Γράφει ο Αναστάσιος Πατηρίδης
Το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου έκανε την ανθρωπότητα να ατενίζει το μέλλον με αισιοδοξία για παγκόσμια ειρήνη και ευημερία, μετά τις ταραχώδεις εξελίξεις που είχαν λάβει χώρα, ήδη αυτές τις τέσσερις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα. Ακόμη και κατά τη διάρκεια του πολέμου, φάνηκε ότι η συμμαχία ΗΠΑ-ΕΣΣΔ ήταν ευκαιριακή και πως το μεταπολεμικό διεθνές σκηνικό θα χαρακτηριζόταν από αντιπαλότητα ανάμεσά τους. Εντούτοις, ο παράγοντας της πυρηνικής ενέργειας έδινε μια άλλη διάσταση στον ανταγωνισμό αυτό. Η καταστρεπτικότητα των πυρηνικών όπλων είναι ασύλληπτη, άλλωστε, και ξεπερνά κάθε προηγούμενο. Οι μνήμες από το Ναγκασάκι και τη Χιροσίμα, με τη ρίψη ατομικών βομβών το 1945 από τις ΗΠΑ, ήταν ακόμη νωπές. Ο Ψυχρός Πόλεμος (1945-1991), όπως ονομάστηκε η περίοδος ανταγωνισμού των εξοπλισμών αυτών των δύο υπερδυνάμεων, ήταν πλέον πραγματικότητα. Πραγματικότητα κατά την οποία ένα παράτολμο σχέδιο ή ένας λάθος χειρισμός, μπορούσε να φέρει την ανθρωπότητα μπροστά στον πυρηνικό όλεθρο. Η κρίση των πυραύλων της Κούβας ήταν μια συγκυρία όπου ο πλανήτης ήρθε κοντά σε ένα τέτοιο αποκορύφωμα.
Ήδη από το 1959, στην Κούβα, αυτό το νησιωτικό κράτος της Καραϊβικής, ανατράπηκε, μέσω επανάστασης και με την ανοχή των ΗΠΑ, το απολυταρχικό φιλοαμερικανικό καθεστώς του Μπατίστα. Η νέα ηγεσία υπό τον Φιντέλ Κάστρο ήταν φιλικά προσκείμενη στην σοσιαλιστική κοσμοθεωρία. Η οικονομική συνεργασία Κούβας-ΕΣΣΔ από το 1960 δεν ήταν και η πιο ευχάριστη εξέλιξη για τις ΗΠΑ, οι οποίες παραδοσιακά θεωρούσαν την αμερικανική ήπειρο πεδίο δικής τους δράσης. Το 1961, κουβανοί εξόριστοι, εκπαιδευμένοι από την CIA, με την έγκριση του προέδρου των ΗΠΑ, Τζων Κένεντυ, έκαναν απόβαση στο νησί με στόχο την ανατροπή του καθεστώτος του Κάστρο, απόβαση που στέφθηκε με παταγώδη αποτυχία. Το μόνο που επετεύχθη, έτσι, ήταν να ψυχρανθούν οι αμερικανοκουβανικές σχέσεις και να ωθήσουν ακόμα περισσότερο το νησιωτικό κράτος στην σοβιετική «αγκαλιά».
Η σοβιετική ηγεσία, με επικεφαλής τον Νικήτα Χρουστσόφ, η οποία ήδη βοηθούσε οικονομικά την Κούβα, προχώρησε σε ένα παράτολμο βήμα που έφερε ραγδαίες εξελίξεις. Θέλοντας να βοηθήσει τον Κάστρο να διατηρηθεί στην εξουσία, θεώρησε μεγάλη ευκαιρία να μετατρέψει το νησί σε βάση εκτόξευσης πυραύλων και όχι μόνο, που θα μπορούσαν να πλήξουν έδαφος των ΗΠΑ. Οι Αμερικανοί γνώριζαν για την κινητικότητα σοβιετικών δυνάμεων στην περιοχή, χωρίς να γνωρίζουν, όμως, ακριβώς περί τίνος πρόκειται, ενώ μάλιστα είχαν προειδοποιήσει τους σοβιετικούς να μην εγκαταστήσουν πυραύλους στο νησιωτικό κράτος. Οι Σοβιετικοί, με τη σειρά τους, τους καθησύχαζαν ότι δεν είχαν προβεί σε τέτοια ενέργεια. Στις 14 Οκτωβρίου 1962, αμερικανικά αναγνωριστικά αεροσκάφη U-2 φωτογραφίζουν σοβιετικούς πυραύλους στην Κούβα. Η μεγαλύτερη κρίση του Ψυχρού Πολέμου είχε μόλις αρχίσει.
Σε σύσκεψη του προέδρου Κένεντυ με το επιτελείο του, οι γνώμες διίστανται· οι επιτελάρχες των σωμάτων προτείνουν άμεση απάντηση με επίθεση στην Κούβα, πράγμα το οποίο θα μπορούσε να οδηγήσει άμεσα σε γενικευμένο πόλεμο μεταξύ των δύο υπερδυνάμεων. Οι Υπουργοί εξωτερικών και δικαιοσύνης, Κένεντυ-αδελφός του προέδρου- και Μακναμάρα αντίστοιχα επιμένουν να μην προβούν οι ΗΠΑ σε επιδρομές, αλλά σε έναν ναυτικό αποκλεισμό της περιοχής, ενέργεια που θα χαρακτηριζόταν από λιγότερο αυθορμητισμό και θα άρμοζε περισσότερο στην νηφαλιότερη στρατηγική που έχει υιοθετήσει πλέον η Αμερική για την αντιμετώπιση των απειλών της. Στις 22 Οκτωβρίου, με εφαρμογή από 24 Οκτωβρίου, ανακοινώνεται η «καραντίνα», ο ναυτικός αποκλεισμός δηλαδή της Κούβας από το αμερικανικό ναυτικό, σε ακτίνα 800 μιλίων από αυτήν. Κάθε πλοίο σε αυτήν την ακτίνα θα ελεγχόταν. Η κατάσταση είναι πλέον τεταμένη, καθώς στην περιοχή πλέει μικρός στόλος της ΕΣΣΔ που μεταφέρει πυραύλους στο νησί. Σε περίπτωση συνάντησης των δύο στόλων, η πιθανότητα μιας σοβιετοαμερικανικής σύγκρουσης, που θα οδηγούσε σε γενικευμένο πυρηνικό πόλεμο, ήταν πιο υπαρκτή από ποτέ.
Ξεκινά, στη συνέχεια, ένα μπαράζ επαφών ανάμεσα στους δύο κυρίαρχους του διεθνούς συστήματος. Ο Χρουστσόφ στις 24 Οκτωβρίου αναφέρει σε μήνυμά του στην αμερικανική ηγεσία πως σκεφτόταν να μην εγκαταστήσει τελικά πυραύλους, όμως δύο μέρες αργότερα, στις 26 του μηνός, ο ίδιος σε νέο μήνυμά του, τονίζει την απουσία τυχόν επιθετικών όπλων και ζητά τη διαβεβαίωση των ΗΠΑ ότι δεν θα εισβάλουν στην Κούβα. Γρήγορα αποστέλλει νέο μήνυμα η ΕΣΣΔ, την επόμενη μέρα, στις 27 Οκτωβρίου 1962. Ο Χρουστσόφ τώρα ζητά, για να αποσύρει τα οπλικά συστήματά του από το νησί, να αποσύρουν και οι ΗΠΑ ως αντάλλαγμα τους πυραύλους που διατηρούσαν στην Τουρκία και που στόχευαν την ΕΣΣΔ, κάτι το οποίο δυσχεραίνει τις διαπραγματεύσεις ανάμεσα στις δύο υπερδυνάμεις. Ο Κένεντυ βρίσκεται σε σύγχυση. Ένα αδιέξοδο στις διαπραγματεύσεις αυτές ήταν ικανό να στερήσει την ειρήνη από τον πλανήτη.
Στο μεταξύ, στην ευρύτερη περιοχή της Κούβας, οι στόλοι των δύο υπερδυνάμεων, που βρίσκεται ο ένας πλησίον του άλλου, είναι αρκετά πιθανό να συγκρουστούν και να οδηγηθεί η ανθρωπότητα με μαθηματική ακρίβεια σε πυρηνικό όλεθρο. Προκειμένου, επιπλέον, να κερδηθεί, όσο γίνεται, χρόνος για διπλωματικές επαφές, ο αμερικανικός στόλος οπισθοχωρεί και ο σοβιετικός μειώνει την ταχύτητά του. Ο Αμερικανός πρόεδρος αγνοεί το δεύτερο μήνυμα του Χρουστσόφ, που ζητούσε απόσυρση πυραύλων από την Τουρκία, και απαντά μόνο στο πρώτο. Την απομάκρυνση των αμερικανικών πυραύλων από την Τουρκία διαπραγματεύτηκε με τον Σοβιετικό πρέσβη ο υπουργός δικαιοσύνης Ρόμπερτ Κένεντυ, ο οποίος επέμεινε στο να δεχθεί τελικά ο πρόεδρος την απομάκρυνση των πυραύλων αυτών. Έτσι, ο Τζων Κένεντυ συμφωνεί με την ΕΣΣΔ να μην γίνει αμερικανική εισβολή στην Κούβα, με αντάλλαγμα να αποσυρθούν τα σοβιετικά οπλικά συστήματα από το νησιωτικό αυτό κράτος. Η απόσυρση των αμερικανικών πυραύλων από την Τουρκία θα είναι μυστικός όρος αυτής της συμφωνίας και η κρίση φτάνει στο τέλος της.
Αξιοσημείωτη ήταν η συμβολή του τότε γενικού γραμματέα του ΟΗΕ, Ου Θαντ, στην εκτόνωση της κρίσης. Ο τελευταίος ήρθε άμεσα σε επαφή με τον Χρουστσόφ ζητώντας του θερμά να μην περάσει ο σοβιετικός στόλος την αμερικανική γραμμή «καραντίνας» και η ΕΣΣΔ το έπραξε. Σε επαφή ήρθε ο Ου Θαντ και με τον Φιντέλ Κάστρο από τον οποίο ζήτησε να μην οξύνει περισσότερο τα πνεύματα.
Σωτήρια ήταν η στάση του Βασίλι Αρχίποφ, ενός αξιωματικού σοβιετικού υποβρυχίου, ο οποίος στην ουσία απέτρεψε τον πυρηνικό όλεθρο. Την 27η Οκτωβρίου 1962, στα βάθη του ωκεανού, ένα σοβιετικό υποβρύχιο δέχεται μη θανατηφόρες βόμβες βάθους από το αμερικανικό ναυτικό, με σκοπό να αναγκαστεί να αναδυθεί στην επιφάνεια. Το υποβρύχιο είναι εξοπλισμένο με πύραυλο με πυρηνική κεφαλή. Βρίσκεται για πολλές μέρες χωρίς επικοινωνία με τους ανώτερους και δεδομένου αυτού, η χρήση των βομβών αυτών εκλαμβάνεται εύλογα από μέλη του σοβιετικού πληρώματος ως πόλεμος εν εξελίξει. Ο κυβερνήτης θέλει να εκτοξεύσει τον πύραυλο, σύμφωνα όμως με το πρωτόκολλο, για να γίνει κάτι τέτοιο πρέπει να συμφωνήσουν και οι τρεις ανώτεροι αξιωματικοί του πληρώματος. Οι δύο συμφωνούν στην εκτόξευση. Ωστόσο, ο Βασίλι Αρχίποφ -ένας εκ των τριών- αρνείται επίμονα, παρά τις δύσκολες και πιεστικές συνθήκες που επικρατούν στο εσωτερικό του υποβρυχίου, θεωρώντας αυτές τις βόμβες ως ένα ιδιότυπο «κάλεσμα» από τις ΗΠΑ προκειμένου να αναδυθεί το υποβρύχιο. Αποτέλεσμα της στάσης του αυτής, ήταν και η μη εκτόξευση του πυραύλου. Απεδείχθη τελικά πως οι άλλοι αξιωματικοί έκαναν λάθος εκτίμηση για τις αμερικανικές προθέσεις και πως θα μπορούσαν να ξεκινήσουν έναν πυρηνικό πόλεμο με ανυπολόγιστες συνέπειες για την ανθρωπότητα.
Η κρίση τελείωσε με φανερή τη νίκη των ΗΠΑ και την αύξηση του διεθνούς κύρους του Κένεντυ αλλά και του κράτους του. Άλλωστε για την αποτελεσματικότητα των αμερικανικών πυραύλων στην Τουρκία αμφιταλαντευόταν ακόμη και ο προηγούμενος πρόεδρος, Αϊζενχάουερ, που τους τοποθέτησε. Ο τρόμος του απτού πυρηνικού κινδύνου δίδαξε πολλά τις δύο πλευρές. Υπεγράφη μάλιστα με πρωτοβουλία αυτών και του Ηνωμένου Βασιλείου η Συνθήκη για την Απαγόρευση των Πυρηνικών Δοκιμών. Η διπλωματία ευδοκίμησε έκτοτε περισσότερο από πριν και κρίσεις τέτοιου είδους δεν επαναλήφθηκαν. Βέβαια η ψυχροπολεμική περίοδος, αν και σε ύφεση μετά το 1962, δεν ολοκληρώθηκε μέχρι την πτώση της ΕΣΣΔ το 1991. Μία μικρή γεύση ψυχροπολεμικού κλίματος σήμερα μας δίνουν οι τελευταίες εξελίξεις στις σχέσεις ΗΠΑ-Ρωσίας, με την ανάκληση του Ρώσου πρέσβη από την Ουάσιγκτον και την ανταλλαγή δηλώσεων ανάμεσα στους δύο προέδρους. Μένει να παρατηρήσουμε το πώς θα εξελιχθούν οι σχέσεις των δύο χωρών μετά τα τελευταία αυτά γεγονότα.
Βιβλιογραφία
- Ευάνθης Χατζηβασιλείου, Εισαγωγή στην ιστορία του μεταπολεμικού κόσμου, Αθήνα 2018, εκδόσεις Πατάκη, 208-212
- Peter Calvocoressi, Η διεθνής πολιτική μετά το 1945, τόμος Α’, Αθήνα 2010, εκδόσεις Τουρίκη, σ. 59-63
- Paul Boyer, Ιστορία των Ηνωμένων Πολιτειών-μια σύντομη εισαγωγή, Θεσσαλονίκη 2012, εκδόσεις Θυραθέν, σ. 177-178
- Nicola Davis, Soviet submarine officer who averted nuclear war honoured with prize, The Guardian, October 27, 2017, διαθέσιμο σε: https://www.theguardian.com/science/2017/oct/27/vasili-arkhipov-soviet-submarine-captain-who-averted-nuclear-war-awarded-future-of-life-prize
- Πηγή εικόνας: www.history.com