οποίες δραστηριοποιούνται στην παραγωγή ανεμογεννητριών και στη δημιουργία πλάνων εγκατάστασης ανανεώσιμων πηγών ενέργειας. Έτσι, η αιολική βιομηχανία στη Δανία μετρά πάνω από 33.000 εργαζόμενους. Αναφορικά με αυτή την εξέλιξη σημαντική ήταν η συμβολή των συνδικάτων τα οποία ήταν εξαρχής φιλικά προς το περιβάλλον και την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής. Τα συνδικάτα έχουν μεγάλη επιρροή στη διαμόρφωση της κοινής γνώμης και αποτελούν σημαντικούς δρώντες. Αυτό αποδεικνύεται από το γεγονός οτι η πλειοψηφία των Δανών εργαζομένων αποτελούν μέλη συνδικάτων.
Άκρως αντιπροσωπευτικό θα μπορούσε να χαρακτηριστεί και το παράδειγμα της Βόρεια Ρηνανίας στη Γερμανία. Η απεξάρτηση του εν λόγω κρατιδίου απο τον άνθρακα ήταν μια μακροχρόνια και σταδιακή διαδικασία με στρατηγικό σχέδιο και χρηματοδότηση σε εθνικό και περιφερειακό επίπεδο. Προκειμένου η μετάβαση αυτή να γίνει κοινωνικά δίκαιη και να μην οδηγήσει τους χιλλιάδες ανθρακωρύχους στην ανεργία, η Γερμανία δημιούργησε μια δέσμη σημαντικών μέτρων: δόθηκε η δυνατότητα πρόωρης συνταξιοδότησης στους μεγαλύτερους ηλικιακά καθώς και δημιουργήθηκαν προγράμματα επανακατάρτισης για τους νέους εργαζόμενους. Ετσι, στις αρχές του 21ου αιώνα, σε μια περιοχή που ζούσε σχεδόν αποκλειστικά απο τον άνθρακα, οι εργαζόμενοι δεν ξεπερνούσαν τους 50.000. Σημειωτέον ότι και εδώ αναδεικνύεται η συμβολή του ρόλου των συνδικάτων και του κοινωνικού διαλόγου ευρύτερα στην ολοκλήρωση αυτόυ του εγχειρήματος.
Επίλογος
Έχοντας λάβει υπόψη τα παραπάνω, οδηγείται κανείς στο συμπέρασμα ότι μια επιτυχημένη διαδικασία απεξάρτησης απο τον άνθρακα δε μπορεί παρά να είναι δίκαιη. Όμως, δεδομένων των ιδιαιτεροτήτων που παρουσιάζει η κάθε χώρα, όπως είναι ο βαθμός ανάπτυξης της ή εξάρτησης της από τις δραστηριότητες στον τομέα του άνθρακα, απαιτούνται διαφορετικοί σχεδιασμοί προσαρμοσμένοι στις δυνατότητες και τις ανάγκες της κάθε χώρας. Επιπλέον, περιπτώσεις χωρών με επιτυχημένα σχέδια μετάβασης μπορούν να αποτελέσουν έναν χρήσιμο οδηγό και για τον σχεδιασμό της στρατηγικής των υπολοίπων χωρών. Τα διδάγματα που μπορεί να λάβει η Ελλάδα μέσα απο τη διαδικασία ανταλλαγής εμπειριών είναι σημαντικά.
Πρώτο και σημαντικότερο; Το ότι αυτή η διαδικασία δεν είναι σύντομη αλλά απαιτεί έναν εκτενή στρατηγικό σχεδιασμό με συγκεκριμένα χρονοδιαγράμματα. Κατά δεύτερον, το κράτος θα πρέπει να καλλιεργήσει το διάλογο με τα εμπλεκόμενα άτομα προκειμένου να βρεθούν υλοποιήσιμες και κοινά αποδεκτές λύσεις. Επιπλέον, μια τέτοια μετάβαση απαιτεί αδρές χρηματοδοτήσεις και σωστή διαχείριση των περιορισμένων προϋπολογισμών των νοτιοευρωπαϊκών χωρών, όπως είναι η Ελλάδα. Το Ευρωπαϊκό Ταμείο Δίκαιης Μετάβασης πρόκειται να χρηματοδοτήσει τα κράτη μέλη με 17,5 δις ευρώ, ενώ σε συνέχεια αυτού πρόσφατα τέθηκε σε λειτουργία στη χώρα μας το Εθνικό Ταμείο Δίκαιης Μετάβασης. Επομένως, η σταδιακή και προσεκτική υλοποίηση των προαναφερθέντων πορισμάτων μπορεί να φανεί αντάξια των προσδοκιών της Ελλάδας προς ένα καθαρό και βιώσιμο οικονομικά μέλλον.
Πηγές:
- Ψωμάς Σ.(2006) Το τέλος του λιγνίτη και το πέρασμα σε μια νέα ενεργειακή εποχή. Διαθέσιμο σε:http://www.env-edu.gr/Documents/%CE%A4%CE%BF%20%CF%84%CE%AD%CE%BB%CE%BF%CF%82%20%CF%84%CE%BF%CF%85%20%CE%BB%CE%B9%CE%BD%CE%B3%CE%AF%CF%84%CE%B7.pdf
- Mavrogenis S.(2019) Just transition is possible! The case of Rhur (Germany), Απρίλιος 11, 2018. Διαθέσιμο σε: https://www.just-transition.info/just-transition-is-possible-the-case-of-ruhr-germany
- Μια Ευρωπαική Πράσινη συμφωνία, Ευρωπαική Eπιτροπή. Διαθέσιμο σε: https://ec.europa.eu/info/strategy/priorities-2019-2024/european-green-deal_el
- Συμφωνία των Παρισίων για την κλιματική αλλαγή, Ευρωπαϊκό Συμβούλιο https://www.consilium.europa.eu/el/policies/climate-change/paris-agreement/
- Χρύσα Λιάγγου, Νωρίτερα το κλείσιμο των λιγνιτικών μονάδων, Καθημερινή, Αύγουστος 27, 2020. Διαθέσιμο σε: https://www.kathimerini.gr/1050066/article/oikonomia/ellhnikh-oikonomia/nwritera-to-kleisimo-twn-lignitikwn-monadwn
- Greener skills and jobs, OECD. Διαθέσιμο σε: https://www.oecd.org/greengrowth/greener-skills-and-jobs-9789264208704-en.htm
- Κ.Ν. Σταμπολής, H Δανία πρότυπο μοντέλο ανεξάρτητης ενεργειακής ανάπτυξης σε όλο τον κόσμο, Καθημερινή, Αύγουστος 27, 2020. Διαθέσιμο σε: https://www.kathimerini.gr/251925/article/oikonomia/ellhnikh-oikonomia/h-dania-protypo-montelo-ane3arthths-energeiakhs-anapty3hs-se-olo-ton-kosmo
- Εμμανουέλα Δούση, Δίκαιη μετάβαση: Από την θεωρία στην πράξη, διαΝΕΟσις, Αύγουστος 24, 2020. Διαθέσιμο σε: https://www.dianeosis.org/2020/08/dikaii-metavasi-apo-ti-theoria-stin-praksi/
Πηγή εικόνας: https://www.4green.gr/jpg/katigories/1600/20/aytonoma5.jpg