Γράφει η Κωνσταντίνα Ρουσσίδη
Είναι κοινός τόπος στις μέρες μας ότι οι σύγχρονες κοινωνίες υφίστανται ποικίλες αλλαγές και μεταβάσεις καθώς και οντολογικές και τελεολογικές κρίσεις υπόστασης καίριων και δομικών πρακτικών και εννοιών, όπως το δημοκρατικό ιδεώδες. Σε χώρες και κράτη με δημοκρατικό πολίτευμα (βλ. φιλελεύθερες-αντιπροσωπευτικές δημοκρατίες δυτικής Ευρώπης, Ν.Α. Ευρώπης κ.ό.κ.), δίδεται ως δεδομένο ότι η εξουσία πηγάζει από το λαό, ασκείται από τον λαό και υπηρετεί τα συμφέροντά του, σύμφωνα και με τον ορισμό της ίδιας της δημοκρατίας, ήδη από τον αρχαίο φιλόσοφο και ιστορικό Θουκυδίδη. Ως αποτέλεσμα, η ασφάλεια ενός κράτους καθώς και η ασφάλεια στις μεταξύ κρατών σχέσεις εξαρτάται άμεσα από την συμπεριφορά του εκάστοτε μέρους-κράτους προς την προστασία των συμφερόντων του λαού του. Το ζήτημα της ασφάλειας εδώ δεν σχετίζεται με τις παραδοσιακές στρατιωτικές μεταβλητές, αλλά με τον όρο της ασφάλειας ως μίας εκ των προϋποθέσεων της δημοκρατίας και κοινωνικής ομαλότητας. Δεδομένου αυτού, ουσιώδης σκοπός των σύγχρονων κρατών δικαίου είναι να αποφεύγουν τη μετατροπή ζητημάτων ασφάλειας, όπως η εγκληματικότητα, η παραβίαση ανθρωπίνων δικαιωμάτων, εδαφικής επικράτειας κ.ά., σε καταστάσεις έκτακτης ανάγκης, οδηγώντας τα δικαιώματα των πολιτών του σε αναστολή ή αμφισβήτηση.
Τα σύγχρονα δημοκρατικά πολιτεύματα, όπως ασκούνται, αναπτύχθηκαν μέσα από αιματηρούς και σκληρούς κοινωνικούς αγώνες. Αποτελούν ωστόσο δύσκολη μορφή διακυβέρνησης, καθώς απαιτούν την πραγματική ενεργοποίηση του πολίτη, τη συνεχή επαγρύπνησή του και την ουσιώδη και δυναμική συμμετοχή του με σκοπό οι ελευθερίες να μην καταλήγουν σε ασύδοτες πρακτικές. Παρόλα αυτά, η σύγχρονη τάση του α-πολιτικοποιημένου δημιουργεί νέους πολίτες-ψηφοφόρους (μη-ψηφοφόρους), οι οποίοι προτιμούν να απέχουν από τις διαδικασίες λήψης σημαντικότατων αποφάσεων που αφορούν κάθε δικαίωμα και υποχρέωσή τους εντός του εθνικού, διεθνούς και πολλές φορές παγκόσμιου βεληνεκούς. Όταν όμως η επιλογή του «απολιτίκ» γίνεται τρόπος ζωής, ποια είναι η λογική βάσει της οποίας υπάρχουν απαιτήσεις να εκπροσωπούνται τα συμφέροντα όσων δεν μετέχουν ούτε στο ελάχιστο στις αποφάσεις για τους ίδιους; Ποια είναι αυτά τα συμφέροντα, όταν δεν εκφράζονται με λύσεις πολιτισμού, όπως η ψήφος, και αντίστοιχα ποια η στρατηγική που πρέπει να ακολουθείται από το «δημοκρατικό» κράτος;
Εν συνεχεία, σε μία εποχή που η ψηφιακή κουλτούρα έχει εμφανώς παγιωθεί, ποιος ο ρόλος της κοινωνίας των πολιτών και ποια η εννοιολογική και πρακτική αναπροσαρμογή της δημοκρατίας με στόχο την υλοποίηση της βέλτιστης αναπτυξιακής στρατηγικής;
Η κουλτούρα της παρακολούθησης και η κοινωνική χρήση τεχνολογίας
Η τεχνολογία σήμερα αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής του σύγχρονου πολίτη, και δικαίως, καθώς διευκολύνει σχεδόν όλες τις καθημερινές και χρονοβόρες λειτουργίες (στο χώρο εργασίας, στη δημόσια διοίκηση, στην αμεσότητα της επικοινωνίας και σε πολλούς άλλους τομείς). Από την άλλη πλευρά, οι τεχνολογικές εξελίξεις μπορεί να υπονομεύσουν τις δημοκρατικές διαδικασίες και πρακτικές, ανάλογα με το εάν χρησιμοποιούνται συγκεντρωτικά ή μη συγκεντρωτικά. Είναι δεδομένο ότι στις μέρες μας ο έλεγχος της τεχνολογίας και της ψηφιακής πολιτείας είναι ένα έργο δυσχερές, με άπειρες διακλαδώσεις και πολυπλοκότητες, δεδομένα που το καθιστούν πολλές φορές έργο μη εφικτό και μη ελέγξιμο (non-accountable) μέσω δικαστικής-νομικής δικαιοδοσίας. Αυτό ως δεδομένο αποτελεί κρίσιμο ζήτημα ασφάλειας της ιδιωτικότητας του ατόμου, της ιδιωτικότητας των εσωτερικών πληροφοριών ενός κράτους ή ένωσης κρατών ενώ παράλληλα απαιτεί πολίτες εν ενεργεία, πολίτες με ευσυνειδησία.
Πιο συγκεκριμένα, υπάρχει σαφής κίνδυνος μεροληψίας, χειραγώγησης, καταχρηστικής παρακολούθησης (όπως παραβίασης απορρήτου και προσωπικών δεδομένων) και αυταρχικού ελέγχου στα κοινωνικά δίκτυα, στο Διαδίκτυο και σε οποιαδήποτε πλατφόρμα έκφρασης πολιτών που δραστηριοποιείται χωρίς να είναι άμεσα υπόλογη σε λογοκρισία από ιδιωτικούς ή κρατικούς φορείς. Η παρακολούθηση βρίσκεται εμφανώς στην καρδιά των «έξυπνων» πλέον πόλεων / smart cities που χρησιμοποιούν την τεχνολογία της συλλογής δεδομένων των πολιτών προς τη φαινομενική βελτίωση των δημόσιων υπηρεσιών και τη βελτίωση της λειτουργίας των αστικών χώρων. Ένα τέτοιο εργαλείο είναι για παράδειγμα οι κάμερες παρακολούθησης και καταγραφής όλων των κινήσεων και δραστηριοτήτων σε δημόσιους χώρους. Οι πολίτες κατ’ αυτόν τον τρόπο, με τη δική τους συναίνεση, υπάγονται σε μία εικονική εξουσία του αλγορίθμου. Η εξουσία όμως αυτή κάθε άλλο παρά ακέφαλη ή απρόσωπη είναι. Όπως παρατήρησε και ο Πολωνός-Αμερικανός κοινωνικός κριτικός και προγραμματιστής Maciej Ceglowski, ένα από τα χαρακτηριστικά του θαυμαστού «νέου κόσμου της επιτήρησης» είναι ότι οι πολίτες δεν μπορούν να εξαιρεθούν από αυτόν. Τους επιβάλλεται να καταγραφούν για λόγους ομαλοποίησης και ενιαιοποίησης των διαδικασιών, τους επιβάλλεται να εκτίθενται καθώς είναι η «εικόνα προς τα έξω» που μετράει, αρέσκονται πλέον σε αυτό το σκηνικό που θυμίζει μία δυστοπία οργουελική.
Όπως επίσης αναφέρει και ο David P. Reed σε γνωστή του ομιλία και μελέτη ως πρωτοπόρος ειδικός της διαδικτυακής πολιτικής: «Οι μηχανισμοί της ευρείας παρακολούθησης της συμπεριφοράς των χρηστών και της τροποποίησης της συμπεριφοράς των χρηστών εξελίσσονται τόσο που οι επιλογές των πολιτών θα χειραγωγούνται προς το συμφέρον εκείνων που μπορούν να πληρώσουν για να οδηγήσουν αυτό το σύστημα». Σχεδόν χωρίς να γίνεται συνειδητό στις κοινωνίες που δίδονται όλων των ειδών οι ελευθερίες στον ψηφιακό μικρόκοσμο, δίχως να υπόκεινται σε σαφείς κανονισμούς, νόμους ή/και οδηγίες, δημιουργείται μια ολόκληρη υποδομή παρακολούθησης (Surveillance State) που, σημειωτέον ότι φαίνεται φυσιολογική σε ένα μεγάλο πλήθος πολιτών του σήμερα.
Ωστόσο, δεν είναι φυσιολογική. Εάν το παρόν άρθρο διαβάζεται στο διαδίκτυο, ο χρήστης παρακολουθείται ήδη. Εάν η έντυπη έκδοση μίας εφημερίδας αγοράζεται από ένα περίπτερο ή μίνι μάρκετ, η αγορά αυτή καταγράφεται, μαζί με τα στοιχεία της κάρτας του συναλλασσόμενου, και κατ’ επέκταση όλες τις πληροφορίες που η κάρτα αυτή φέρει για τη ταυτότητά του. Πολλά άλλα παραδείγματα υπάρχουν κάθε δευτερόλεπτο στην καθημερινότητα του 2020, τα οποία εφιστούν την προσοχή στις πολιτικές που ασκούνται. Το διαδίκτυο είναι ένα ανθρώπινο κατασκεύασμα, με αποτέλεσμα η «ελεύθερη» και «ανοιχτή» χρήση του ή όχι και με ποιους κανόνες να είναι συγκεκριμένη εθνική, διεθνής και παγκόσμια πολιτική επιλογή. Το διαδίκτυο δεν αποτελεί ένα προϋπάρχον φυσικό μέρος στο οποίο να μπορούν να τεθούν σαφή όρια, και όταν η κοινωνία των πολιτών αποδέχεται στωικά κάθε χρήση του διαδικτύου και οικειοθελώς μεταφορτώνει όλες σχεδόν τις προσωπικές της πληροφορίες σε διαδικτυακές βάσεις δεδομένων ώστε να είναι αυτές προσβάσιμες ανά πάσα στιγμή, νομιμοποιείται ασυνείδητα αλλά και συνειδητά η εξουσιαστική δομή των διαδικτυακών «ελίτ».
Συμπερασματικές Θέσεις
Είναι σαφές ότι η πλειονότητα των νέων τεχνολογιών, συμπεριλαμβανομένης της τεχνητής νοημοσύνης, της μηχανικής μάθησης και των μεγάλων δεδομένων (big data), είναι φύσει πολύπλοκη στον έλεγχό της και συγκεντρωτική ως προς τη δομή της, τόσο από πλευράς τεχνικού σχεδιασμού όσο και από άποψη επιχειρηματικού μοντέλου. Ειδικότερα, οι μέθοδοι σχεδιασμού τους δεν κατασκευάζονται με κάποια δημοκρατική συλλογική διαδικασία αλλά αντιθέτως, σε αυτό το χώρο υπάρχει πλήρης αδιαφάνεια και τα ‘κέντρα ελέγχου’ αποτελούν σημεία πρόσβασης των ‘λίγων’ που μετέχουν στο σχεδιασμό και την υλοποίησή τους. Επειδή όμως τα συστήματα και τα κράτη διαλεκτικά αναπαράγουν το ένα το άλλο, δηλαδή προϋποθέτουν το ένα το άλλο διαμορφώνοντας από κοινού γραμμές δράσης, σε περίπτωση που οι πολιτικές αυτές δεν αντιστοιχούν στα άμεσα συμφέροντα του όλου αλλά των ολίγων, τότε μία δημοκρατική δομή αλλάζει σε ολιγαρχική. Η τεχνολογία δύναται βέβαια να χρησιμοποιηθεί για τη βελτίωση των δημοκρατικών θεσμών και διαδικασιών, αλλά υπάρχουν πολλά εμπόδια ακόμα που πρέπει να ξεπεραστούν.
Η δημοκρατία όπως την συλλαμβάνουμε σήμερα ως έννοια δεν θα επιβιώσει μέσα στο ανεξέλεγκτο σκηνικό των ψηφιακών Λεβιάθαν. Εάν οι αρχές δεν ενεργήσουν για να περιορίσουν τη δύναμη εταιρειών Big Tech (τεχνολογικές δυνάμεις), όπως η Google, το Facebook και παρόμοιες εταιρείες που ενδέχεται να εμφανιστούν τα επόμενα χρόνια, είναι ολοφάνερο ότι θα συνεχίσει να διακυβεύεται η απόλυτη ουσία της έννοιας «δημοκρατία». Περισσότερο εφικτό φαντάζει η έννοια να μετεξελιχθεί σε «μηχανοκρατία». Και όταν τέτοιες πρακτικές διατηρούνται δίχως πραγματική θέση-αντίδραση του ατόμου και των συλλογικοτήτων, παγιώνουν διεθνείς πολιτικές και ανάλογες συστημικές δομές μίας αλγοριθμικής εξουσίας «με την ευχή» του πολίτη.
Παρόλα αυτά, σε κοινωνίες με ισχυρή ατομική εκπαίδευση και παράδοση ελευθερίας και πρωτοβουλιών που βασίζονται στον πολίτη, η ψηφιακή τεχνολογία θα μπορούσε να βοηθήσει στην ανατροπή της αύξησης του αυταρχικού κανόνα, στην σαφή οριοθέτηση της εποπτείας και στην ενίσχυση της συμμετοχής των πολιτών στην κυβέρνηση και την πολιτική. Αυτή όμως η εξέλιξη περισσότερο ουτοπία φαντάζει σύμφωνα με τα δεδομένα που παρατηρούμε αναφορικά με την συμπεριφορική ανταπόκριση της μάζας στα εκάστοτε νέα δεδομένα, η οποία είναι κατά πλειονότητα ακολουθητική. Ωστόσο, η ελπίδα δεν χάνεται προς στιγμήν. Υπάρχει αρκετός δρόμος ακόμα να διανύσει η κοινωνία, ή τουλάχιστον έτσι φαίνεται.
Πηγές:
1. Θουκυδίδου Ξυγγραφής, Ο Περικλέους Επιτάφιος Λόγος (ΙΙ 34-46), επιμ. Κουρτεσίδης, Η., Εκδ. Σαλονικίδης Δημήτριος, 1993
2. Cegłowski, M., “Privacy Rights and Data Collection in a Digital Economy” testimony, U.S.: Senate Committee on Banking, Housing, and Urban Development, 2019
3. Reed, D., Group Forming Network Theory, International Conferences on Social Software BlogTalk, Cork, Ιρλανδίας & BlogTalk 2009, Jeju Island, Ν. Κορέας, 2008
4. Malik, K., As surveillance culture grows, can we even hope to escape its reach?, The Guardian, Μάιος 19, 2019. Διαθέσιμο σε https://www.theguardian.com/commentisfree/2019/may/19/as-surveillance-culture-grows-can-we-even-hope-to-escape-its-reach
5. Janna Anderson, Lee Rainie, Concerns about democracy in the digital age, Pew Research Center, Φεβρουάριος 21, 2020. Διαθέσιμο σε https://www.pewresearch.org/internet/2020/02/21/concerns-about-democracy-in-the-digital-age/ Πηγή Εικόνας: Deposit Photos, ανακτήθηκε στις 08/07/2020.Διαθέσιμη σε: https://gr.depositphotos.com/stock-photos/%CE%B4%CE%B7%CE%BC%CE%BF%CE%BA%CF%81%CE%B1%CF%84%CE%AF%CE%B1%CF%82.html?qview=42754191