Γράφει η Ραφαέλα Μπαλάσκα
Εισαγωγή
Το ζήτημα των συνεπειών που επέφερε η διάσπαση της Ένωσης του Μαυροβουνίου και της Σερβίας, απασχολεί ακόμα και σήμερα τις δύο χώρες. Ένα εκπληκτικό φαινόμενο είναι, το ότι παρόλο που το Μαυροβούνιο επιθυμούσε τόσο να απαλλαγεί από την Συνομοσπονδία με το όμορο κράτος, όταν επιτέλους ανεξαρτητοποιήθηκε, αντί να δημιουργήσει δική του αυτοκέφαλη Ορθόδοξη Εκκλησία, διατήρησε την Επισκοπή της Ορθόδοξης Σερβικής Εκκλησίας. Αυτό, όπως θα αναλυθεί παρακάτω, αποτελεί και την κύρια πηγή των πολιτικών και θρησκευτικών διενέξεων του Μαυροβουνίου. Με τα πρόσφατα γεγονότα της ψήφισης του λεγόμενου “αντισυνταγματικού” θρησκευτικού νόμου αλλά και των αντιδράσεων, οι οποίες προκλήθηκαν από την ενθρόνιση του νέου μητροπολίτη της Σερβικής Επισκοπής, θα καταστεί φανερή η προβληματική προστασία της θρησκευτικής ελευθερίας του κράτους και θα αποδειχθεί το κατα πόσο αυτή επηρεάζει την μελλοντική ένταξη του Μαυροβουνίου στην Ευρωπαϊκή Ένωση.
Ιστορική αναδρομή: Ανεξαρτησία Μαυροβουνίου-Διάλυση Ο.Δ.Γ
Αρχικά, κρίνεται αναγκαία μια ιστορική αναδρομή αναφορικά με τις σχέσεις της Σερβίας και του Μαυροβουνίου, προκειμένου να γίνει σαφέστερο το πλαίσιο των θρησκευτικών διενέξεων. Μετά την διάλυση της Σοσιαλιστικής Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γιουγκοσλαβίας το 1992, δημιουργήθηκε η Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γιουγκοσλαβίας (εφεξής Ο.Δ.Γ.), μέλη της οποίας ήταν η Σερβία και το Μαυροβούνιο. Το έτος 2003, αποφασίστηκε από το κοινοβούλιο της Ο.Δ.Γ., η σύσταση Συνομοσπονδίας με το όνομα «Ένωση Κρατών Σερβίας και Μαυροβουνίου». Μέχρι το δημοψήφισμα ανεξαρτησίας του Μαυροβουνίου την 21 Μαΐου του 2006, το οποίο συγκέντρωσε ποσοστό 55,5% υπέρ της ανεξαρτησίας και οδήγησε στις διαδοχικές διακηρύξεις ανεξαρτησίας των 2 ομόσπονδων κρατών, τα δύο κράτη ήταν μόνο καθ’ όνομα κυβέρνηση, καθώς όχι μόνο είχαν ξεχωριστό νόμισμα, αλλά ακολουθούσαν και διαφορετική πολιτική σε πολλούς τομείς, με διαρκείς διενέξεις στη πολιτική σκηνή. Καθίσταται, λοιπόν, σαφές πως η εύρεση εθνικής ταυτότητας των κατοίκων είναι, μέχρι και σήμερα, εξαιρετικά δύσκολη.
Ιστορικό του εκκλησιαστικού ζητήματος και παροντικές συνέπειες
Σχετικά με τα θρησκευτικά προβλήματα της Ορθόδοξης Εκκλησίας, αναγκαία κρίνεται μια ιστορική αναδρομή, συγκεκριμένα στο έτος 1920, οπότε και με βασιλικό διάταγμα καταργήθηκε η αυτονομία της Ορθόδοξης Εκκλησίας του Μαυροβουνίου (εφεξής Ο.Ε.Μ.), η οποία προσαρτήθηκε άτσαλα σε αυτή της Σερβικής Ορθόδοξης Εκκλησίας. Διαρκής πόθος αρκετών κληρικών αλλά και πολιτικών, έγινε η απόκτηση του αυτοκέφαλου της Ο.Ε.Μ. Έτσι, το 1993, ανασυγκροτήθηκε η Ο.Ε.Μ., η οποία είχε μεν την υποστήριξη της τότε πολιτικής ηγεσίας, αλλά δεν αναγνωρίστηκε από καμία ορθόδοξη εκκλησία, καθώς η Εκκλησία Μαυροβουνίου και Παραθαλασσίας (Επισκοπή της Σερβικής Εκκλησίας), διατηρεί εξαιρετικές σχέσεις με την Ρωσική Εκκλησία και το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Συνεπώς, έχει την αμέριστη υποστήριξή τους, γεγονός, το οποίο οδήγησε στον αφορισμό του Μητροπολίτη της Ο.Ε.Μ. και στην αποκήρυξη της Εκκλησίας ως σχισματική.
Η υποστήριξη αυτή ωστόσο, όπως φάνηκε και από τα παραπάνω, δεν ισχύει και για τις κυβερνήσεις του Μαυροβουνίου. Το έτος 2000, η Ο.Ε.Μ. αναγνωρίστηκε και κατεγράφη επίσημα στο κράτος του Μαυροβουνίου, ενώ το 2006, εντάχθηκε στον κρατικό προϋπολογισμό και άρχισε να λαμβάνει οικονομική βοήθεια, όπως και οι υπόλοιπες κοινότητες θρησκειών, στέλνοντας ηχηρό πολιτικό μήνυμα στη Σερβία και στις φιλοσερβικές εκκλησίες. Αξίζει εδώ να σημειωθεί, πως η Ο.Ε.Μ., σε αντίθεση με την Επισκοπή της Σερβικής Εκκλησίας, συγκεντρώνει πλέον πολύ μικρό αριθμό υποστηρικτών, κυρίως εθνικιστών, ανάμεσα στους οποίους βρίσκεται ο Πρόεδρος Δημοκρατίας του Μαυροβουνίου, Μίλο Τζουκάνοβιτς, και το κόμμα του.
Θρησκευτικό παράδοξο
Από τα ανωτέρω λοιπόν, προκύπτει ένα πολιτικό-θρησκευτικό παράδοξο. Από τη μια το κράτος του Μαυροβουνίου θέλησε και διασπάστηκε από την ένωσή του με τη Σερβία και από την άλλη αποφάσισε, πως αντί να δημιουργήσει δική του αυτοκέφαλη εκκλησία, όπως θα ήταν λογικό, θα διατηρήσει την Επισκοπή της Σερβικής Εκκλησίας. Αυτό όμως γιατί συνέβη; Σχετίζεται με τις φιλοσερβικές πολιτικές διαφόρων κυβερνώντων του κράτους ;Ή με την ανάγκη τους να σεβαστούν την εκκλησιαστική ιστορία που συνδέει αυτές τις δύο χώρες και το γεγονός ότι η πλειοψηφία των πολιτών εντάσσεται στην Επισκοπή αυτή; Για να δοθεί η απάντηση, χρειάζεται να εξεταστούν δύο πρόσφατα γεγονότα που συντάραξαν σε βάθος το Μαυροβούνιο, τον θρησκευτικό νόμο, ο οποίος ετέθη σε ισχύ τον Ιανουάριο του 2020, και την ενθρόνιση του νέου Μητροπολίτη Μαυροβουνίου την 5 Σεπτεμβρίου του 2021.
Ο νόμος περί Ελευθερίας του Θρησκευτικού Δικαίου
Ο θρησκευτικός νόμος αρχικά, ορίζει πως οι θρησκευτικές κοινότητες, σε περίπτωση που δεν μπορούν να παρέχουν αποδεικτικά ιδιοκτησίας για τα ακίνητα και τους ναούς τους, θα τα μεταβιβάζουν στην ιδιοκτησία του κράτους. Το αρμόδιο όργανο του κράτους με τη σειρά του, θα μπορεί να επιτρέπει τη χρήση τους από τις κοινότητες, ως πολιτιστική ιδιοκτησία, αλλά θα έχει το δικαίωμα ανά πάσα στιγμή, να τα χρησιμοποιεί όπως επιθυμεί. Ο νόμος αυτός, θεωρήθηκε αντισυνταγματικός και διασπαστικός, καθώς πυροδότησε πλήθος αντιδράσεων, με αποκορύφωμα τη σύλληψη 18 βουλευτών του Δημοκρατικού Μετώπου κατά την ψήφιση του νόμου και τις ειρηνικές διαδηλώσεις πιστών, οι οποίοι, αποτελώντας το 70% του πληθυσμού, θεωρούν πως απειλείται η συνταγματικά κατοχυρωμένη θρησκευτική τους ελευθερία. Παράλληλα, η Σερβική Επισκοπή, της οποίας η ιδιοκτησία αγγίζει μεγάλο αριθμό ακινήτων και ναών, κατέφυγε στο Συνταγματικό Δικαστήριο της χώρας και έκανε έκκληση σε διεθνείς οργανισμούς να αντιδράσουν, καθώς θεωρεί πως ο νόμος αυτός βλάπτει τα συμφέροντα της εκκλησίας και διχάζει τον λαό. Αυτό είναι και το πρώτο βήμα προς τον πολιτικό-κοινωνικό διχασμό του κράτους.
Η ενθρόνιση του Μητροπολίτη της Εκκλησίας Μαυροβουνίου και Παραθαλασσίας (Επισκοπή της Σερβικής Εκκλησίας)
Το δεύτερο βήμα, μνεία του οποίου έγινε παραπάνω, είναι αυτό της ενθρόνισης του Μητροπολίτη Ιωαννίκιου στη Τσετίνιε. Εκεί βρίσκεται η επίσημη έδρα της Σερβικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, η οποία διεκδικείται και από την Ο.Ε.Μ.. Μέρες πριν την ενθρόνιση, εκφράστηκε έντονη ανησυχία από τα γραφεία του Ο.Η.Ε. στο Μαυροβούνιο αλλά και από το Συμβούλιο Ασφαλείας του κράτους, καθώς θεωρήθηκε εξαιρετικά πιθανή η πυροδότηση προκλητικών αντιδράσεων από εθνικιστικούς κύκλους. Δυστυχώς, οι φόβοι όλων επιβεβαιώθηκαν, καθώς ξέσπασαν βίαια περιστατικά, με βανδαλισμούς ναών, πυροβολισμούς και οδοφράγματα στη Τσετίνιε, προκειμένου να μη γίνει η τελετή. Λυπηρό αν και αναμενόμενο συμβάν, ήταν το ότι παρόλο που ο Πρωθυπουργός, ο Μητροπολίτης Ιωαννίκιος, και οι Αρχές προσπάθησαν με δηλώσεις τους να αποτρέψουν τους διαδηλωτές από τέτοιες ασεβείς πράξεις, ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας, Μίλο Τζουκάνοβιτς, δήλωνε κατά της ενθρόνισης στη Τσετίνιε και προέτρεπε τους πολίτες έμμεσα να διαδηλώσουν, λέγοντας πως θα έδινε και ο ίδιος παρών στις διαδηλώσεις. Αξίζει εδώ να σημειωθεί πως ο Τζουκάνοβιτς διατηρεί και φιλικές σχέσεις, με τον αφορισμένο «Μητροπολίτη» ης Ο.Ε.Μ..
Η επίδραση του θρησκευτικού ζητήματος στην πολιτική σκηνή
Συνεπώς, γίνεται εμφανές πως στη κυβέρνηση του Μαυροβουνίου επικρατούν δύο αντίθετες δυνάμεις. Από τη μία η πλευρά των πολιτικών, η οποία τάσσεται στο μέρος του Μίλο Τζουκάνοβιτς αποτελώντας τον εθνικιστικό κύκλο, ο οποίος συχνά κατηγορείται για αντισυνταγματικές προτροπές και πράξεις, όπως η έμμεση προτροπή σε επιθέσεις κατά των πιστών της Σερβικής Επιτροπής, μέσω του μισαλλόδοξου λόγου του. Από την άλλη πλευρά, βρίσκονται οι σύμμαχοι του πρωθυπουργού, Ζντραβκο Κριβοκάπιτς, ο οποίος είναι πολύ πιο προοδευτικός, προσπαθεί να προωθήσει ουσιαστικά την θρησκευτική ελευθερία των πολιτών και διατηρεί φιλική στάση απέναντι στη Σερβία και την επισκοπή της. Άρα γίνεται φανερό, πως ο πρωθυπουργός και οι οπαδοί του είναι εκείνοι που με τη στάση τους έχουν σεβαστεί την θρησκευτική ιστορία του Μαυροβουνίου και της Σερβίας. Αποδεικνύεται, λοιπόν, πως μέσα στην ίδια κυβέρνηση, υπάρχουν οι υποστηρικτές της θρησκευτικής ελευθερίας αλλά και εκείνοι που καταπατούν το Σύνταγμα και βρίσκουν οπαδούς, οι οποίοι διαρκώς επιτίθενται σε θρησκευτικές ομάδες, βανδαλίζουν ναούς και τρέφουν το μίσος ανάμεσα σε ομόθρησκους ανθρώπους.
Η κατάσταση που περιεγράφη ανωτέρω, φανερώνει τον βασικό δεσμό, ο οποίος συνδέει την Σερβία με το Μαυροβούνιο και παράλληλα αποδεικνύει πως ακόμη και σήμερα, μεγάλος αριθμός Μαυροβουνίων, προσκολλάται στο παρελθόν και επηρεάζεται τόσο πολύ από τις εθνικιστικές δηλώσεις, ώστε να αποζητά μια νέα τάξη πραγμάτων, η οποία είναι αδύνατον να επέλθει και μάλιστα θέτει σε κίνδυνο το αναφαίρετο δικαίωμα της θρησκευτικής ελευθερίας. Ο πρωθυπουργός, λοιπόν, καλείται με τη στάση του να δώσει τέλος στις διαμάχες αυτές και να δράσει πιο ενεργά, ώστε να περιοριστούν οι επιβλαβείς δηλώσεις του Τζουκάνοβιτς. Κάνοντας αυτό, θα μπορέσει να προστατέψει τους πολίτες του αλλά και την πρόοδο που έχει σημειώσει το Μαυροβούνιο σχετικά με την είσοδό της στην Ε.Ε.
Πιθανότητα ένταξης του Μαυροβουνίου στην Ε.Ε
Ως προς το ζήτημα της ένταξης στην Ευρωπαϊκή Ένωση, αξίζει να σημειωθεί, πως η έλλειψη προστασίας της θρησκευτικής ελευθερίας, αποτελεί σημαντική τροχοπέδη. Πιο συγκεκριμένα, στη τελευταία έκθεση της Κομισιόν το έτος 2020, αναφορικά με τη πρόοδο, η οποία έχει σημειώσει το Μαυροβούνιο ώστε να μπορέσει να γίνει μέλος της Ένωσης, έγινε έντονη μνεία στο κομμάτι της θρησκευτικής ελευθερίας, στις οργανωμένες επιθέσεις κατά θρησκευτικών ομάδων και στην ανάγκη διεύρυνσης του πολιτικού διαλόγου μεταξύ των αντιτιθέμενων πλευρών. Παράλληλα, ο Πρωθυπουργός, λαμβάνοντας υπόψη του αυτές τις επισημάνσεις, δήλωσε πρόσφατα, πως στόχος του είναι το Μαυροβούνιο, να αποτελέσει την πρώτη επόμενη χώρα, η οποία θα ενταχθεί στην Ε.Ε.. Μάλιστα, δεδομένης της μειωμένης προόδου, την οποία έχουν σημειώσει τα υπόλοιπα υποψήφια κράτη, αυτό κρίνεται εξαιρετικά πιθανό.
Επίλογος
Λαμβάνοντας υπόψη τα ανωτέρω, καθίσταται σαφές, πως η ιστορική εξέλιξη της Σερβίας και του Μαυροβουνίου, εξακολουθεί να επηρεάζει βαθύτατα το πολιτικό και θρησκευτικό γίγνεσθαι του Μαυροβουνίου. Ωστόσο, κρίνεται ιδιαίτερα προβληματικό το οτι εν έτει 2021, το κράτος παρεμβαίνει τόσο έντονα στα ζητήματα της εκκλησίας και τροφοδοτείται από αυτά για να ενισχύσει το πολιτικό παιχνίδι και τις διαμάχες ανάμεσα στους πολιτικούς αντιπάλους. Η κατάληξη αυτού είναι η αδυναμία προστασίας του δικαιώματος της θρησκευτικής ελευθερίας αλλά και η επιβράδυνση της εισόδου στη Ευρωπαϊκή Ένωση. Συνεπώς, αναγκαία κρίνεται η ενεργοποίηση τόσο των πολιτικών όσο και των ίδιων των πολιτών, προκειμένου να υπάρξει ουσιαστικός πολιτικός διάλογος και να μπει επιτέλους ένα τέλος στο θρησκευτικό ζήτημα. Με αμοιβαίες υποχωρήσεις και λογικές σκέψεις, απαλλαγμένες από τη μισαλλοδοξία και τον εθνικισμό, το Μαυροβούνιο μπορεί πράγματι να προχωρήσει μπροστά.
Πηγές
The Prime Minister of Montenegro commented on the riots because of the Metropolitan of the SOC, ria.ru, Σεπτέμβριος 5, 2021, διαθέσιμο σε: https://ria.ru/20210905/chernogoriya-1748746757.html (Ανακτήθηκε την 28.10.2021)
Teaching Contemporary Southeast European History. Source Books for History Teachers. Volume 2. Wars, Divisions, Integration (1990-2008), edited by Christina Koulouri and Božo Repe, Series Editor: Christina Koulouri. Thessaloniki, CDRSEE, 2016 (σελ.197-199). (Ανακτήθηκε την 26.10.2021)
Commission Staff Working Document, Montenegro 2020 Report: Accompanying the Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions, (σελ 4-5), διαθέσιμο σε: https://ec.europa.eu/neighbourhood-enlargement/system/files/2020-10/montenegro_report_2020.pdf (Ανακτήθηκε την 23.10.2021)
Ευγενία Δίτσα, Επεισόδια πριν την ενθρόνιση του Μητροπολίτη Μαυροβουνίου, Σεπτέμβριος 5, 2021, orthodoxianewsagency, διαθέσιμο σε: https://www.orthodoxianewsagency.gr/patriarxeia/patriarxio_serbias/epeisodia-prin-tin-enthronisi-tou-mitropoliti-mayrovouniou/ (Ανακτήθηκε την 27.10.2021)
2017 Report on International Religious Freedom: Montenegro, US Department of State, Bureau of Democracy, Human Rights, and Labor, διαθέσιμο σε: https://www.state.gov/reports/2017-report-on-international-religious-freedom/montenegro/ (Ανακτήθηκε την 26.10.2021)
Αικατερίνη Φιλάτοβα, Επικεφαλής «Εκκλησίας του Μαυροβουνίου» δήλωσε ότι η δομή του θα λάβει Τόμο, Ιανουάριος 16 2020, spzh.news, διαθέσιμο σε https://spzh.news/gr/news/67842-glava-chernogorskoj-cerkvi-zajavil-chto-jego-struktura-poluchit-tomos–smi (Ανακτήθηκε την 23.10.2021)
Ευγενία Δίτσα, Ανησυχία ΟΗΕ στο Μαυροβούνιο μία μέρα πριν την ενθρόνιση του Μητροπολίτη, Σεπτέμβριος 4, 2021, orthodoxianewsagency, διαθέσιμο σε https://www.orthodoxianewsagency.gr/patriarxeia/patriarxio_serbias/anisyxia-sto-grafeio-tou-oie-sto-mayrovounio-mia-mera-prin-tin-enthronisi-tou-mitropoliti-ioannikiou/ (Ανακτήθηκε την 24.10.2021)
Φάνης Γρηγοριάδης, Ζ. Κριβοκάπιτς, Η κυβέρνηση μας είναι δεσμευμένη, το Μαυροβούνιο να αποτελέσει την πρώτη επόμενη χώρα που θα ενταχθεί της Ε.Ε., Σεπτέμβριος 17, 2021, Αθηναϊκό-Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων, διαθέσιμο σε: https://www.amna.gr/eu/article/586222/Z-Kribokapits-I-kubernisi-mas-einai-desmeumeni–to-Maurobounio-na-apotelesei-tin-proti-epomeni-chora-pou-tha-entachthei-tis-EE (Ανακτήθηκε την 24.10.2021)
Πηγή εικόνας
Ν. Πέλπας, Πολεμικό σκηνικό κατά την ενθρόνιση του νέου Μητροπολίτη Μαυροβουνίου, Σεπτέμβριος 5, 2021, ΕΡΤ news, διαθέσιμο σε: https://www.ertnews.gr/eidiseis/diethni/mayrovoynio-servia-polemiko-skiniko-kata-tin-enthronisi-toy-neoy-mitropoliti-mayrovoynioy/ (Ανακτήθηκε την 29.10.2021)