Γράφει ο Γιάννης Τσικαλάκης
Πολλοί έμειναν έκπληκτοι μπροστά στα γεγονότα που ξεκίνησαν την 26η Φεβρουαρίου 2014 στην Κριμαία. Αυτό που για άλλους ήταν «Ρωσική εισβολή», για άλλους «η εξέγερση ρωσόφωνων αυτονομιστών» και για τρίτους «το αποτέλεσμα μιας ασταθούς Ουκρανίας», σημάδεψε τις εξελίξεις στην ευρωπαϊκή ήπειρο για ολόκληρο το 2014, ιδιαίτερα στο πρώτο εξάμηνο, αλλά εξακολουθεί ακόμη και σήμερα, 6 χρόνια μετά, να είναι ένα αγκάθι στις σχέσεις Ρωσίας-Δύσης. Η Κριμαία είναι μια χερσόνησος στα βόρεια της Μαύρης Θάλασσας και στα νότια της Ουκρανίας. Είναι μια περιοχή υψηλού στρατηγικού ενδιαφέροντος για τη Ρωσία, όπως αποδείχθηκε από προηγούμενους πολέμους, όπως ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος. Παραχωρήθηκε στην Ουκρανία το 1954, από τον τότε Γενικό Γραμματέα του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ένωσης, ενέργεια που ακόμα αμφισβητείται νομικά. Όταν μιλάμε για «κρίση στη Κριμαία», αναφερόμαστε στα γεγονότα που οδήγησαν στην απόσχιση της περιοχής από την Ουκρανία και στην προσάρτησή της στη Ρωσία στις 18 Μαρτίου 2014. Το επίσης αμφιβόλου νομιμότητας περιστατικό κλόνισε τις σχέσεις Ρωσίας- Ουκρανίας, αλλά και αυτές που είχε η Ρωσία με το σύνολο του δυτικού κόσμου.
Πώς φτάσαμε όμως στο σημείο να μιλάμε για εισβολές και αποσχίσεις σε μια κατά τα άλλα, και κατά γενική ομολογία, απαλλαγμένη από συγκρούσεις Ευρώπη του 21ου αιώνα; Η κρίση στη Κριμαία αυτή καθαυτή μπορεί να ξεκίνησε στις 26 Φεβρουαρίου του 2014, αλλά η έκρυθμη κατάσταση στην Ουκρανία άρχισε να διαμορφώνεται από το Νοέμβριο του 2013, όταν ο τότε Πρόεδρος της Ουκρανίας Βίκτορ Γιανούκοβιτς, που υποστηρίζεται ότι ενεργούσε με μια φιλορωσική ατζέντα, αποφάσισε να απορρίψει σχεδιαζόμενη συμφωνία για στενότερες εμπορικές σχέσεις με την Ευρωπαϊκή Ένωση, έναντι μιας πιο στενής συνεργασίας με τη Ρωσία. Έκτοτε άρχισαν να εκδηλώνονται διαδηλώσεις, σταδιακά όλο και μεγαλύτερης έντασης, στο σύνολο της ουκρανικής επικράτειας, οι οποίες είναι γνωστές ως «Euromaidan». Στις αναταραχές έχασαν τη ζωή τους περίπου 100 διαδηλωτές και 17 μέλη των αστυνομικών δυνάμεων και διήρκησαν μέχρι τις 22 Φεβρουαρίου του 2014, όταν ο φιλορώσος Πρόεδρος Γιανούκοβιτς εγκατέλειψε τη χώρα.
Η νέα κυβέρνηση που ήταν ιδιαίτερα φιλοδυτική και μάλιστα αντιρωσική, κατάσταση που έγινε εμφανής από την αρχή, καθώς το κοινοβούλιο αποφάσισε να καταργηθούν τα ρωσικά ως δεύτερη γλώσσα. Η ενέργεια αυτή είχε ως αποτέλεσμα, λίγες μέρες μετά, στις 26 Φεβρουαρίου 2014, στην περιοχή της Κριμαίας (αποτελούταν από 58.32% Ρώσους, 24.32% Ουκρανούς, 12.03% Τατάρους της Κριμαίας και 1.44% Λευκορώσους) ρωσόφωνοι κάτοικοι και μη ταυτοποιημένοι ένοπλοι κατέλαβαν διοικητικά κτήρια στα οποία άρχισαν να υψώνουν ρωσικές σημαίες. Οι χαρακτηριζόμενοι αυτονομιστές ανακοινώνουν ότι θα πραγματοποιήσουν δημοψήφισμα για την ένωση με τη «μητέρα Ρωσία» στις 16 Μαρτίου 2014. Το δημοψήφισμα, αν και μέχρι σήμερα δεν είναι αναγνωρισμένο διεθνώς, αποφάνθηκε την ένωση με τη Ρωσία σε ποσοστό 97% υπέρ και, παρά τη στάση της διεθνούς κοινότητας, η Ρωσία έσπευσε τη 18η του ίδιου μήνα να αποδεχθεί τη «νέα» της επαρχία.
Αργότερα, τον Απρίλιο του 2014 του ίδιου έτους ρωσόφωνοι προκάλεσαν ταραχές και στις πόλεις Ντόνετσκ και Λουχάνσκ της Ουκρανίας, οι οποίες όμως εντέλει δεν είχαν την ίδια μοίρα με την Κριμαία. Εν ολίγοις, στην Ουκρανία εκλέχτηκε νέος πρόεδρος στις 25 Μαΐου και οι συγκρούσεις του ουκρανικού στρατού με τους αυτονομιστές συνεχίστηκαν κυρίως στις δύο νέες περιοχές της ανατολικής Ουκρανίας, που απαιτούσαν την προσάρτηση στη Ρωσία, άλλοτε με περισσότερη και άλλοτε με λιγότερη ένταση, μέχρι και τις 5 Σεπτεμβρίου του ίδιου έτους. Την ημερομηνία αυτή, και ύστερα από τη διαμεσολάβηση της Γαλλίας, της Γερμανίας και της Ρωσίας, υπογράφηκε ανάμεσα στην ουκρανική κυβέρνηση, στους αυτονομιστές και στον Οργανισμό για τη Ασφάλεια και Συνεργασία στην Ευρώπη, το (Πρώτο) Πρωτόκολλο του Μίνσκ, που αποφάσισε την κατάπαυση των εχθροπραξιών και εκεχειρία. Φυσικά στο διάστημα που ακολούθησε το Πρωτόκολλο παραβιάστηκε επανειλημμένα. Ακολούθησε σειρά συμφωνιών για κατάπαυση του πυρός, με αποτέλεσμα στις 12 Φεβρουαρίου του 2015 να υπογραφεί το Δεύτερο πλέον Πρωτοκόλλου του Μίνσκ, σύμφωνα με το οποίο, πέραν των όσων προέβλεπε το Πρώτο, η Ρωσία θα επέβαλλε στην Ουκρανία μερικούς από τους δικούς της όρους.
Φυσικά, αντιλαμβανόμαστε την ένταση και την αναταραχή που επικρατούσε στα Υπουργεία και γενικά στις Δημόσιες Υπηρεσίες, των δύο άμεσα εμπλεκόμενων κρατών. Οι αλλαγές και συνεπώς οι συναντήσεις-ενημερώσεις ήταν καθημερινές, γεγονός που εύκολα μπορεί να εντοπιστεί στα πρακτικά των Υπουργείων Εξωτερικών της Ουκρανίας και της Ρωσίας. Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι η μεταξύ Ουκρανίας-Ρωσίας επικοινωνία ήταν περιορισμένη και οι προθέσεις, οι θέσεις ή οι τοποθετήσεις της μιας απέναντι στην άλλη γίνονταν με ανακοινώσεις εκ μέρους των υπουργείων ή εκπροσώπων τους. Πιο συγκεκριμένα, η Ουκρανία κατηγόρησε τη Ρωσία στη Συνάντηση Κορυφής για την Πυρηνική Ασφάλεια, που έλαβε χώρα στη Χάγη το Μάρτιο του 2014, ότι παραβιάζει το Σύμφωνο της Βουδαπέστης του 1994, στο οποίο εξασφαλιζόταν η κυριαρχία και η εδαφική ακεραιότητα της πρώτης, εγγυητής της οποίας είχε οριστεί η Ρωσία. Επιπλέον, το ουκρανικό ΥΠ.ΕΞ. κατήγγειλε τη Ρωσία για υποκρισία στην υπόθεση της Κριμαίας, όσον αφορά τη στάση που υιοθέτησε στην υπόθεση του Κόσοβου. Για το Κόσοβο, η Ρωσία είχε δηλώσει στον Ο.Η.Ε. ότι δεν αρκεί το δικαίωμα αυτοδιάθεσης για την απομάκρυνση περιοχής από υπάρχον κρατικό δρών, δήλωση στην οποία βασίστηκαν οι Ουκρανοί.
Αργότερα, το 2018, η κυβέρνηση της Ουκρανίας προέβη στην απαγόρευση εισόδου στη χώρα Ρώσων ηλικίας από 16 έως 60 προς αποφυγή δημιουργίας ιδιωτικών παράνομων στρατών. Στο πλευρό της Ουκρανίας τάχθηκε και η Ε.Ε., αν και η στάση της ήταν σχετικά μετριοπαθής. Το γεγονός ότι το 2014 η Ρωσία είναι για την Ευρώπη ο κύριος εξαγωγέας ενέργειας, ασφαλώς επηρέασε την από μέρους της Ε.Ε. αντίδραση. Ωστόσο, η τελευταία εφάρμοσε κυρώσεις και ακολούθησε πολιτική μη-αναγνώρισης στην ένταξη της Κριμαίας στη Ρωσία, κάτι το οποίο είχε ως βάση το ψήφισμα της 27ης Μαρτίου 2014 του Ο.Η.Ε, περί εδαφικής ακεραιότητας της Κριμαίας.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης η στάση της Ρωσίας καθ’ όλη την κρίση. Καταρχάς, υποστήριζε ότι ουδέποτε μέλη των ενόπλων δυνάμεων της χώρας δεν εισήλθαν σε ουκρανικό έδαφος και ότι οι αυτονομιστές ήταν ρωσόφωνοι κάτοικοι της Κριμαίας. Επιπλέον, για τη Ρωσία η απομάκρυνση του Βίκτορ Γιανούκοβιτς θεωρείται παράνομη ενέργεια και πραξικόπημα. Όσον αφορά την τοποθέτηση της Ουκρανίας και τις υποχρεώσεις της Ρωσίας απέναντι στο Σύμφωνο της Βουδαπέστης, από τη τελευταία βλέπουμε μια διαφορετική προσέγγιση. Κατά το ρωσικό ΥΠ.ΕΞ. το Σύμφωνο δεν έχει ισχύ επί του παρόντος, καθώς οι κοινωνικοπολιτικές εξελίξεις στην Ουκρανία, με απαρχή το παράνομο πραξικόπημα, οδήγησαν στη βούληση της Κριμαίας να «εγκαταλείψει» τη χώρα. Εφόσον λοιπόν δεν προκάλεσε τις κινητοποιήσεις των αυτονομιστών εξωτερικός παράγοντας και σύμφωνα με το δημοψήφισμα η πρόθεση του 97% των κατοίκων ήταν υπέρ της ένταξης στη Ρωσία, η τελευταία δεν έχει ευθύνη ούτε έχει αμελήσει τις υποχρεώσεις της.
Σήμερα, η Κριμαία επίσημα θεωρείται για τη πλειονότητα των κρατών της Υφηλίου τμήμα της Ουκρανίας, σύμφωνα και με το ψήφισμα του Ο.Η.Ε., ενώ ανεπίσημα συμπεριλαμβάνεται στην ομοσπονδιακή Ρωσία. Αναμφίβολα η κρίση του 2014 αποτέλεσε μια ιδιαίτερη περίπτωση στη σύγχρονη Ευρώπη, για την οποία πλέον υπάρχουν πολλές ερμηνείες. Μία όμως ιδιαίτερα διορατική προσέγγιση αποτελεί αυτή του πολιτικού επιστήμονα John J. Mearsheimer. Υποστηρίζει ότι η περίπτωση της Κριμαίας αποτελούσε περισσότερο μια «φούσκα» έτοιμη να εκραγεί, παρά ένα απρόοπτο διεθνές επεισόδιο. Ο δρόμος προς τις τελικές εξελίξεις που οδήγησαν τελικά στην αποδοχή της Κριμαίας από τη Ρωσία στις 18 Μαρτίου του 2014, άρχισε να διαμορφώνεται ήδη από την ανεξαρτησία της Ουκρανίας το 1991, μετά τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης και τη μη-διάλυση του ΝΑΤΟ. Η Ρωσία έδρασε ορθολογικά σε μία κατάσταση όπου έβρισκε τον εαυτό της να περικυκλώνεται από το παλαιό αντίπαλο δέος της, καθώς το ΝΑΤΟ όχι απλώς δεν έπαψε να υφίσταται, αλλά ακολούθησε μια πορεία διεύρυνσης, σε σημείο που έφτασε να συζητά την ένταξη της Ουκρανίας στη Βορειοατλαντική Συμμαχία. Αυτό που όμως πολλοί προτίμησαν να αγνοήσουν ήταν ότι η Ρωσία είχε δηλώσει τις προθέσεις της να κρατήσει την Ουκρανία στη σφαίρα επιρροής της και κυρίως έξω από το ΝΑΤΟ, όπως φυσικά και τη Γεωργία, γεγονός που αποκαλύφθηκε το 2008. Ήταν λοιπόν η κρίση της Κριμαίας κάτι το αναπάντεχο ή απλά η Δύση επέλεξε να ερμηνεύσει λανθασμένα τις κατά τα άλλα μάλλον ορθολογικές αντιδράσεις της Ρωσίας;
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
John J. Mearsheimer, Why the Ukraine Crisis Is the West’s Fault, Foreign Affairs, Νοέμβριος 17, 2014. Διαθέσιμο σε:
https://www.foreignaffairs.gr/articles/70069/john-j-mearsheimer/giati-i-oykraniki-krisi-einai-sfalma-tis-dysis?page=show
Ιπποκράτης Δασκαλάκης, Κρίση Ουκρανίας, Ινστιτούτο Διεθνών Σχέσεων, Ιανουάριος 25, 2016. Διαθέσιμο σε:
Dimitri Medvedev, Dmitry Medvedev on the reunification of Crimea and Sevastopol with Russia, The Russian Government, Μάρτιος 21, 2014. Διαθέσιμο σε:
http://government.ru/en/news/11242/
Russian Delegation at the Nuclear Security Summit, Statement by the Russian Delegation in Relation to the Statement Made by the Ukrainian Representative at the Nuclear Security Summit, Hague, Ministry of Foreign Affairs of the Russian Federation, March 25, 2014. Διαθέσιμο σε: https://www.mid.ru/en/foreign_policy/news/-/asset_publisher/cKNonkJE02Bw/content/id/69058
Ministry of Foreign Affairs of the Russian Federation, Statement by the Russian Ministry of Foreign Affairs regarding accusations of Russia’s violation of its obligations under the Budapest Memorandum of 5 December 1994, Απρίλιος 1, 2014. Διαθέσιμο σε: https://www.mid.ru/en/foreign_policy/news/-/asset_publisher/cKNonkJE02Bw/content/id/68078
BBC News, Ukraine crisis: Timeline, BBC,Νοέμβριος 13, 2014. Διαθέσιμο σε: https://www.bbc.com/news/world-middle-east-26248275
Ministry of Foreign Affairs of Ukraine, Statement of the Ministry of Foreign Affairs of Ukraine, Ministry of Foreign Affairs Ukraine, March 11, 2014. Διαθέσιμο σε:
https://mfa.gov.ua/en/news/19328-zajava-ministerstva-zakordonnih-sprav-ukrajini
EEAS Press Team, The EU Non-Recognition Policy for Crimea and Sevastopol: Fact Sheet, European Union External Action, March 12, 2020. Διαθέσιμο σε: https://eeas.europa.eu/headquarters/headquarters-Homepage/37464/eu-non-recognition-policy-crimea-and-sevastopol-fact-sheet_en
Darin Graham, Crimea crisis: What is happening between Ukraine and Russia? | Euronews Answers, Euronews, November 30, 2018. Διαθέσιμο σε:
https://www.euronews.com/2018/11/30/crimea-crisis-what-is-happening-between-ukraine-and-russia-euronews-answers