Γράφει η Αθανασία Μουρίκη
Σε συνέχεια του πρώτου μέρους για τα «κράτη περιορισμένης αναγνώρισης», το παρόν μέρος αφορά τις εξής οντότητες: Παλαιστίνη, Δημοκρατία της Σαχάρας, Νότια Οσετία. Στην παρούσα ανάλυση περιλαμβάνεται και η περίπτωση της Καταλονίας, η οποία παρότι δεν θεωρείται κράτος περιορισμένης αναγνώρισης, έχει διεκδικήσει ουκ ολίγες φορές την αυτονομία της από την Ισπανία. Κατά περίπτωση:
Παλαιστίνη
Η Παλαιστίνη, ως μη αναγνωρισμένο κράτος, αφηγείται μια ιστορία χιλιετιών, με το σύγχρονο κεφάλαιό της να αρχίζει τον 20ό αιώνα. Μετά τη πτώση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, η περιοχή της Παλαιστίνης περιήλθε υπό βρετανική διοίκηση, με τις εντάσεις και τα εθνικιστικά αισθήματα να κάνουν την εμφάνισή τους τόσο μεταξύ των εβραϊκών όσο και των αραβικών πληθυσμών. (Hughes, 2015).
Η κομβική στιγμή έφτασε με την πρόταση των Ηνωμένων Εθνών για ένα σχέδιο διαμελισμού της Παλαιστίνης το 1947, με στόχο τη δημιουργία ξεχωριστών εβραϊκών και αραβικών κρατών (UN, 2008). Ενώ το σχέδιο έγινε αποδεκτό από τους Εβραίους ηγέτες, οι Άραβες ηγέτες το απέρριψαν, οδηγώντας στην ανακήρυξη της ανεξαρτησίας του Ισραήλ το 1948 και στις επακόλουθες συγκρούσεις με τα γειτονικά αραβικά κράτη. Η σύγκρουση αυτή, γνωστή ως Νάκμπα (“καταστροφή” στα αραβικά), είχε ως αποτέλεσμα τον εκτοπισμό εκατοντάδων χιλιάδων Παλαιστινίων, πυροδοτώντας τις φλόγες του παλαιστινιακού εθνικισμού (United Nations, n.d).
Έκτοτε, τα εδάφη της Παλαιστίνης, συμπεριλαμβανομένης της Δυτικής Όχθης και της Λωρίδας της Γάζας, βρίσκονται στο επίκεντρο της διαμάχης. Μετά τον Πόλεμο των Έξι Ημερών το 1967, το Ισραήλ απέκτησε τον έλεγχο αυτών των εδαφών, οδηγώντας σε συνεχή κατοχή και συγκρούσεις. Οι προσπάθειες για παλαιστινιακή αυτοδιάθεση κορυφώθηκαν με τις συμφωνίες του Όσλο το 1993, με τις οποίες ιδρύθηκε η Παλαιστινιακή Αρχή και παραχωρήθηκε περιορισμένη αυτονομία. Ωστόσο, η απόλκτηση πλήρους κρατικής οντότητας παρέμεινε μη εφικτή (Encyclopaedia Britannica, 2024).
Ο δρόμος προς την κρατική υπόσταση ήταν γεμάτος προκλήσεις. Οι ισραηλινοί οικισμοί στη Δυτική Όχθη, που θεωρούνται παράνομοι σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο, εμπόδισαν τις ειρηνευτικές προσπάθειες. Εν τω μεταξύ, η Λωρίδα της Γάζας υπέστη αποκλεισμό, επιδεινώνοντας τις ανθρωπιστικές κρίσεις. Οι εσωτερικές διαιρέσεις μεταξύ της Φατάχ και της Χαμάς περιπλέκουν περαιτέρω την πορεία προς την ενότητα και την κρατική υπόσταση (Αγριμανάκη, 2021).
Παρά τα εμπόδια αυτά, η Παλαιστίνη έχει κάνει βήματα προόδου στη διεθνή σκηνή. Το 2012 απέκτησε καθεστώς παρατηρητή στα Ηνωμένα Έθνη και πάνω από 130 χώρες την έχουν αναγνωρίσει ως κράτος. Ωστόσο, η αναγνώρισή της παραμένει ατελής, καθώς η έλλειψη καθολικής αναγνώρισης, ιδιαίτερα από βασικούς διεθνείς δρώντες και θεσμούς, εξακολουθεί να επηρεάζει την ικανότητα της Παλαιστίνης να συμμετέχει πλήρως στις διεθνείς σχέσεις και να έχει τα δικαιώματα και τις ευθύνες κυρίαρχων κρατών βάσει του διεθνούς δικαίου. Αυτή η κατάσταση υπογραμμίζει την πολυπλοκότητα της αναγνώρισης του κράτους στις διεθνείς σχέσεις, όπου συχνά πρόκειται περισσότερο για μια πολιτική απόφαση παρά ζήτημα δικαίου (Ντόκος, ΑΛΦΑΒΗΤΑΡΙ ΠΑΛΑΙΣΤΙΝΙΑΚΟΥ).
Το παλαιστινιακό ζήτημα δεν είναι απλώς μια ξεχασμένη ιστορική αφήγηση, αλλά μία ανοιχτή πληγή που συνεχίζει να αναστατώνει τη διεθνή κοινότητα. Ο ισχυρισμός αυτός αποδεικνύεται από τις πρόσφατες εξελίξεις, όπου η βιαιότητα εξελίχθηκε σε ωμή, ένοπλη σύγκρουση. Τον Οκτώβριο του 2023, η αναγνωρισμένη ως τρομοκρατική οργάνωση, Χαμάς, που ελέγχει τη Λωρίδα της Γάζας, εξαπέλυσε επιθέσεις κατά του Ισραήλ με ρουκέτες και επιθέσεις στα σύνορα της Γάζας. Αυτό πυροδότησε μια ισραηλινή αντεπίθεση με συνεχείς βομβαρδισμούς και αποκλεισμό της Γάζας, καθώς και συγκρούσεις στη Δυτική Όχθη και στα σύνορα με τον Λίβανο. Η σύγκρουση είναι ακόμη εν εξελίξει, με χιλιάδες νεκρούς και από τις δύο μεριές, γεγονός που καθιστά επιτακτική ανάγκη την εύρεση οριστικής λύσης. (Αγριμανάκη, 2021).
Αραβική Λαϊκή Δημοκρατία της Σαχάρας
Η Αραβική Λαϊκή Δημοκρατία της Σαχάρας (SADR) είναι ένα αυτοανακηρυγμένο κράτος που διεκδικεί την εξουσία επί του αμφισβητούμενου εδάφους της Δυτικής Σαχάρας, το οποίο σήμερα κατέχεται από το Μαρόκο. Η Δυτική Σαχάρα είναι μια γενικά μια αραιοκατοικημένη περιοχή, κυρίως έρημος, που βρίσκεται στη βορειοδυτική ακτή της Αφρικής. Η ανεξαρτησία της Δημοκρατίας της Σαχάρας έχει αναγνωριστεί από περίπου 80 χώρες, αν και από τα μέσα της δεκαετίας του 1990, αρκετές έχουν αποσύρει την αναγνώρισή τους (BBC News, 2023).
Η Αραβική Λαϊκή Δημοκρατία της Σαχάρας αποτελούσε ισπανική αποικία από το 1884 έως το 1976. Μετά την αποχώρηση της Ισπανίας, οι γειτονικές χώρες, και συγκεκριμένα το Μαρόκο και η Μαυριτανία, διεκδίκησαν την περιοχή η οποία τελικά προσαρτήθηκε από το Μαρόκο το 1975. Έκτοτε αποτελεί αντικείμενο μιας μακροχρόνιας εδαφικής διαμάχης μεταξύ του Μαρόκου και του αυτόχθονου λαού της Σαχάρα (Encyclopaedia Britannica, 2024). Ως ηγέτης του ντόπιου λαού εμφανίζεται το Polisario Front, το οποίο εμφανίστηκε το 1973 ως απελευθερωτικό κίνημα, με στόχο την εξασφάλιση της ανεξαρτησίας της Δυτικής Σαχάρας (Encyclopaedia Britannica, 2024).
Οι εθνοτικές συγκρούσεις και εξάρσεις βίας συνεχίστηκαν στην περιοχή μέχρι τη μεσολάβηση των Ηνωμένων Εθνών το 1991 με μια συμφωνία που προέβλεπε τη διεξαγωγή δημοψηφίσματος για την αυτοδιάθεση, με σκοπό να επιτρέψει στους κατοίκους της Σαχάρα να αποφασίσουν οι ίδιοι για το μέλλον τους (United Nations, 1991). Ωστόσο, δεκαετίες αργότερα, το υποσχόμενο δημοψήφισμα δεν έχει ακόμη υλοποιηθεί. Η Δυτική Σαχάρα παραμένει υπό τον de facto έλεγχο του Μαρόκου, με ένα σημαντικό τμήμα της επικράτειάς της να διαιρείται από το μαροκινό φράγμα.
Οι προσπάθειες των Ηνωμένων Εθνών να διευκολύνουν την επίλυση της σύγκρουσης έχουν συναντήσει πολλά εμπόδια. Τόσο η απόφαση της Γενικής Συνέλευσης με το Ψήφισμα 34/37 του 2019, με το οποίο αναγνωρίζεται το δικαίωμα του λαού της Δημοκρατίας της Σαχάρας σε αυτοδιάθεση και ανεξαρτησία, όσο και η μέσω της ειρηνευτικής αποστολής MINURSO, δεν έχουν καταφέρει την εύρεση οριστικής λύσης. (A/RES/34/37, 2019) Εν τω μεταξύ, ο λαός της Σαχάρα εξακολουθεί να υφίσταται κακουχίες, συμπεριλαμβανομένων των παραβιάσεων των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Τα παραπάνω αποδεικνύουν την αδυναμία επίλυσης του προβλήματος από μέρους της διεθνούς κοινότητας, αλλά και την ανάγκη άμεσης αποκατάστασης της σταθερότητας και της ειρήνης (United Nations, 2022).
Νότια Οσετία
Η Νότια Οσετία είναι αυτόνομη δημοκρατία στη Γεωργία που ανακήρυξε την ανεξαρτησία της το 2008. Μόνο λίγες χώρες, κυρίως η Ρωσία, η οποία και διατηρεί στρατιωτική παρουσία στη Νότια Οσετία, αναγνωρίζουν την ανεξαρτησία της. Στο σημείο αυτό σημειώνεται πως τόσο οι διεκδικήσεις της Νότιας Οσετίας όσο και η ρωσική παρουσία στην περιοχή, θεωρούνται παραβιάσεις της εδαφικής ακεραιότητας της Γεωργίας σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο και τον Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών. Η Νότια Οσετία καταλαμβάνει τις νότιες πλαγιές των βουνών του Μεγάλου Καυκάσου. Η περιοχή κατοικείται σε μεγάλο βαθμό από Οσέτιους, ενώ οι περισσότεροι από τους υπόλοιπους κατοίκους της είναι Γεωργιανοί (Encyclopaedia Britannica, 2024).
Ιστορικά, κατά τη σοβιετική εποχή, η Νότια Οσετία λειτουργούσε ως αυτόνομη περιοχή εντός της Σοβιετικής Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας της Γεωργίας, η οποία ήταν μέρος της ευρύτερης Σοβιετικής Ένωσης. Η διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης το 1991 προκάλεσε εντάσεις μεταξύ της Γεωργίας και της Νότιας Οσετίας, με αποκορύφωμα τη διακήρυξη της ανεξαρτησίας της τελευταίας. Η κίνηση αυτή πυροδότησε έναν πόλεμο μεταξύ των γεωργιανών δυνάμεων και των αυτονομιστών που υποστηρίζονταν από τη Ρωσία (Dickinson, 2021). Η ρωσική στρατιωτική επέμβαση στο πλευρό των αυτονομιστών οδήγησε σε κατάπαυση του πυρός με τη μεσολάβηση του ΟΑΣΕ το 1992 (OSCE, 2009). Η Νότια Οσετία υπάρχει έκτοτε ως de facto ανεξάρτητη οντότητα αν και η πλειονότητα, συμπεριλαμβανομένης της Γεωργίας και των περισσότερων δυτικών χωρών, τη θεωρεί μέρος της κυρίαρχης επικράτειας της Γεωργίας. Οι διπλωματικές προσπάθειες για την επίλυση του καθεστώτος της, με τη διαμεσολάβηση οργανισμών όπως η ΕΕ, ο ΟΗΕ και ο ΟΑΣΕ, δεν έχουν ακόμη αποδώσει μια μόνιμη λύση. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα η Νότια Οσετία να παραμένει πολιτικά ασταθής, με εσωτερικές διαιρέσεις και εξάρσεις βίας, ενώ η κατάσταση εγείρει ανησυχίες για μια ανθρωπιστική κρίση. Από γεωπολιτική άποψη, το καθεστώς της Νότιας Οσετίας έχει ευρύτερες επιπτώσεις στις σχέσεις της Ρωσίας με τη Γεωργία και την περιοχή του Καυκάσου στο σύνολό της.
Στο σημείο αυτό, κρίνεται απαραίτητο να διευκρινίσουμε τις διαφορές στην απήχηση και στη διεθνή αποδοχή που έχουν οι διεκδικήσεις των οντοτήτων αυτών. Συγκεκριμένα, η Νότια Οσετία, που αναγνωρίζεται μόνο από τη Ρωσία, τη Νικαράγουα, τη Βενεζουέλα, το Ναουρού και τη Συρία, διαφέρει κατά πολύ από την Παλαιστίνη που αναγνωρίζεται από 130 κράτη. Επομένως, είναι διακριτό πως οι διεθνείς και διακρατικές σχέσεις, η διπλωματία και η πολιτική στάση των οντοτήτων αυτών, επηρεάζει κατά πολύ την πορεία των διεκδικήσεών τους.
Καταλονία
Σε αντίθεση με τις προαναφερθείσες οντότητες, η Καταλονία δεν είναι ένα μερικώς αναγνωρισμένο κράτος, αλλά αντίθετα επιδιώκει μεγαλύτερη αυτονομία στο πλαίσιο της εδαφικής ακεραιότητας της Ισπανίας. Ωστόσο, η περίπτωση της Καταλονίας έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον καθώς αποδεικνύει ότι οι εσωτερικές εθνοτικές διαμάχες δεν αποτελούν πρόβλημα μόνο των υποανάπτυκτων ή μη δημοκρατικών κρατών, αφού η περίπτωση αυτή αφορά μια δυτικοευρωπαϊκή χώρα, την Ισπανία. Η Καταλονία συνιστά μια περίπτωση κινήματος εσωτερικής αυτονομίας σε μια σταθερή, δημοκρατική χώρα, διαφέροντας κατ’αυτόν τον τρόπο από οντότητες που εμπλέκονται σε διαμάχες ή παρατεταμένες ένοπλες συγκρούσεις για την πλήρη αναγνώριση του κράτους τους (BBC News, 2023). Επιπλέον, σημειώνεται ότι καθώς η Καταλονία διαθέτει σημαντικό βαθμό αυτοδιακυβέρνησης και αυτονομίας, δεν επιδιώκει την αναγνώριση ως κυρίαρχο κράτος από τη διεθνή κοινότητα με τον ίδιο τρόπο όπως οντότητες όπως η Παλαιστίνη ή η Νότια Οσετία.
Η Καταλονία συνιστά περιφέρεια στη βορειοανατολική Ισπανία με πρωτεύουσα τη Βαρκελώνη. Η ιδέα της ανεξαρτησίας της ξεκίνησε πριν από μερικές δεκαετίες με την «Καταλανική Αναγέννηση» του 19ου αιώνα. Ωστόσο, παρά τις πολύχρονες προσπάθειες, το αίτημα για την ανεξαρτητοποίηση της Καταλονίας ως αυτόνομου κράτους δεν έχει γίνει δεκτό από την Ισπανία αλλά και πολλές χώρες της διεθνούς κοινότητας (Rodriguez, 2024).
Κάνοντας μια ιστορική αναδρομή, μετά τη μετάβαση της Ισπανίας σε δημοκρατία στα τέλη του 20ού αιώνα, η Καταλονία έλαβε αυτονομία βάσει του ισπανικού Συντάγματος του 1978 (Muñoz, 2024). Η αυτονομία της περιοχής ενισχύθηκε με την έγκριση ενός νέου Καταστατικού Αυτονομίας το 2006 (Parlament de Catalunya, 2006).
Τα τελευταία χρόνια, η Καταλονία διεκδικεί εντονότερα την ανεξαρτησία της, κατηγορώντας την Ισπανία για επιζήμιες δημοσιονομικές πολιτικές που ωφελούν ισπανικές επαρχίες εις βάρος της Καταλονίας και για πολιτική περιθωριοποίηση των Καταλανών. Οι καχυποψία του λαού της Καταλονίας κορυφώθηκε ύστερα από ένα αμφιλεγόμενο δημοψήφισμα ανεξαρτησίας που διεξήχθη τον Οκτώβριο του 2017, το οποίο κηρύχθηκε παράνομο από την ισπανική κυβέρνηση. Στο δημοψήφισμα η πλειοψηφία ψήφισε υπέρ της ανεξαρτησίας, αν και η συμμετοχή επηρεάστηκε από τις εκτεταμένες αστυνομικές καταστολές (Statista, 2024). Το δημοψήφισμα και η επακόλουθη μονομερής ανακήρυξη της ανεξαρτησίας από το καταλανικό κοινοβούλιο οδήγησαν σε ταχεία αντίδραση της ισπανικής κυβέρνησης. Η τελευταία, διέλυσε το κοινοβούλιο και επέβαλε άμεση διακυβέρνηση, συλλαμβάνοντας Καταλανούς ηγέτες που συμμετείχαν στην προσπάθεια για ανεξαρτησία (Smith, 2017).
Οι πολιτικές εντάσεις εξακολουθούν να υφίστανται τόσο στο εσωτερικό της Καταλονίας όσο και με την ισπανική κεντρική κυβέρνηση. Σήμερα, ενώ ορισμένοι Καταλανοί υποστηρίζουν την πλήρη ανεξαρτησία, άλλοι επιδιώκουν μεγαλύτερη αυτονομία εντός της Ισπανίας. Η διεθνής κοινότητα τείνει να αγνοεί το ζήτημα της Καταλονίας, θεωρώντας το ένα “εσωτερικό πρόβλημα της Ισπανίας που θα πρέπει να διευθετηθεί μόνο από τα εμπλεκόμενα μέρη” (BBC News, 2019).
Γενικά, παρά την έλλειψη διεθνούς αναγνώρισης, η Καταλονία λειτουργεί με έναν βαθμό αυτονομίας εντός της Ισπανίας, διαθέτοντας τη δική της κυβέρνηση, αστυνομική δύναμη και έλεγχο σε βασικούς τομείς όπως η εκπαίδευση και η υγειονομική περίθαλψη (Rodriguez, 2024).
Άλλα στοιχεία που καθιστούν την περίπτωση της Καταλονίας μοναδική, είναι τα οικονομικά της επιχειρήματα για την ανεξαρτησία, η πολιτιστική και ιστορική ταυτότητα του καταλανικού λαού και οι δημοκρατικές διαδικασίες εντός της Ισπανίας που επιτρέπουν την έκφραση τέτοιων κινημάτων, στο πλαίσιο της ισπανικής νομοθεσίας. Αυτή η προσέγγιση διατηρεί την Καταλονία ως σχετική με τις άλλες περιπτώσεις, αλλά διευκρινίζει ότι το πλαίσιο και οι προσδοκίες της διαφέρουν σημαντικά από εκείνες τις οντότητες των οποίων η ανεξαρτησία και η κυριαρχία αμφισβητούνται στη διεθνή σκηνή. Αυτή η διάκριση σέβεται την πολυπλοκότητα του ζητήματος της Καταλονίας, ενώ αναγνωρίζει τη σημασία του στις συζητήσεις για την αυτονομία (Rodriguez, 2024).
Συνολικά, όπως είναι φανερό και από τα δύο μέρη της ανάλυσης, η διαδικασία ανεξαρτητοποίησης και αναγνώρισης των κρατών, δεν έχει ακόμα ολοκληρωθεί, με διάφορες οντότητες να διεκδικούν την κρατική τους υπόσταση. Παλαιστίνη, Νότια Οσετία, Καταλονία, Αμπχαζία, Δυτική Σαχάρα, Τουρκική Δημοκρατία της Βορείου Κύπρου, Κόσοβο και Ταϊβάν βρίσκονται ακόμα στον αγώνα διεκδίκησης της αυτονομίας τους, κάτι που για τα περισσότερα κράτη θεωρείται πλέον δεδομένο. Στο μεταξύ, η διεθνής κοινότητα και ο ΟΗΕ αδιαφορούν ή αδυνατούν να βρουν οριστική και ικανοποιητική λύση στις περίπλοκες αυτές περιπτώσεις (Παπαγεωργίου & Λιαργκόβας, 2021).
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
A/RES/34/37 (2019) Security Council Report, Security Council Report 34/37. Available at: https://www.securitycouncilreport.org/atf/cf/%7B65BFCF9B-6D27-4E9C-8CD3-CF6E4FF96FF9%7D/s_res_2118.pdf (Accessed: 22 March 2024).
BBC News (2019) Catalonia’s bid for independence from Spain explained, BBC News. Available at: https://www.bbc.com/news/world-europe-29478415 (Accessed: 16 March 2024).
BBC News (2023) Western Sahara Profile, BBC News. Available at: https://www.bbc.com/news/world-africa-14115273 (Accessed: 16 March 2024).
Dickinson, P. (2021) The 2008 Russo-Georgian War: Putin’s green light, Atlantic Council. Available at: https://www.atlanticcouncil.org/blogs/ukrainealert/the-2008-russo-georgian-war-putins-green-light/ (Accessed: 24 March 2024).
Encyclopaedia Britannica (2024a) Polisario Front, Encyclopaedia Britannica. Available at: https://www.britannica.com/topic/Polisario-Front (Accessed: 16 March 2024).
Encyclopaedia Britannica (2024b) South Ossetia, Encyclopædia Britannica. Available at: https://www.britannica.com/place/South-Ossetia (Accessed: 24 March 2024).
Hughes, M. (2015) The iron wall: Israel and the arab world, JSTOR. Available at: https://www.amazon.com/Iron-Wall-Israel-Updated-Expanded/dp/0393346862 (Accessed: 24 March 2024).
Muñoz, A.G. (2024) Catalan independence in the Spanish Constitution and Courts, Oxford Constitutions. Available at: https://oxcon.ouplaw.com/page/675 (Accessed: 24 March 2024).
OSCE (2009) Conflict resolution, OSCE. Available at: https://www.osce.org/georgia-closed/45509 (Accessed: 24 March 2024).
Parlament de Catalunya (2006) Statute of Autonomy of Catalonia, Parlament de Catalunya. Available at: https://www.parlament.cat/document/cataleg/150259.pdf (Accessed: 24 March 2024).
Rodriguez, V. (2024) Catalonia, Encyclopædia Britannica. Available at: https://www.britannica.com/place/Catalonia#ref276004 (Accessed: 16 March 2024).
Smith, A. (2017) Spain’s reaction to referendum feeds Catalan fire for Independence, IPI Global Observatory. Available at: https://theglobalobservatory.org/2017/10/spains-overreaction-to-referendum-feeds-catalan-fire-for-independence/ (Accessed: 24 March 2024).
Statista (2024) Catalan referendum: Results Spain 2017, Statista. Available at: https://www.statista.com/statistics/755833/catalan-self-determination-referendum-results/ (Accessed: 24 March 2024).
UN (2008) United Nations General Assembly Resolution 181, Yale Law SchooL: The Avalon Project. Available at: https://avalon.law.yale.edu/20th_century/res181.asp (Accessed: 24 March 2024).
United Nations (1991) Resolution 690, United Nations. Available at: https://digitallibrary.un.org/record/112199?v=pdf (Accessed: 24 March 2024).
United Nations (2022) Security Council extends mandate of United Nations Mission in Western Sahara, adopting resolution 2654 (2022) by 13 votes in favour, 2 abstentions | meetings coverage and press releases, United Nations. Available at: https://press.un.org/en/2022/sc15081.doc.htm (Accessed: 24 March 2024).
United Nations (no date) About the nakba – question of Palestine, United Nations. Available at: https://www.un.org/unispal/about-the-nakba/ (Accessed: 24 March 2024).
ΑΛΦΑΒΗΤΑΡΙ ΠΑΛΑΙΣΤΙΝΙΑΚΟΥ (no date) ΕΛΙΑΜΕΠ. Available at: https://www.eliamep.gr/wp-content/uploads/2010/06/ΑΛΦΑΒΗΤΑΡΙ-ΠΑΛΑΙΣΤΙΝΙΑΚΟΥ-ΕΛΙΑΜΕΠ-1.pdf (Accessed: 16 March 2024).
Παλαιστινιακό: ένας αιώνας σύγκρουσης – πώς και γιατί φτάσαμε ως εδώ: LIFO (2021) LiFO.gr. Available at: https://www.lifo.gr/now/world/palaistiniako-enas-aionas-sygkroysis-pos-kai-giati-ftasame-os-edo (Accessed: 16 March 2024).
ΤΟ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ: Ιστορία, Θεσμοί, Πολιτικές (2021). ΑΘΗΝΑ: Εκδόσεις ΤΖΙΟΛΑ.
Πηγή Φωτογραφίας:
Jones, N., Verkuijl, C., Cabré, M. M., & Piggot, G. (2023, June 13). Connecting the dots: mapping references to fossil fuel production in national plans under the UNFCCC for the 2023 Global Stocktake. Available at: https://doi.org/10.51414/sei2023.040