γράφει ο Χρήστος-Εμμανουήλ Τράγκας
Η Αρχή της μη επαναπροώθησης και η προστασία της από την Ευρωπαϊκή Σύμβαση Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (ΕΣΔΑ) και τον Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΧΘΔΕΕ).
Η αρχή της μη επαναπροώθησης αξιώνει ότι κανείς δεν πρέπει να απωθείται σε χώρα όπου ενδέχεται να αντιμετωπίσει δίωξη ή απειλή κατά της ζωής ή της ελευθερίας του. Αν σκεφτεί κανείς ότι στο διεθνές δίκαιο δεν θεμελιώνεται ατομικό δικαίωμα στο άσυλο, η αρχή της μη επαναπροώθησης αποτελεί το αντιστάθμισμα στην έλλειψη προστασίας και στοιχειοθετεί ένα μίνιμουμ δικαίωμα στην έκκληση για άσυλο, αν όχι στην ίδια την χορηγούμενη προστασία. O όρος non refoulement προέρχεται από το γαλλικό refouler που σημαίνει «απομακρύνω», «απωθώ» και διαχωρίζεται από την απέλαση, κατά την οποία ένας νόμιμα ευρισκόμενος αλλοδαπός, απομακρύνεται, εξαναγκαστικά ή αφού του ζητηθεί από τη χώρα. Επί της αρχής, ο G. Goodwin- Gill σημειώνει ότι η αρχή της μη επαναπροώθησης υπό την έννοια του άρθρου 33 της Σύμβασης της Γενεύης «εφαρμόζεται κατηγορηματικά στα πρόσωπα που τελούν υπό το άρθρο 1 της Συμβάσεως». Εν προκειμένω η Εκτελεστική Επιτροπή της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ, επιβεβαίωσε στα συμπεράσματά της, την απαρέγκλιτη σημασία της τηρήσεως της αρχής της μη επαναπροώθησης, τόσο στα σύνορα όσο και εντός της επικρατείας του κράτους των προσώπων που μπορεί να υποβληθούν σε δίωξη στη χώρα καταγωγής τους, ανεξαρτήτως από το αν ή όχι επίσημα αναγνωρίζονται ως πρόσφυγες. Παράλληλα δε, η αρχή της μη επαναπροώθησης δεσμεύει το κράτος και επισύρει την ευθύνη του ίδιου και όσων ενεργούν εξ ονόματός του, όχι μόνον όσον αφορά πράξεις που λαμβάνουν χώρα στο έδαφός του, αλλά και έξω από αυτό.
Ο τρόπος εισόδου στο κράτος υποδοχής δεν επηρεάζει το νομικό ή μεταναστευτικό καθεστώς του αιτούντος ασύλου. Αν ένας αιτών άσυλο εξαναγκάζεται σε επαναπατρισμό σε χώρα όπου αυτός έχει βάσιμο φόβο δίωξης ή αντιμετωπίζει ουσιαστικό κίνδυνο βασανισμού, τότε πρόκειται για επαναπροώθηση κατά παράβαση του διεθνούς δικαίου. Το άρθρο 33 της Σύμβασης βρίσκεται σε λογική συνέχεια με το άρθρο 1, στο βαθμό που η απονομή της προστασίας από την επαναπροώθηση υπόκειται αποκλειστικά στο κριτήριο του «δικαιολογημένου φόβου όσο και η ανάκληση ή επαναπροώθηση να αποτελεί περίπτωση σημαντικά περιοριστική και εξαιρετική. Η αρχή της μη επαναπροώθησης σε χώρα όπου υπάρχει κίνδυνος να απειληθεί η ζωή τους, αποτελεί πολύ βασική αρχή του δικαίου των προσφύγων και προστατεύεται και από την Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ) στο άρθρο 3 αυτής. Χαρακτηριστική περίπτωση για την υποχρέωση της μη επαναπροώθησης και της προστασίας και από την Ευρωπαϊκή Σύμβαση Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων είναι η υπόθεση Hirsi Jamaa και λοιποί κατά Ιταλίας.
Η Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ) έχουν συμβάλλει αποτελεσματικά στην εμπέδωση του θεσμού του ασύλου σε ευρωπαϊκό επίπεδο, την επιβεβαίωση θεμελιωδών προσφυγικών αρχών. Το άρθρο 3 της ΕΣΔΑ, περί απαγόρευσης των βασανιστηρίων είναι η πιο σχετική, με το πεδίο του ασύλου διάταξη, δεδομένου ότι έχει συνδέσει νομολογιακά την αρχή της μη επαναπροώθησης, με την απόλυτη απαγόρευση των βασανιστηρίων και της απάνθρωπης ή ταπεινωτικής μεταχείρισης. Επίσης, σχετικό με τα προσφυγικά δικαιώματα το άρθρο 8 περί οικογενειακής ζωής που συνδέεται με τη θεμελιώδη προσφυγική αρχή της οικογενειακής ενότητας, ενώ παρομοίως έχει επικληθεί σε σχετικές περιπτώσεις, το άρθρο 6 (1), όταν η απομάκρυνση ή άρνηση εισόδου αιτούντος άσυλο παραβιάζει το δικαίωμά του στην χρηστή απονομή της δικαιοσύνης και το δικαίωμα στην πραγματική προσφυγή (άρθρο 13). Η βάση για την σύνδεση της αρχής της μη επαναπροώθησης με το σεβασμό της προστασίας από τα βασανιστήρια υπό την έννοια του άρθρου 3, τέθηκε το 1989 στην Υπόθεση Soering κατά Ηνωμένου Βασιλείου, όπου το δικαστήριο αποφάνθηκε ότι όπου συντρέχουν σοβαροί λόγοι να πιστεύεται ότι ο ενδιαφερόμενος, αν εκδοθεί, θα αντιμετωπίσει πραγματικό κίνδυνο να υποστεί βασανιστήρια ή σε απάνθρωπη ή ταπεινωτικής μεταχείρισης ή τιμωρίας στη χώρα έκδοσης να μην απελαύνεται. Δύο χρόνια αργότερα, το Δικαστήριο επιβεβαίωσε σε δύο ξεχωριστές αποφάσεις, ότι η απέλαση αιτούντος άσυλο μπορεί να οδηγήσει σε παραβίαση του άρθρου 3 της ΕΣΔΑ(Chahal κατά Ηνωμένου Βασιλείου)
Αυτή η ερμηνεία του άρθρου 3, μπορεί να χρησιμεύσει ως δίχτυ ασφαλείας για πρόσφυγες ή αιτούντες άσυλο που στερούνται διεθνούς προστασίας, δεδομένου ότι παρέχει προστασία από απέλαση ή αποκλεισμό από το καθεστώς του πρόσφυγα, υπό την έννοια του άρθρου 1 (στ) της Σύμβασης της Γενεύης του 1951 που δικαιολογεί την άρνηση του καθεστώτος του Πρόσφυγα.
Μία ακόμη διάταξη με ενδιαφέρουσες προεκτάσεις στο πεδίο του ασύλου είναι το άρθρο 5 της ΕΣΔΑ περί του δικαιώματος στην ελευθερία, το οποίο αν και δεν περιλαμβάνει απαγόρευση της κράτησης per se παραθέτει πλήρη κατάλογο των περιπτώσεων στις οποίες μπορεί να δικαιολογηθεί κράτηση προσώπου καθώς και διαδικαστικές εγγυήσεις στις οποίες υπόκειται. Αντίστοιχες διεθνείς διατάξεις για το δικαίωμα στην ελευθερία, παρέχεται στο άρθρο 5 του Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης που ορίζει ότι «Κάθε πρόσωπο έχει δικαίωμα στην ελευθερία και την ασφάλεια».
Το άρθρο 8 περί δικαιώματος σε ιδιωτική και οικογενειακή ζωή, ερμηνεύεται από το δικαστήριο με τέτοιο τρόπο ώστε να επιβεβαιώνεται η αρχή της οικογενειακής επανένωσης- ιδιαίτερης σημασίας για πρόσφυγες και αιτούντες άσυλο. Βέβαια, έχει υποστηριχθεί ότι σχετική νομολογία έχει περιορισμένο αντίκτυπο στην προστασία των προσφύγων και αιτούντων άσυλο από την απέλαση, αφού σπάνια οι τελευταίοι μπορούν να αποδείξουν ισχυρισμούς κοινωνικούς δεσμούς ή διάσπαση της οικογενειακής ζωής στην επικράτεια συμβαλλόμενου μέρους, που θα αντιστάθμιζαν, το συμφέρον μιας δημοκρατικής κοινωνίας.
Ομοίως, το άρθρο 6, που κατοχυρώνει το δικαίωμα σε χρηστή απονομή της δικαιοσύνης, συνδέεται με περιπτώσεις προστασίας από απελάσεις, όταν αυτές έχουν ως αποτέλεσμα να στερήσουν το δικαίωμα του αιτούντος άσυλο σε δίκαιη, δημόσια ακρόαση. Η εξωεδαφική ισχύς του άρθρου 6(1) αναγνωρίστηκε στην Soering κατά Ηνωμένου Βασιλείου, όπου θεωρήθηκε ότι η απουσία νομικής αρωγής στην Πολιτεία της Βιρτζίνια θα στερούσε στον προσφεύγοντα πρόσβαση σε νομική εκπροσώπηση όπως αξιώνει το άρθρο 6 της ΕΣΔΑ. Το Δικαστήριο έκρινε ότι « δεν αποκλείεται μία απόφαση απέλασης να εγείρει παραβίαση του άρθρου 6, αν ο προσφεύγων επιστρεφόταν σε χώρα όπου θα αντιμετώπιζε άρνηση σε δίκαιη δίκη». Ωστόσο, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι στην προκείμενη περίπτωση δεν προκύπτει τέτοιος κίνδυνος.
Στο ίδιο πεδίο δικαιωμάτων, το άρθρο 13 εξασφαλίζει το δικαίωμα σε αποτελεσματική προσφυγή ενώπιον εθνικού οργάνου, για παραβίαση δικαιώματος που εγγυάται η Σύμβαση. Δεδομένου ότι η ΕΣΔΑ δεν περιέχει δικαίωμα στο άσυλο, η διάταξη μας ενδιαφέρει στο μέτρο που κατοχυρώνει δικαίωμα αποτελεσματικής προσφυγής κατά απόφασης άρνησης εισόδου ή ασύλου ή απέλασης, εφόσον η απόφαση αυτή παραβιάζει διατάξεις 3, 6, 8 της ΕΣΔΑ.
Η διάταξη του άρθρου 33 παρ. 1 της Σύμβασης της Γενεύης δεν περιλαμβάνει την περίπτωση μαζικής εισόδου αλλοδαπών, εντούτοις η αρχή της μη επαναπροώθησης εφαρμόζεται και στις διαδικασίες έκδοσης, ενώ φαίνεται να τηρείται και σε όλες τις περιπτώσεις μαζικής εισροής, γεγονός που συνάγεται από την ίδια τη διατύπωση του άρθρου 33παρ.1, το οποίο αναφέρεται στην επαναπροώθηση «καθ΄οιονδήποτε τρόπο», συμπεριλαμβάνοντας έτσι όλες τις μορφές της μεταφοράς ενός προσώπου εκτός της επικράτειας του ασύλου ή της επικράτειας όπου το πρόσωπο αναζητεί άσυλο. Απλά, οι συμβαλλόμενες χώρες στη Σύμβαση της Γενεύης πρέπει να ερμηνεύσουν την έννοια της «απειλής» της ως άνω διάταξης κατά τέτοιο τρόπο ώστε να προστατεύεται κάθε άτομο όσον αφορά στη ζωή και στην ελευθερία του. Ο ορισμός της επαναπροώθησης του άρθρου 33 παρ. 1 της Σύμβασης της Γενεύης, εν αντιθέσει με τον ορισμό του πρόσφυγα του άρθρου 1Απαρ.2 εδ.1, αναφέρεται στους κινδύνους που προκύπτουν σε οποιαδήποτε χώρα μπορεί να αποσταλεί ο ενδιαφερόμενος, και όχι απαραίτητα στη χώρα προέλευσης ή συνήθους διαμονής του. Σε αυτές τις χώρες συμπεριλαμβάνονται τρίτα κράτη τα οποία μπορεί να μεταφέρουν τον υπό κρίση αλλοδαπό σε μία ασφαλή χώρα (έμμεση επαναπροώθηση). Η έννοια της «απειλής για τη ζωή ή την ελευθερία» είναι επίσης ευρύτερη από τον ορισμό του πρόσφυγα και τον συμπεριλαμβάνει. Έχει θεωρηθεί ότι η έννοια αυτή καλύπτει και τις περιπτώσεις γενικευμένης βίας που απειλούν τη ζωή ή την ταλαιπωρία του προσώπου αλλά δεν συνιστούν λόγο δίωξης.
Προέκυψε με λίγα λόγια διεύρυνση της έννοιας της χορήγησης διεθνούς προστασίας. Το ευρωπαϊκό σύστημα προστασίας δικαιωμάτων και ελευθεριών, παρά το γεγονός ότι δεν περιέχει ρητή αναφορά στο δικαίωμα του ασύλου, έχει αδιαμφησβήτητο αντίκτυπο στον τομέα, μέσω των άρθρων 3, 5, 6, 8 13 και 14 και τη συνακόλουθη νομολογία.
Η Κοινή Δήλωση Ευρωπαϊκής Ένωσης- Τουρκίας της 18ης Μαρτίου 2016
Η πορεία μέχρι την Κοινή Δήλωση
Κατά τη διετία 2014- 2016 ο εμφύλιος πόλεμος στη Συρία προκάλεσε τον ξεριζωμό εκατομμυρίων προσφύγων, η πλειονότητα των οποίων θεώρησε ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση, και ιδιαίτερα τα κράτη της Κεντρικής και Δυτικής Ευρώπης, είναι το κατάλληλο, από κάθε άποψη, καταφύγιο για αυτούς. Όμως η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν είχε προετοιμαστεί στο να δεχθεί στο έδαφός της τόσους μεγάλους αριθμούς υπηκόων τρίτων χωρών, και για αυτό υπήρξε από αρκετά κράτη- μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης απροθυμία στο να εντάξουν τους προαναφερθέντες πρόσφυγες στις τοπικές τους κοινωνίες. Ειδικότερα, δε, κατά την προεκτεθείσα χρονική περίοδο εκδιώχθηκαν από την Συρία περί τα πέντε εκατομμύρια (5.000.000) πρόσφυγες από τους οποίους δύο εκατομμύρια επτακόσιες πενήντα χιλιάδες (2.750.000), μετέβησαν στην Τουρκία. Παράλληλα κατά το αυτό χρονικό διάστημα πέρασαν από την Τουρκία στην Ελλάδα περίπου ένα εκατομμύριο (1.000.000) πρόσφυγες, η συντριπτική πλειοψηφία από τους οποίους διέσχισαν τα νερά του Αιγαίου, αφήνοντας πίσω περισσότερους από πεντακόσιους (500) πνιγμένους, ενήλικες και παιδιά. Ο πρωτοφανής αυτός όγκος του προσφυγικού ρεύματος, μαζί με την μαζική έλευση- μέσω Τουρκίας- μεταναστών χωρίς νόμιμα έγγραφα από διάφορες χώρες, άσκησε έντονο επηρεασμό στις ευρωπαϊκές κοινωνίες και στην εσωτερική πολιτική κατάσταση των χωρών- μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ακόμη και στις μεταξύ των εν λόγω μελών σχέσεις, έθεσε σε δοκιμασία την Συνθήκη Schengen και τους Κανόνες του Δουβλίνου, και ανέδειξε τα όρια και τις ανεπάρκειες της εξωτερικής πολιτικής και πολιτικής ασφάλειας της Ευρώπης, αλλά και των αντίστοιχων εθνικών πολιτικών των κρατών- μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Επιχειρώντας να επιλύσει ή τουλάχιστον να περιορίσει το πρόβλημα, η Ευρωπαϊκή Ένωση έθεσε ως στόχο, ήδη από τα μέσα του 2015, τη συνεννόηση με την Τουρκία, προκειμένου να διαμορφωθεί ένα πλαίσιο συνεργασίας που θα οδηγούσε στον περιορισμό των μεταναστευτικών ροών προς την Ευρώπη. Κατάληξη των προσπαθειών αυτών αποτέλεσε το Κοινό Ανακοινωθέν μεταξύ Ευρωπαϊκής Ένωσης (Ε.Ε.) και Τουρκίας της 18ης Μαρτίου 2016 (Συμφωνία), μέσω του οποίου αμφότερες οι πλευρές αναλαμβάνουν δεσμεύσεις ως προς την αντιμετώπιση των μνησθεισών ροών και δηλώνουν την προσήλωσή τους στην ενδυνάμωση των δεσμών τους και την επιτάχυνση της μεταξύ τους προσέγγισης. Με την ως άνω Κοινή Δήλωση τα μέρη στόχευαν και στοχεύουν τον τερματισμό της προαναφερθείσης παράτυπης μετανάστευσης από την Τουρκία προς την Ευρωπαϊκή Ένωση και την αντικατάσταση με νόμιμους διαύλους επανεγκατάστασης προσφύγων στην Ευρωπαϊκή Ένωση(Ε.Ε.).
Μια επισκόπηση της Κοινής Δήλωσης ΕΕ- Τουρκίας 18 Μαρτίου 2016
Η Τουρκία και η Ευρωπαϊκή Ένωση επιβεβαίωσαν τη δέσμευσή τους για την εφαρμογή του κοινού τους σχεδίου δράσης που ενεργοποιήθηκε στις 29 Νοεμβρίου 2015. Έχει σημειωθεί ήδη αρκετή πρόοδος, ιδίως με το άνοιγμα της αγοράς εργασίας της Τουρκίας στους Σύρους υπό καθεστώς προσωρινής προστασίας, την εκ νέου θέσπιση της υποχρέωσης θεώρησης για τους Σύρους και άλλες εθνικότητες, την αναβάθμιση των προσπαθειών της τουρκικής ακτοφυλακής και αστυνομίας σε θέματα ασφάλειας και την ενίσχυση της ανταλλαγής πληροφοριών. Επιπλέον, η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει αρχίσει να εκταμιεύει τα 3 δισεκατομμύρια ευρώ της διευκόλυνσης για τους πρόσφυγες στην Τουρκία για συγκεκριμένα σχέδια και έχουν προχωρήσει οι εργασίες για την ελευθέρωση των θεωρήσεων και στο πλαίσιο των ενταξιακών συνομιλιών, μεταξύ άλλων με το άνοιγμα του Κεφαλαίου 17 τον περασμένο Δεκέμβριο. Στις 7 Μαρτίου 2016 η Τουρκία συμφώνησε περαιτέρω να δεχθεί την ταχεία επιστροφή όλων των μεταναστών που δεν χρήζουν διεθνούς προστασίας και μεταβαίνουν από την Τουρκία στην Ελλάδα και να κάνει δεκτούς στο έδαφός της όλους τους παράτυπους μετανάστες που συλλαμβάνονται σε τουρκικά ύδατα. Η Τουρκία και η ΕΕ συμφωνούν επίσης να αναβαθμίσουν τα μέτρα κατά των διακινητών μεταναστών και εξέφρασαν την ικανοποίησή τους για την ανάληψη δραστηριότητας από το NATO στο Αιγαίο. Ταυτοχρόνως η Τουρκία και η ΕΕ αναγνωρίζουν ότι απαιτούνται περαιτέρω ταχείες και αποφασιστικές προσπάθειες.
Προκειμένου να εξαρθρωθεί το επιχειρηματικό μοντέλο των διακινητών και να προσφερθεί στους μετανάστες μια εναλλακτική λύση ώστε να μη βάζουν σε κίνδυνο τη ζωή τους, η ΕΕ και η Τουρκία αποφάσισαν σήμερα να δώσουν τέλος στην παράτυπη μετανάστευση από την Τουρκία προς την ΕΕ. Προκειμένου να επιτευχθεί ο στόχος αυτός, συμφώνησαν ως προς τα εξής πρόσθετα σημεία δράσης:
1) Όλοι οι νέοι παράτυποι μετανάστες που φθάνουν στα ελληνικά νησιά μέσω Τουρκίας από τις 20 Μαρτίου 2016 και έπειτα θα επιστρέφονται σε αυτήν. Αυτό θα συμβαίνει σε πλήρη συμφωνία με το ενωσιακό και διεθνές δίκαιο, άρα με αποκλεισμό κάθε είδους ομαδικών απελάσεων.
2) Για κάθε επιστροφή Σύρου στην Τουρκία από τα ελληνικά νησιά, ένας άλλος Σύρος θα επανεγκαθίσταται από την Τουρκία στην ΕΕ, λαμβανομένων υπόψη των κριτηρίων τρωτότητας του ΟΗΕ. Θα συσταθεί μηχανισμός, με τη συνδρομή της Επιτροπής, των οργανισμών της ΕΕ και άλλων κρατών μελών, συμπεριλαμβανομένης και της Ύπατης Αρμοστείας των Ηνωμένων Εθνών για τους Πρόσφυγες, ο οποίος θα διασφαλίζει ότι η αρχή αυτή θα εφαρμόζεται από την ίδια ημέρα από την οποία αρχίζουν οι επιστροφές.
3) Η Τουρκία θα λάβει όλα τα απαραίτητα μέτρα με σκοπό να αποτρέψει το άνοιγμα νέων θαλάσσιων ή χερσαίων οδών παράνομης μετανάστευσης από την Τουρκία προς την ΕΕ και θα συνεργασθεί εν προκειμένω με τις γειτονικές χώρες καθώς και με την ΕΕ.
4) Όταν τείνουν να σταματήσουν οι παράτυπες διελεύσεις μεταξύ Τουρκίας και ΕΕ ή, τουλάχιστον μειωθούν σε σημαντικό βαθμό και κατά διατηρήσιμο τρόπο, θα ενεργοποιηθεί το εθελοντικό πρόγραμμα εισδοχής για ανθρωπιστικούς λόγους. Τα κράτη μέλη της ΕΕ θα συνεισφέρουν στο πρόγραμμα εθελοντικά.
5) Η εφαρμογή του χάρτη πορείας για την ελευθέρωση του καθεστώτος θεωρήσεων θα επισπευσθεί σε όλα τα συμμετέχοντα κράτη μέλη προκειμένου να αρθούν οι υποχρεώσεις θεώρησης για τους τούρκους πολίτες το αργότερο έως τα τέλη Ιουνίου του 2016, με την προϋπόθεση ότι θα έχουν εκπληρωθεί όλα τα κριτήρια. Προς τούτο, η Τουρκία θα προβεί στις αναγκαίες ενέργειες για να ανταποκριθεί στις εναπομένουσες απαιτήσεις ούτως ώστε να μπορέσει η Επιτροπή, μετά την απαιτούμενη αξιολόγηση της συμμόρφωσης προς τα κριτήρια, να υποβάλει κατάλληλη πρόταση έως τα τέλη Απριλίου, βάσει της οποίας θα λάβουν τελική απόφαση το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και το Συμβούλιο.
6) Η ΕΕ, σε στενή συνεργασία με την Τουρκία, θα επισπεύσει περαιτέρω την εκταμίευση των 3 δισεκατομμυρίων ευρώ που είχαν αρχικά εγκριθεί στο πλαίσιο της διευκόλυνσης για τους πρόσφυγες στην Τουρκία και θα εξασφαλίσει την χρηματοδότηση περαιτέρω έργων για τα πρόσωπα που τελούν υπό προσωρινή προστασία και έχουν εντοπισθεί με ταχεία συμβολή της Τουρκίας πριν από το τέλος του Μαρτίου.
7) Η ΕΕ και η Τουρκία σημείωσαν με ικανοποίηση τις διεξαγόμενες εργασίες για την αναβάθμιση της τελωνειακής ένωσης.
8) Η Ευρωπαϊκή Ένωση και η Τουρκία επιβεβαίωσαν τη δέσμευσή τους για νέα ενεργοποίηση της ενταξιακής διαδικασίας όπως ορίζεται στην κοινή τους δήλωση της 29ης Νοεμβρίου 2015. Εξέφρασαν την ικανοποίησή τους για το άνοιγμα του Κεφαλαίου 17 στις 14 Δεκεμβρίου 2015 και αποφάσισαν ως επόμενο βήμα να ανοίξουν το κεφάλαιο 33 κατά τη διάρκεια της ολλανδικής Προεδρίας.
9) Η ΕΕ και τα κράτη μέλη της θα συνεργασθούν με την Τουρκία σε κάθε κοινή προσπάθεια βελτίωσης των ανθρωπιστικών συνθηκών στο εσωτερικό της Συρίας, ιδίως σε ορισμένες περιοχές κοντά στα τουρκικά σύνορα, η οποία θα έδινε την δυνατότητα στον τοπικό πληθυσμό και τους πρόσφυγες να ζήσουν σε ασφαλέστερες περιοχές.
Η νομική φύση της Συμφωνίας (Ευρωπαϊκής Ένωσης- Τουρκίας)
Σύγχυση προκαλεί το γεγονός ότι η αμέσως προηγούμενη συμφωνία δεν λαμβάνει την μορφή επίσημου κειμένου, το οποίο χρήζει επικύρωσης από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και τα αντίστοιχα εθνικά, αλλά πρόκειται για ανακοινωθέν τύπου. Στην προκείμενη περίπτωση, το Γενικό Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης επιλήφθηκε του συγκεκριμένου θέματος, κατόπιν σχετικών αιτήσεων ακυρώσεως εκ μέρους ιδιωτών κατά της προεκτεθείσης συμφωνίας ενώπιον του Γενικού Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Πρόκειται για τρεις ταυτόσημες υποθέσεις, τα πραγματικά περιστατικά των οποίων αφορούσαν τρεις υπηκόους τρίτων χωρών οι οποίοι εισήλθαν μέσω Τουρκίας στην Ελλάδα. Οι αλλοδαποί δεν ήθελαν να υποβάλουν αίτημα ασύλου στη χώρα μας εξαιτίας των συστημικών ελλείψεών της, αλλά αναγκάστηκαν γιατί διαφορετικά θα έπρεπε να επιστρέψουν στην Τουρκία σύμφωνα με την Κοινή Δήλωση. Επί της σχετικής ακύρωσης που υπέβαλαν οι ανωτέρω ενώπιον του ΓΔΕΕ, το τελευταίο απεφάνθη πως η δήλωση Ευρωπαϊκής Ένωσης- Τουρκίας, όπως δημοσιοποιήθηκε με το δελτίο Τύπου 144/2016 δεν μπορεί να θεωρηθεί πράξη εκδοθείσα από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο ή από άλλο θεσμικό όργανο της Ένωσης, καθώς το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο δεν έλαβε απόφαση για σύναψη συμφωνίας με την Τουρκική Κυβέρνηση στο όνομα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ούτε δέσμευσε αυτή κατά την έννοια του άρθρου 218 της Συνθήκης Λειτουργίας για την Ευρωπαϊκή Ένωση (ΣΛΕΕ).
Η Τουρκία ως μη ασφαλής τρίτη χώρα και πρώτη χώρα ασύλου
Από τα σημαντικότερα νομικά ζητήματα, που εγείρει η Συμφωνία μεταξύ Ευρωπαϊκής Ένωσης και Τουρκίας, είναι η νομική βάση των επαναπροωθήσεων που θα λαμβάνουν χώρα από τα ελληνικά νησιά προς την Τουρκία. Ειδικότερα με βάση την Οδηγία 2013/32/ΕΕ περί χορήγησης και ανάκλησης καθεστώτος διεθνούς προστασίας, η οποία μεταφέρει μεταξύ άλλων τις ρυθμίσεις της Σύμβασης της Γενεύης στην ενωσιακή έννομη τάξη, ένα κράτος- μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης μπορεί να απορρίψει ως απαράδεκτη μία αίτηση χορήγησης διεθνούς προστασίας, επαναπροωθώντας τον αιτούντα σε τρίτο κράτος, εάν πρόκειται είτε για κράτος που για τον αιτούντα αποτελεί «πρώτη χώρα ασύλου», δηλαδή ο αιτών ήδη απολαμβάνει εκεί μια μορφή επαρκούς διεθνούς προστασίας, είτε για μία «ασφαλή τρίτη χώρα» στην οποία ο αιτών να έχει ζητήσει διεθνή προστασία αλλά δεν το έπραξε52. Σύμφωνα, δε, με την παράγραφο 2 του άρθρου 39 της Οδηγίας «Μία τρίτη χώρα μπορεί να θεωρηθεί ως ασφαλής μόνον εφόσον μεταξύ άλλων: έχει επικυρώσει και τηρεί τις διατάξεις της Σύμβασης της Γενεύης χωρίς γεωγραφικούς περιορισμούς».
Όσον αφορά την Τουρκία, η τελευταία εξακολουθεί να διατηρεί τον αναχρονιστικό γεωγραφικό περιορισμό στη Σύμβαση της Γενεύης, σύμφωνα με τον οποίο αρνείται προσφυγικό καθεστώς σε άτομα που προέρχονται από μη Ευρωπαϊκές χώρες. Συνακόλουθα, η Τουρκία θεωρεί ότι αναφορικά με τους εξ Ευρώπης πρόσφυγες δεσμεύεται πλήρως από τις διατάξεις της Σύμβασης της Γενεύης του 1951. Όσον αφορά όμως τους πρόσφυγες καταγωγής από μη ευρωπαϊκές χώρες θεωρεί ότι δεν δεσμεύεται από τις διατάξεις της αμέσως προηγούμενης Σύμβασης. Πάντως από τον Μάρτιο 2011 που άρχισε η κρίση στη Συρία, η Τουρκία χορηγεί στους Σύριους Πρόσφυγες (δηλαδή Σύριους ιθαγενείς και ανιθαγενείς Παλαιστίνιους που είχαν ως τελευταία συνήθη διαμονή την Συρία) μαζικά «προσωρινή προστασία», στα πλαίσια της οποίας τους προστατεύει από την επαναπροώθηση «άρθρο 33 της Σύμβασης της Γενεύης 1951, 3 Ευρωπαϊκής Σύμβασης Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (ΕΣΔΑ)». Με τα δεδομένα αυτά στην Τουρκία δημιουργούνται ανισότητες με μοναδικό γνώμονα την χώρα καταγωγής. Έτσι το συγεκριμένο καθεστώς είναι προβληματικό, γιατί αρχικά έρχεται σε αντίθεση με την αρχή της μη διάκρισης, όπως αυτή κατοχυρώνεται από το άρθρο 3 της Σύμβασης της Γενεύης για το Καθεστώς των Προσφύγων, σύμφωνα με το οποίο (τα Συμβαλλόμενα Κράτη θα εφαρμόζουν τας διατάξεις της Συμβάσεως ταύτης επί των προσφύγων άνευ διακρίσεως ως προς την φυλήν, την θρησκείαν, και την χώραν της καταγωγής αυτών», αφού είναι καταφανής η διάκριση έναντι των προερχομένων από την Συρία προσφύγων, ως προς τους οποίους τελικά δεν παρέχεται το δικαίωμα να ζητήσουν το καθεστώς του πρόσφυγα. Πέραν των ανωτέρω η Τουρκία έχει ιστορικό επαναπροώθησης των μη ευρωπαίων αιτούντων άσυλο, ενώ πρόσφατα αναφορές διεθνών οργανώσεων ανθρωπίνων δικαιωμάτων κάνουν λόγο τόσο για συστηματική άρνηση εισόδου με χρήση βίας στα σύνορα, όσο και για συστηματικές μαζικές επαναπροωθήσεις στο συριακό έδαφος, παρά την προσωρινή προστασία των Σύριων πολιτών (ή των Παλαιστινίων ανιθαγενών- πρώην κατοίκων Συρίας) που λόγω του πολέμου έχουν καταφύγει στο τουρκικό έδαφος. Είναι χαρακτηριστικό ότι μόλις μία ημέρα μετά την υπογραφή της Συμφωνίας, η Διεθνής Αμνηστεία δημοσιοποίησε ακόμη ένα περιστατικό μαζικής επαναπροώθησης Αφγανών προσφύγων πίσω στην Καμπούλ. Στο ίδιο πλαίσιο με ψήφισμα που υιοθετήθηκε στις 20.04.2016 από την Κοινοβουλευτική Συνέλευση του Συμβουλίου της Ευρώπης, μεταξύ άλλων αναφέρεται ότι οι επιστροφές στην Τουρκία τόσο Σύρων όσο και πολιτών άλλων χωρών στην Τουρκία είναι αντίθετες προς το ενωσιακό και διεθνές δίκαιο. Είναι λοιπόν προφανές ότι δεν υπάρχουν οι απαιτούμενες εγγυήσεις ότι η αρχή της μη επαναπροώθησης τηρείται αποτελεσματικά.
Εξάλλου σοβαρές ενστάσεις εγείρονται και σε ό,τι αφορά την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στην Τουρκία. Τούτο παρά το γεγονός ότι η τελευταία είναι συμβαλλόμενο μέρος σε μείζονες συμβάσεις για ανθρώπινα δικαιώματα, όπως την Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ), την Σύμβαση της Γενεύης του 1951 για τους Πρόσφυγες και την Σύμβαση κατά των Βασανιστηρίων, η εκπλήρωση των συμβατικών της υποχρεώσεων παραμένουν ελλιπείς. Με βάση τα προεκτεθέντα η Τουρκία δεν μπορεί να θεωρηθεί ως ασφαλής τρίτη χώρα τόσο για τους Σύριους Πρόσφυγες όσο και για τους λοιπούς υπηκόους τρίτων «μη ευρωπαϊκών» χωρών που για διάφορες αιτίες καταφεύγουν σε αυτήν.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ- ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ
Ελληνόφωνη
1) Σπυρίδων- Ηρακλής Ακτύπης «Οι πρόσφυγες στο «κατώφλι» της Ε.Ε. . Τα ανθρώπινα δικαιώματα υπό διαπραγμάτευση», Κείμενο της εισήγησης στο πλαίσιο της ημερίδας με θέμα: « Η προσφυγική κρίση και η διαχείρισή της κατά το Διεθνές Δίκαιο», που διοργάνωσαν στις 21.04.2016 το Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών και το Ίδρυμα Διεθνών Νομικών Μελετών Καθηγητού Ηλία Κρίσπη και Δρ. Αναστασίας Σαμαρά- Κρίσπη
2) A. Le Roy Benett/ James K. Oliver « Διεθνείς Οργανισμοί», έκδοση 2006, Εκδόσεις Gutenberg.
3) Σπυρίδων Βρέλλης, «Δίκαιο Αλλοδαπών», β’ έκδοση, Εκδόσεις Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα 2003.
4) Διπλωματική Εργασία Αργυρούλας Γκουτζίδου «Η Ευρωπαϊκή Πολιτική Ασύλου απέναντι στο Διεθνές Δίκαιο και το Δίκαιο των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Σύγχρονες τάσεις και προοπτικές. – Ευρώπη των Αξιών ή Ευρώπη των Τειχών;», Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών- ΠΜΣ Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών, Κατεύθυνσης Διεθνούς Δικαίου και Διπλωματικών Σπουδών, Αθήνα 2012.
5) Γ.Ε. Καλαβρός/ Θ.Γ. Γεωργόπουλος «Το Δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, Τόμος ΙΙ- Ουσιαστικό Δίκαιο», έκδ. β’ (2013), Νομική Βιβλιοθήκη.
6) Μαρία- Ντανιέλλα Μαρούδα/ Βασιλική Σαράντη «Προσφυγικό Δίκαιο, Ερμηνεία- Διαγράμματα- Υποδείγματα», έκδ. 2016 Νομική Βιβλιοθήκη
7) Χρήστος Μπαξεβάνης «Το χρονικό της προσφυγικής κρίσης: από την agenda της Ε.Ε. για την μετανάστευση στη Συμφωνία της 18ης Μαρτίου, η Ελλάδα, η Ευρώπη και ο Κόσμος», τεύχος 6, έκδοση της Μονάδας Έρευνας για την Ευρωπαϊκή και Διεθνή Πολιτική, Τμήμα Μεσογειακών Σπουδών Πανεπιστημίου Αιγαίου, Εκδόσεις Παπαζήση Μάιος 2016.
8) Παρούλα Νάσκου- Περράκη «Το νομικό καθεστώς των προσφύγων στη διεθνή και ελληνική έννομη τάξη- Η Σύμβαση της Γενεύης του 1951 περί του καθεστώτος των προσφύγων», Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα Αθήνα- Κομοτηνή 1991.
9) Παρούλα- Νάσκου Περράκη/ Γιάννης Παπαγεωργίου/ Χρήστος Μπαξεβάνης « Πρόσφυγες και αιτούντες άσυλο- Παγκόσμια, Ευρωπαϊκή και Εθνική Διάσταση», Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα- Θεσσαλονίκη 2017.
10) Ιωάννης Παπαγεωργίου «Το άσυλο και η μετανάστευση μετά τη Συνθήκη της Λισαβόνας», ΕΕΕυρΔ 4/2010.
11) Διπλωματική Εργασία Παναγιώτας – Αικατερίνης Παπάνου « Το Προσφυγικό Ζήτημα- Οι Ελληνοτουρκικές Σχέσεις και ο ρόλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης», σελ. 48, Τμήμα Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών, «ΠΜΣ Ευρωπαϊκές Πολιτικές της Νεολαίας, Εκπαίδευσης και Πολιτισμού», Πανεπιστήμιο Μακεδονίας- Θεσσαλονίκη 2016.
12) Ζ. Παπασιώπη- Πασιά (με τη συνεργασία Βασιλείου Κούρτη) «Δίκαιο Αλλοδαπών» έκδ. Οκτώβριος 2015, Εκδόσεις Σάκκουλα Αθήνα- Θεσσαλονίκη.
13) Μανώλη Περάκη «Η συμφωνία της 18ης Μαρτίου 2016 μεταξύ Ευρωπαϊκής Ένωσης και Τουρκίας: Μια πρώτη νομική και πρακτική αποτίμηση», ΕΕΕυρΔ 2:2016.
14) ΣΤΕΛΙΟΣ ΠΕΡΡΑΚΗΣ/ ΠΕΤΡΟΣ ΜΑΣΤΑΚΑΣ «Άσυλο, Πρόσφυγες, Μετανάστες/ Νομοθετική Πολιτική Διεθνών Οργανισμών (Ύπατη Αρμοστεία Ηνωμένων Εθνών για τους Πρόσφυγες- Ευρωπαϊκή Ένωση- Συμβούλιο της Ευρώπης κ.ά.)», έκδ.2002, εκδόσεις Αντώνη Ν. Σάκκουλα.
15) Διπλωματική Εργασία Χριστιάνας Σταματίου- Καπνίση «Ευρωπαϊκό Σύστημα Ασύλου και Προστασία των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων», Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών, Γενικό Τμήμα Δικαίου- ΠΜΣ «Δίκαιο και Ευρωπαϊκή Ενοποίηση- Κατεύθυνσης Δημοσίου Δικαίου», Αθήνα 2013.
16) Χάρης Συνοδινός «Η επίδραση του Ευρωπαϊκού Δικαίου στο Καθεστώς Ασύλου των Προσφύγων», Εκδόσεις Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα 2012
17) Διονυσία Τσολάκη «Παραβιάζεται η ΕΣΔΑ από τις επανεισδοχές- επιστροφές Σύρων αιτούντων άσυλο που πραγματοποιούνται επί τη βάσει της ευρωτουρκικής συμφωνίας για το προσφυγικό και της έννοιας της ασφαλούς τρίτης χώρας; Συστημική, συστηματική και μακροχρόνια διερεύνηση», έκδοση Ευρωπαϊκού Κέντρου Αριστείας Jean Monnet ΕΚΠΑ, Απρίλιος 2018.
18) «Εγχειρίδιο για τις διαδικασίες και τα κριτήρια καθορισμού του καθεστώτος των προσφύγων σύμφωνα με τη Σύμβαση του 1951 και το Πρωτόκολλο του 1967 για το καθεστώς των προσφύγων», Γραφείο του Υπάτου Αρμοστή των Ηνωμένων Εθνών για τους Πρόσφυγες, Ε’ Έκδοση, Αθήνα 2004.
19) Σύμβαση για την Προστασία των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και των Θεμελιωδών Ελευθεριών, Συμβούλιο της Ευρώπης, 1950.
ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ
1) G.S. Goodwin- Gill «The Refugee in International Law», Oxford University Press edition 1993.
2) Helene Lambert «Seeking Asylum- Comparative Law and Practice in Selected European Countries», Nijhoff Publishers Dordrecht/ Boston/ London 1995.
3) H. Lambert «The European Convention on Human Rights and the Protection of Refugees: Limits and Opportunities», Refugees Survey Quartely, edition 2005.
4) E. Lauterpracht and D. Bethlehem «The Scope and Content of the Principle of Non- Refoulement» στο«Refugee Protection in International Law: UNHCR’ s Global Consultations on International Protection», Cambridge University Press, edition 2003.
5) «Manual on Refugee Protection at the European Convention on Human Rights», UNHCR, 2003.
Ηλεκτρονικές Πηγές
1) Council of the European Union «EU- Turkey Statement, 18 March 2016», στο σύνδεσμο http://www.consilium.europa.eu/en/pressreleases/2016/03/18-eu-turkey-statement/.
2) Δελτίο Τύπου 144/16/18-3-2016 στο press.office.consilium.europa,eu–www.consilium,europa.eu/press
Νομολογία
– Hisi Jamaa and Others Vs Italy – Soering Vs United Kingdom, ECHR 1989. – Chahal Vs United Kingdom, ECHR 1991 – Cruz Varas and Others Vs Sweden 1991 – Υπόθεση Τ– 192/16, NF κατά Ευρωπαϊκού Συμβουλίου, Νομολογία Ευρωπαϊκών Δικαστηρίων (ΕΜΕΔ) 2-3/2016 σελ. 192- 199 με παρατηρήσεις Κωνσταντίνου Καζανάκαι Μαρίας Μουρτζάκη, σελ. 199- 202.