Γράφει ο Αναστάσης Ασημακόπουλος
Το ΕΔΔΑ (Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου) αποτελεί το κυριότερο όργανο ερμηνείας της ΕΣΔΑ (Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου), αφού ως σύμβαση μεταξύ πολλών διαφορετικών κρατών-μελών με πλήθος διαφορετικών νομικών παραδόσεων, διαθέτει ένα ευρύ περιθώριο ερμηνείας, ώστε να εφαρμόζεται σε όλες τις διαφορετικές έννομες τάξεις (common law, βόρειο ηπειρωτικό δίκαιο, μεικτό σύστημα) και να δίνει τις κατευθυντήριες γραμμές σε αυτές.
Η ΕΣΔΑ αποτελεί νομοθετικό κείμενο, υπερνομοθετικής ισχύος, γεγονός που την καθιστά ισχυρότερη από κάθε εσωτερικό νόμο των συμβαλλομένων κρατών-μελών αντίθετο σε αυτή, ανώτερη ακόμη και από το ίδιο το σύνταγμα. Αν και υπάρχουν αντίθετες απόψεις, που αντιλαμβάνονται το Σύνταγμα του κάθε κράτους ως ίσο ή και ισχυρότερο από κάθε άλλο νόμο εσωτερικό ή διεθνή, η ισχύς της ΕΣΔΑ είναι αδιαπραγμάτευτη, καθώς το κάθε κράτος-μέλος/ παραχωρεί ένα μέρος της νομοθετικής του κυριαρχίας για να ανήκει σε ένα ευρύτερο νομοθετικό σύστημα. Η αρχή αυτή γίνεται αντιληπτή ,ήδη, από το άρθρο 28 του Συντάγματός μας, το οποίο αναφέρει, ότι οι διεθνείς συμβάσεις, έπειτα από την επικύρωση τους με νόμο αποτελούν αναπόσπαστο μέρος του εσωτερικού δικαίου. Έτσι, η ΕΣΔΑ συμπεριλαμβάνει βασικές αρχές, δικαιώματα και υποχρεώσεις, που θα πρέπει να τηρούνται από όλα τα συμβαλλόμενα κράτη. Παράλληλα, διαθέτει μεγάλη ισχύ πριν καν τα προαναφερθέντα δικαιώματα και αρχές κυρωθούν με κανονισμούς και ενσωματωθούν με οδηγίες σε κάθε κράτος. Σε περίπτωση ,δηλαδή, που υπάρχει στην εσωτερική έννομη τάξη κάποιου κράτους διάταξη αντίθετη με την ΕΣΔΑ, αυτή δεν πρέπει να εφαρμόζεται, αλλά να αντικαθίσταται με νόμο σύμφωνο με την ΕΣΔΑ. Έτσι, ενσωματώθηκαν και στην Ελλάδα, οδηγίες για πολλές διατάξεις του 1 Κ.Ποιν.Δ., πχ άρθρα 171 περ δ, 525 περ 6, 526, 535, τα οποία αναφέρονται ,απευθείας, σε τυχόν παραβιάσεις της ΕΣΔΑ. Την ίδια στιγμή και οι νέοι νόμοι, με τους οποίους μεταβλήθηκε ο ποινικός κώδικας και η δικονομία (Ν4620/2019, 4637/2019), έχουν αναφορές στην ΕΣΔΑ και προσαρμόζονται σε αυτή.
Στο σημείο αυτό της ερμηνείας της ΕΣΔΑ έρχεται το ΕΔΔΑ, με τη νομολογία του μέσα κυρίως από τα leading cases, που παρέχουν τις προϋποθέσεις των άρθρων της ΕΣΔΑ και αφορούν την υπόθεση αυτή, να ερμηνεύσει τα άρθρα της τελευταίας και να τα προσαρμόζει με τις συνθήκες της τρέχουσας περιόδου. Έτσι, τα άρθρα της ΕΣΔΑ ερμηνεύονται ως επί το πλείστον από τις αποφάσεις που εκδίδει το ΕΔΔΑ για το κάθε άρθρο, όπως το άρθρο 5 παρ.1 εδ δ, όπου το δικαστήριο περιορίζει την επιβολή της στέρησης της ελευθερίας του ανηλίκου ως έσχατο μέσο και για όσο το δυνατόν μικρότερο χρονικό διάστημα.
Για να προχωρήσει στην ερμηνεία και στην επεξεργασία των δεκάδων χιλιάδων υποθέσεων, το ΕΔΔΑ τηρεί κάποιες βασικές αρχές, οι οποίες εφαρμόζονται σε κάθε υπόθεση, ίσως όχι όλες, αλλά σίγουρα σε μεγάλο βαθμό από αυτές. Βέβαια, πριν αναφερθούμε σε αυτές, είναι σημαντικό να γνωρίζουμε, ότι στο ΕΔΔΑ ασκείται είτε ατομική προσφυγή ιδιώτη, η οποία στρέφεται κατά κράτους και μόνο ,όχι κατά άλλων ιδιωτών, πράγμα που συμβαίνει ,κυρίως, λόγω της υποχρέωσης του τελευταίου να προστατεύσει τον ιδιώτη από την όποια παραβίαση των θεμελιωδών δικαιωμάτων του, είτε διοικητική προσφυγή από κράτος κατά κράτους. Αν και η τελευταία αποτελεί σπάνια περίπτωση, καθώς δεν απαιτείται απλώς παραβίαση άρθρων της ΕΣΔΑ και γενικά απαιτούνται να συνδράμουν περισσότερες προϋποθέσεις. Χαρακτηριστική είναι η υπόθεση Κύπρος κατά Τουρκίας για τους ελληνοκυπρίους αγνοουμένους, κατά την απόφαση της οποίας δικαιώθηκε η Κύπρος και καταδικάστηκε η Τουρκία για παραβίαση δικαιωμάτων πληθώρας ανθρώπων.
Οι αρχές που το ΕΔΔΑ χρησιμοποιούσε και εξακολουθεί να εφαρμόζει, είναι κατά βάση τέσσερις και ταιριάζουν στον ιδιαίτερο χαρακτήρα του δικαστηρίου. Κατ’ αρχήν η “certain quality of law” ή αλλιώς συγκεκριμένη ποιότητα του νόμου αποτελεί την πρώτη εφαρμοστέα αρχή, η οποία ερευνά την ποιότητα του νόμου και ουσιαστικά την επάρκεια αυτού. Εξετάζει, δηλαδή, αν ο νόμος είναι προσιτός καθώς και την συμβατότητα της εθνικής νομοθεσίας με τις επιταγές της Ευρωπαϊκής Σύμβασης και την προβλεπτικότητα του εν λόγω νόμου , δηλαδή το αν έχει σαφή και ορισμένη διατύπωση.
Η επόμενη αρχή, η οποία συναντάται σε κάθε σχεδόν υπόθεση, είναι αυτή των “positive obligations” ,αλλιώς των θετικών υποχρεώσεων. Αυτή περιλαμβάνει δύο εκφάνσεις προστασίας των δικαιωμάτων, πρώτον με τη λήψη θετικών ενεργειών από το κράτος και δεύτερον με την αξιολόγηση από αυτό ισχυρισμών για παρεμπόδιση άσκησης δικαιωμάτων τους από τρίτους, όπως για παράδειγμα η αστυνομία, κάθε κράτους να δείχνει την δέουσα επιμέλεια και να ερευνά κάθε περίπτωση παραβίασης δικαιωμάτων, που υποπίπτει στην αντίληψη της, καθώς σε αντίθετη περίπτωση, το κράτος θα ευθύνεται για τυχόν παραβίαση δικαιωμάτων, που αγνόησαν τα κρατικά όργανα. Τέτοια παραδείγματα αποφάσεων του ΕΔΔΑ είναι η Strazimiri κατά Αλβανίας, 21.1.2020 (αριθ.προσφ. 34602/16). Ο Arden Strazimiri κρατείται παράνομα, εν γνώσει των αρχών, σε νοσοκομείο φυλακών υπό άθλιες συνθήκες και όχι σε ολοκληρωμένο σύστημα υγείας, ενώ είχε απαλλαγεί από την ποινική ευθύνη και με την συγκεκριμένη απόφαση, το ΕΔΔΑ προτρέπει επιτακτικά την Αλβανία να λάβει τα κατάλληλα μέτρα για τους ψυχικά ασθενείς.
Ακόμα μία, πολύ βασική αρχή του ΕΔΔΑ είναι το “margin of appreciation” ή περιθώριο εκτίμησης, που παρέχει στον εθνικό νομοθέτη, πληθώρα τρόπων προσαρμογής και δυνατοτήτων ενσωμάτωσης των ευρωπαϊκών οδηγιών. Μέσω της συγκεκριμένης αρχής, αναγνωρίζεται ο βοηθητικός του ρόλος ώστε οι εθνικές νομοθεσίες να συμπλέουν με το σκοπό, τις αρχές και τις επιταγές του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου. Ωστόσο, δεν παρέχει τέτοιο περιθώριο ερμηνεία σε συγκεκριμένες καθορισμένες έννοιες, όπως είναι ο ορισμός του Δικαστηρίου, του ποινικού αδικήματος, του μάρτυρα κτλ..
Τέλος, η αρχή “living instrument” είναι καίρια αρχή του ΕΔΔΑ, με την οποία ερμηνεύει την ΕΣΔΑ, υπό το φως των τωρινών συνθηκών, που όπως ήδη αναφέραμε, είναι σημαντικό. Η ΕΣΔΑ είναι σύμβαση που τέθηκε σε ισχύ το 1953, ωστόσο, δεν τροποποιείται συνεχώς ανάλογα με τις συνθήκες, καθώς λειτουργεί ως κοινός παρονομαστής για το σύνολο των κρατών. Αυτό σημαίνει, ότι ,πλέον, πολλές από τις διατάξεις αυτής δεν ανταποκρίνονται καθόλου στα σημερινά δεδομένα και μόνο μέσα από την παραπάνω ερμηνεία του ΕΔΔΑ, μπορεί αυτή να εναρμονίζεται και να εφαρμόζεται στις τωρινές συνθήκες των ευρωπαϊκών χωρών.
Έτσι, από το συνδυασμό και την ορθή εφαρμογή των ως άνω αρχών και της σχετικής νομοθεσίας και νομολογίας το ΕΔΔΑ κατορθώνει να προχωρά στην ορθή επίλυση πολλών υποθέσεων για το σύνολο των χωρών που άπτονται της δικαιοδοσίας του εν λόγω Δικαστηρίου. Η χρήση των ως άνω αρχών οδηγεί το ΕΔΔΑ στην ορθή και δίκαιη εφαρμογή της ΕΣΔΑ κατά την εκδίκαση των υποθέσεων από όλες τις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης συμπλέοντας πάντοτε με τα τωρινά δεδομένα και συνθήκες που επικρατούν στο σύνολο των ευρωπαϊκών χωρών.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
1.Τα άρθρα 6, 19, 34, 41 της ΕΣΔΑ, Council of Europe, Διαθέσιμο σε: https://www.echr.coe.int/Documents/Convention_ELL.pdf ,
3. Γεώργιος Αποστολάκης(4/3/2019). Τεκμήριο Αθωότητας και αστικές διαφορές, ένας ενδονομολογιακός διάλογος. Διαθέσιμο σε: https://www.lawspot.gr/nomika-nea/tekmirio-athootitas-kai-astikes-diaforesenas-endo-nomologiakos-dialogos
4. Μαριλένα Κατσογιάννου, στο έργο «Ποινικό Δίκαιο και Σωφρονιστικό Σύστημα Νεώτερες εξελίξεις», επ. εκδοτική: Λ. Κοτσαλής και Κ. Τσιμάρας,, «Μνησιπήμονες καταδίκες της Ελλάδας από το ΕΔΔΑ για τις συνθήκες κράτησης στις φυλακές», σελ. 291επ.
5. Υπουργείο Δικαιοσύνης , Σχέδιο Κώδικα Ποινικής Δικονομίας, σελ. 169-174, http://www.opengov.gr/ministryofjustice/wp content/uploads/downloads/2019/03/%CE%A3%CF%87%CE%AD%CE%B4%CE%B9%CE%BF_%CE%9A%CF%8E%CE%B4%CE%B9%CE%BA%CE%B1_%CE%A0%CE%BF%CE%B9%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%AE%CF%82_%CE%94%CE%B9%CE%BA%CE%BF%CE%BD%CE%BF%CE%BC%CE%AF%CE%B1%CF%82.pdf ,
6. Η υπ’ αριθμ. 1343/2012 απόφαση του Αρείου Πάγου, ,ΧρΙΔ 2013,σελ. 107, ΑΡΕΙΟΣ ΠΑΓΟΣ – ΑΠΟΦΑΣΗ 1343/2012 (ΠΟΙΝΙΚΕΣ – Ζ) ( areiospagos . gr ).
7. CASE OF SALDUZ v. TURKEY, 36391/02, 27/11/2008, για το άρθρο 6 της ΕΣΔΑ, https://hudoc.echr.coe.int/eng#{%22fulltext%22:[%2236391/02%22],%22documentcollectionid2%22:[%22GRANDCHAMBER%22,%22CHAMBER%22],%22itemid%22:[%22001-89893%22]}
8. Υπόθεση Strazimiri κατά Αλβανίας της 21.1.2020 (αριθ. 34602/16), https://www.echrcaselaw.com/apofaseis-edda/i-kratisi-akatologistoukatigoroumenou-gia-anthropoktonia-se-kliniki-fulakon-upo-athliessunthikes-kai-xoris-perithalpsi-sunista-apanthropi-kai-ekseftelistikimetaxeirisi-upoxreosi-tou-kratous-na-di/ ,
9.Van Geyseghem κατά Βελγίου,21/1/1999, Αρ.Προσφ.26103/95 https://hudoc.echr.coe.int/eng#{%22itemid%22:[%22001-58908%22]}
10. Krombach κατά Γαλλίας, 13/5/2001 , Αρ.Προσφ. 29731/96, https://hudoc.echr.coe.int/eng#{%22tabview%22:11[%22document%22],%22itemid%22:[%22001-59211%22]}
11. Donadze κατά Γεωργίας, 7/6/2006, Αρ.Προσφ. 74644/01, https :// hudoc . echr . coe . int / eng #{%22 tabview %22:[%22 document %22] , %22 itemid %22:[%22001-72676%22]}
12. Daktaras κατά Λιθουανίας,17/01/2001, αρ. Προσφ. 42095,https://hudoc.echr.coe.int/eng#{%22fulltext%22:[%2242095%22],%22documentcollectionid2%22:[%22GRANDCHAMBER%22,%22CHAMBER%22],%22itemid%22:[%22001-58855%22]} ,
13. Rushiti κατά Αυστρίας ,21/6/2000, Αρ. Προσφ.:28389/95, https://hudoc.echr.coe.int/eng#{%22fulltext%22:[%2228389/95%22],%22documentcollectionid2%22:[%22GRANDCHAMBER%22,%22CHAMBER%22],%22itemid%22:[%22001-58742%22]} ,
14. Σταυρόπουλος κατά Ελλάδος,27/9/2007, με αριθμό Προσφυγής 35522/04, https://hudoc.echr.coe.int/eng#{%22itemid%22:[%22001-166283%22]}