Γράφει ο Στέλιος Ρουμελιώτης
Τις τελευταίες εβδομάδες παρακολουθούμε έναν πόλεμο που διεξάγεται στην περιοχή της Ουκρανίας, έπειτα από την εισβολή της Ρωσικής Ομοσπονδίας. Οι κάτοικοι των περιοχών, κυρίως του νοτίου και ανατολικού τμήματος της χώρας, αμύνονται της ρωσικής επίθεσης, με κάθε δυνατό τρόπο. Χρησιμοποιούνται όπλα που κατείχαν οι ουκρανικές ένοπλες δυνάμεις από την εποχή όπου ήταν ακόμα τμήμα του σοβιετικού στρατού, καθώς και όπλα που περιήλθαν στην κατοχή τους, τους τελευταίους μήνες, από χώρες της Ευρώπης, των ΗΠΑ και του Καναδά.
Η αντίδραση χωρών του, λεγόμενου, δυτικού κόσμου, ήταν άμεση και αποφασιστική. Πέραν της στρατιωτικής και οικονομικής βοήθειας προς την Ουκρανία, επιβλήθηκαν πακέτα κυρώσεων στον χρηματοοικονομικό κλάδο της Ρωσίας. Ο προφανής στόχος ήταν, να πληγεί η ρωσική οικονομία και να διαρραγεί η εμπιστοσύνη των πολιτών προς την πολιτική ηγεσία.
Το ερώτημα, λοιπόν, που γεννάται είναι αν οι υπηρεσίες της Ρωσικής Ομοσπονδίας γνώριζαν τις συνέπειες μιας εισβολής στο έδαφος της Ουκρανίας και γιατί, τελικά, το έπραξαν; Και ακόμα, μήπως η απόφαση αυτή ήταν μια πολιτική γκάφα του ίδιου του Προέδρου Βλαντιμίρ Πούτιν;
Η ιστορική ανάλυση που έκανε ο Πρόεδρος Πούτιν στις 21-02-2022, αιτιολογώντας την αναγνώριση της ανεξαρτησίας περιοχών της Ουκρανίας, ήταν επαρκής για να γίνει αντιληπτό το συναισθηματικό υπόβαθρο μιας μερίδας Ρώσων. Ωστόσο, η ιστορική παράμετρος από μόνη της, δε μπορεί να θεωρηθεί ως επαρκής λόγος για να τεθεί σε αμφισβήτηση η συνεργατική σχέση που είχε δημιουργηθεί, σχεδόν, με όλες τις ευρωπαϊκές χώρες. Σε εκείνο το διάγγελμα, αναφέρθηκε επίσης, και σε ζητήματα ασφαλείας που εγέρθηκαν εξαιτίας της προσπάθειας της ουκρανικής κυβέρνησης υπό τον Πρόεδρο Βολοντίμιρ Ζελένσκι, να ενταχθεί η Ουκρανία στο ΝΑΤΟ. Η είσοδος, όμως, της Ουκρανίας στη βορειοατλαντική συμμαχία, ήταν η κόκκινη γραμμή που είχε θέσει η ρωσική Προεδρία, και πέραν αυτής, θα αντιδρούσε.
Επομένως, η εισβολή του ρωσικού στρατού σε έδαφος της Ουκρανίας, έγινε από ανάγκη και όχι από επιλογή. Η λήψη της συγκεκριμένης απόφασης, πάρθηκε σε πρότερο χρόνο, υπό καθεστώς νηφαλιότητας και από την ανάγκη της ρωσικής κυβέρνησης υπό τον Πρόεδρο Πούτιν, να προλάβει καταστάσεις που θα έθεταν σε κίνδυνο τη χώρα του, τον ίδιο και το κοινωνικοοικονομικό σύστημα γύρω του. Η πολιτική προετοιμασία είχε γίνει και το στρατιωτικό σχέδιο υπήρχε, καίτοι στην εφαρμογή του εμφάνισε επιχειρησιακή ανετοιμότητα και ελλιπής εκπαίδευση των αξιωματικών που κλήθηκαν να το εκτελέσουν.
Τα τελευταία χρόνια, ο ρωσικός στρατός βρίσκεται σε δομική αναπροσαρμογή, ανακατατάσσοντας δυνάμεις στο εσωτερικό της χώρας, ενώ σε δράσεις στο εξωτερικό χρησιμοποιούνται ιδιωτικές μισθοφορικές δυνάμεις. Ως εκ τούτου, οι νεόκοποι αξιωματικοί εμφανίστηκαν ανέτοιμοι να λειτουργήσουν αποτελεσματικά σε πραγματικές συνθήκες σύγκρουσης. Το ίδιο συμβαίνει και με τους στρατούς άλλων κρατών. Αυτός είναι και ένας από τους λόγους για τους οποίους τόσο οι ευρωπαίοι ηγέτες, όσο και οι κινέζοι αξιωματούχοι προσπάθησαν να αποτρέψουν την έναρξη πολεμικών επιχειρήσεων.
Σε αυτό το σημείο, πρέπει να τονιστεί ο ρόλος της Κίνας. Είναι ιδιαίτερα σημαντικός, κάτι που αποδεικνύεται από τη βαρύτητα που δίνεται στη στάση της, σε σχέση με τα τεκταινόμενα στην Ουκρανία. Οι ΗΠΑ, διά μέσου του Προέδρου Τζο Μπάιντεν, ζήτησαν από την Κίνα να απέχει από οποιαδήποτε κίνηση στήριξης της ρωσικής κυβέρνησης. Η προσέγγιση της Κίνας από τις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής, έγινε στις αρχές της δεκαετίας του 1970 και αποτέλεσε την αρχή για τη δημιουργία του τρίτου πόλου ισχύος. Ο πρώην Πρόεδρος των ΗΠΑ Ρίτσαρντ Νίξον και ο τότε ηγέτης των κινέζων, Μάο Τσε Τουνγκ, απέτρεψαν, ουσιαστικά, την οποιαδήποτε σύνδεση της Σοβιετικής Ένωσης με τη νεοϊδρυθείσα Λαϊκή Δημοκρατία της Κίνας. Στα χρόνια που μεσολάβησαν, η Κίνα, αξιοποιώντας τους φυσικούς της πόρους σε συνδυασμό με το εργατικό προσωπικό χαμηλών οικονομικών απαιτήσεων, κατέστη οικονομική υπερδύναμη. Ωστόσο, η οικονομική της ισχύς, δε συνοδεύτηκε από στρατιωτική υπεροχή έναντι των άλλων δύο πόλων ισχύος, αυτών των ΗΠΑ και Σοβιετικής Ένωσης. Γεγονός που δεν έχει αλλάξει έως σήμερα, παρόλη την εντατική προσπάθεια του κινεζικού στρατού να αναπτύξει σύγχρονα συμβατικά και πυρηνικά όπλα.
Ωστόσο, η στρατιωτική ανάπτυξη της Κίνας που αναμένεται τα επόμενα χρόνια, αποτελεί κίνδυνο τόσο για μικρότερες χώρες όπως η Ταϊβάν, όσο και για την ίδια τη Ρωσική Ομοσπονδία. Επομένως, η κίνηση της Ρωσίας να εισβάλλει σε γειτονική της χώρα, είναι μια κίνηση αποτροπής μιας ενδεχόμενης επέκτασης της Κίνας. Τονίζεται με αυτόν τον τρόπο, η βούληση της πολιτικής ηγεσίας να χρησιμοποιήσει την ισχύ των όπλων, εφόσον απαιτηθεί. Χρησιμοποιείται η πυρηνική απειλή εξ’ ανάγκης, ώστε να γίνει σαφής, η ετοιμότητα των ρωσικών ενόπλων δυνάμεων να προστατεύσουν τα σύνορά τους και τα συμφέροντα εκτός αυτών.
Σύμφωνα με την απογραφή του 2010, εντός των γεωγραφικών συνόρων της Ρωσικής Ομοσπονδίας, διαβιούν 193 εθνοτικές ομάδες με διαφορετικές πολιτισμικές καταβολές και διαφορετικά συμφέροντα. Ο τρόπος διοίκησης σήμερα, είναι όμοιος με αυτό της Σοβιετικής Ένωσης και προηγούμενα, της Ρωσικής Αυτοκρατορίας -πολλές διοικητικές περιφέρειες που δέχονται εντολές από την εκάστοτε κεντρική κυβέρνηση. Στην πράξη, πρόκειται για ένα ολιγαρχικό σύστημα διακυβέρνησης που στηρίζεται στον περιορισμό της αντίθετης άποψης και έκφρασης.
Ιστορικά, με το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, οι σχέσεις των κοινωνιών των άλλοτε σοβιετικών περιοχών και των χωρών της υπόλοιπης Ευρώπης, άρχισαν να ομαλοποιούνται. Μέσω της κίνησης των ανθρώπων και των αγαθών, οι πολίτες τους ήρθαν σε επαφή, γνωρίσθηκαν και συνεργάσθηκαν επιτυχώς τις επόμενες δεκαετίες. Η διεργασία αυτή, είχε ως αποτέλεσμα να εμφανίζονται ολοένα και περισσότερα κινήματα που εκφράζουν τη δυσαρέσκειά τους προς την κατάσταση στο εσωτερικό της χώρας. Η ελευθερία λόγου, η ισονομία, η διάθεση για αποδοχή των διαφορετικοτήτων είναι ζητήματα για τα οποία, καθημερινά, δίνεται αγώνας. Ωστόσο, κάθε σύστημα λειτουργεί όπως ένας ζωντανός οργανισμός. Διαθέτει το ένστικτο αυτοσυντήρησης και αναπτύσσει μηχανισμούς περιορισμού πιθανών κινδύνων. Σε αυτήν την περίπτωση, φαίνεται, πως ο τρόπος για να περιορισθούν οι φωνές διαμαρτυρίας και να διατηρηθεί, έστω και μέσω καταστολής, η συνοχή της ρωσικής κοινωνίας ήταν η ρήξη των δεσμών τους, με τις χώρες με δημοκρατικό πολίτευμα. Χαρακτηριστική ήταν η αποστροφή του Προέδρου Πούτιν, πως «οι Ρώσοι που ζουν στο Μαϊάμι και τη Γαλλική Ριβιέρα και οι οποίοι δε μπορούν να κάνουν χωρίς φουά γκρα, στρείδια ή τις λεγόμενες ελευθερίες φύλου, είναι προδότες της πατρίδας τους», ενώ σε άλλη ομιλία του ανέφερε πως «αυτή η φυσική και αναγκαία αυτοκάθαρση της κοινωνίας, μόνο θα ενισχύσει τη χώρα, την αλληλεγγύη, τη συνοχή και την ετοιμότητα να αντιμετωπίσει κάθε πρόκληση». Η απομάκρυνση από τους ευρωπαϊκούς θεσμούς και το δυτικό τρόπο σκέψης, έπρεπε να γίνει- έμενε να βρεθεί ο κατάλληλος τρόπος και χρόνος ώστε οι αντιδράσεις να είναι οι ελάχιστες.
Η υπεράσπιση εθνικών συμφερόντων απέναντι σε μια εχθρική κίνηση, συσπειρώνει το λαό γύρω από την πολιτική του ηγεσία. Η Ρωσία, τόνιζε την ανάγκη ουδετεροποίησης της Ουκρανίας και την απαίτηση της μη εισόδου της στο ΝΑΤΟ. Όταν, λοιπόν, η Ουκρανία δήλωσε την πρόθεσή της να ενταχθεί στη βορειοατλαντική συμμαχία, αυτό θεωρήθηκε πολεμική ενέργεια και χρησιμοποιήθηκε από τη ρωσική διοίκηση, ως αιτία πολέμου. Το αποτέλεσμα ήταν, να δημιουργηθεί η ανάγκη υπεράσπισης της πατρίδας και άρα, να στοιχηθεί η πλειοψηφία των Ρώσων, πίσω από τον Πρόεδρό τους. Κάθε αντίθετη άποψη λογοκρίνεται και τιμωρείται στο όνομα της εθνικής ενότητας και ομοψυχίας. Η αφορμή, επομένως, είχε βρεθεί και αυτό που έπρεπε να εξεταστεί, ήταν η καταλληλότητα του χρόνου. Καταλυτικός παράγοντας ήταν η πρόσφατη αλλαγή κυβέρνησης της Γερμανίας και ο φόβος για επίσπευση αποφάσεων που μειώνουν την ενεργειακή και, άρα, οικονομική αλληλεξάρτηση.
Η στρατηγική της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ) που αφορά το κομμάτι της ενέργειας, είναι να θεσπιστούν εκείνοι οι κανόνες και οι στόχοι προκειμένου να βελτιωθεί η ενεργειακή απόδοση, να στηριχθούν οικονομικά και πολιτικά οι πράσινες πηγές ενέργειας, να υπάρξει ακόμα στενότερη διασύνδεση των εθνικών αγορών ενέργειας. Η διαδικασία απανθρακοποίησης του ενεργειακού συστήματος της ΕΕ, είναι μια διαδικασία που ξεκίνησε ήδη από το 1997 και τη Συνθήκη του Άμστερνταμ, όπου συμπεριλήφθηκε η έννοια της αειφόρου ανάπτυξης. Έκτοτε, η προσπάθεια ήταν να αναμορφωθεί το ενεργειακό μείγμα, οπότε και να μειωθεί η εξάρτηση από τη χρήση του άνθρακα ως πηγή ενέργειας (πετρέλαιο, φυσικό αέριο). Με βάση την Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία, η απόφαση που αφορά το μέλλον ΕΕ, είναι να καταστεί κλιματικά ουδέτερη έως το 2050. Ωστόσο, η απόφαση αυτή επηρεάζει άμεσα και όσους παράγουν ή μεταφέρουν το συγκεκριμένο τύπο ενέργειας.
Η Ρωσική Ομοσπονδία, αποτελεί το βασικό τροφοδότη της Ευρώπης σε φυσικό αέριο και πετρέλαιο. Σύμφωνα με στοιχεία της Διεθνούς Οργάνωσης Ενέργειας (ΙΕΑ) για το 2021, η Ευρώπη προμηθεύεται 158 δισ. μετρικούς τόνους φυσικού αερίου και 3 εκατομμύρια βαρέλια αργού πετρελαίου σε καθημερινό επίπεδο. Άρα, η συνεργατική σχέση των οικονομιών των ευρωπαϊκών κρατών και της Ρωσίας, είναι στενή και η οικονομική τους αλληλεξάρτηση, έντονη. Ωστόσο, οι αποφάσεις της ΕΕ που έχουν δρομολογηθεί για απεξάρτηση από πηγές ενέργειας που έχουν ως βάση τον άνθρακα, πλήττουν, κυρίως, τα ρωσικά στρατηγικά συμφέροντα. Για τη Ρωσία, το ορόσημο του 2050, αποτελεί το τέλος της ενεργειακής ηγεμονίας της έναντι της Ευρώπης. Επομένως, η απόφαση της ρωσικής κυβέρνησης να εισβάλει στην Ουκρανία και άρα να προβεί σε ολική ρήξη με τους ευρωπαϊκούς θεσμούς, λήφθηκε υπό την πίεση του χρόνου και της προσπάθειας να προηγηθεί των δυσμενών, ως προς την ίδια, εξελίξεων. Η δυσκολία, άλλωστε, των ευρωπαϊκών κρατών, να αποσυνδεθούν πλήρως από το ρωσικό φυσικό αέριο και πετρέλαιο, καταδεικνύει την καταλληλότητα του χρόνου μιας, ήδη, ειλημμένης απόφασης.
Καταλήγοντας, είναι σαφές πως η εισβολή του ρωσικού στρατού στο έδαφος της Ουκρανίας, είναι μια κίνηση με την οποία καταπατάται η εδαφική ακεραιότητα και απειλείται η ανεξαρτησία μιας χώρας-μέλους του ΟΗΕ. Κρίνεται ως παράνομη και αντίθετη με τους κανόνες ειρηνικής επίλυσης των διαφορών μεταξύ των κρατών. Εντούτοις, η απόφαση αυτή δε μπορεί να θεωρηθεί ως πολιτική γκάφα, καθόσον δεν πρόκειται για πολιτική επιλογή. Ο Πρόεδρος Βλαντιμίρ Πούτιν διάλεξε ανάμεσα σε μια κακή και μια χειρότερη επιλογή -είτε να δεχτεί στρατεύματα του ΝΑΤΟ σε συνορεύοντα εδάφη και να εγερθούν ζητήματα ασφαλείας για την επικράτεια του κράτους του, είτε να περιχαρακώσει τη χώρα του μέσω ενός τοπικού πολέμου. Αποφάσισε, να δράσει προληπτικά και να διαχειριστεί την περίπλοκη κατάσταση που θα προέκυπτε. Τόσο τα οικονομικά προβλήματα από τις επιβληθείσες κυρώσεις, όσο και τα τραύματα στο γόητρο του ρωσικού στρατού από τις απώλειες σε δυναμικό, δεν αποτελούν παράγοντες αμφισβήτησης του ορθολογικού τρόπου σκέψης της ρωσικής ηγεσίας. Το διακύβευμα αφορά την επιβίωση του ρωσικού κράτους στα γεωγραφικά όρια που βρίσκεται σήμερα και τη διατήρηση της Ρωσικής Ομοσπονδίας ως τον έτερο ισχυρό πόλο ισχύος.
ΠΗΓΕΣ
Jane Golley, Ligang Song (2011). Rising China Global- Challenges and Opportunities. The Australian National University Press. Διαθέσιμο σε: https://library.oapen.org/bitstream/handle/20.500.12657/33635/459495.pdf?sequence=1&isAllowed=y
Ioannis Mazis (2017). Geopolitical Analysis of the Russo-american Energy Antagonism in the Sub-system of the Balkans in the Greater System of the Mediterranean. Researchgate. Διαθέσιμο σε: https://www.researchgate.net/publication/322266296_Geopolitical_Analysis_of_the_Russo-american_Energy_Antagonism_in_the_Subsystem_of_the_Balkans_in_the_Greater_System_of_the_Mediterranean
European Commission (2019). A European Green Deal – Striving to be the first climate-neutral continent. Διαθέσιμο σε: https://ec.europa.eu/info/strategy/priorities-2019-2024/european-green-deal_en#thebenefitsoftheeuropeangreendeal
Graham Allison (2020). The New Spheres of Influence Sharing the Globe With Other Great Powers. Διαθέσιμο σε: Allison_Spheres of Influence, Foreign Affairs, March-April 2020.pdf (harvard.edu)
International Energy Agency (2021). Gas Market Report Q4-2021. Διαθέσιμο σε: https://www.iea.org/reports/gas-market-report-q1-2022
Botschaft der Russischen Föderation (2022). Address by the President of the Russian Federation. Διαθέσιμο σε: https://russische-botschaft.ru/de/2022/02/24/address-by-the-president-of-the-russian-federation-2/
Reuters (2022). Putin warns Russia against pro-Western ‘traitors’ and scum. Διαθέσιμο σε: https://www.reuters.com/world/putin-warns-russia-against-pro-western-traitors-scum-2022-03-16/