Γράφει η Χρύσα Ευαγγέλου
Η κλιματική αλλαγή αναδείχθηκε ως μία από τις πιο σημαντικές προκλήσεις του 21ου αιώνα, επηρεάζοντας τον πλανήτη μας με ανεξάντλητη ένταση και επιφέροντας καταστροφικές επιπτώσεις όχι μόνο στην υγεία και στην ασφάλεια των πολιτών αλλά και στην οικονομία, την περιβαλλοντική βιωσιμότητα και την κοινωνική σταθερότητα. Οι φυσικές καταστροφές που οφείλονται στην κλιματική αλλαγή έχουν ήδη αρχίσει να πλήττουν κοινότητες σε παγκόσμια κλίμακα. Στον σημερινό κόσμο, το ζήτημα της αντιμετώπισης της κλιματικής αλλαγής καθώς και η επίτευξη κλιματικής δικαιοσύνης αποτελεί στρατηγική προτεραιότητα τόσο της διεθνούς κοινότητας, όσο και της κοινωνίας των πολιτών. Αναλύοντας τις διμερείς και πολυμερείς προσπάθειες που καταβάλλονται σε ευρωπαϊκό και παγκόσμιο επίπεδο για την αντιμετώπιση των φυσικών καταστροφών και του αρνητικού αντίκτυπου της κλιματικής αλλαγής, καθίσταται σαφής η συλλογική προσπάθεια χάραξης μιας κοινής διεθνούς πολιτικής για το κλίμα, η οποία θα συμβάλλει στη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης των πολιτών, διασφαλίζοντας παράλληλα ένα καλύτερο μέλλον για τις νέες γενιές.
Τέτοιες προσπάθειες αποτυπώνονται σε Διεθνείς Συμφωνίες και Συμβάσεις, όπως η Συμφωνία του Παρισιού για το κλίμα (COP21), η οποία αποτελεί την πρώτη παγκόσμια νομικά δεσμευτική συμφωνία για το κλίμα, στην οποία μάλιστα προσχώρησαν 196 κράτη μέλη. Η Συμφωνία του Παρισιού καθορίζει ένα παγκόσμιο πλαίσιο για την αποφυγή της επικίνδυνης κλιματικής αλλαγής περιορίζοντας την υπερθέρμανση του πλανήτη στοχεύοντας στον περιορισμό της στον 1,5 °C σε σχέση με τα επίπεδα του 1990, ενώ συνδράμει στην ενίσχυση της ικανότητας των χωρών να αντιμετωπίσουν τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής (Συμβούλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, 2023). Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, ιδιαίτερα σημαντική εξέλιξη αποτελεί η υιοθέτηση της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας για το κλίμα το 2019, με στόχο την επίτευξη βιώσιμης ανάπτυξης και τον εκμηδενισμό των αερίων του θερμοκηπίου ως το 2050 (Συμβούλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, 2021).
Από την άλλη πλευρά, η κλιματική δικαιοσύνη έχει ως κεντρικό άξονα της τη δικαιότερη κατανομή των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής, συνυπολογίζοντας την ιστορική ευθύνη των κρατών όσον αφορά τα επίπεδα εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου, καθώς και την ικανότητα κρατών και κοινοτήτων να προσαρμοστούν και να μετριάσουν τις επιπτώσεις της. Παρόλο που η κλιματική αλλαγή επιφέρει σημαντικές επιπτώσεις σε ολόκληρη την ανθρωπότητα, για τις ευάλωτες κοινωνικά ομάδες το κόστος είναι σημαντικά μεγαλύτερο (Caney, 2020). Η έννοια της κλιματικής δικαιοσύνης εκτείνεται πέρα από τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής, περιλαμβάνοντας κοινωνικούς, οικονομικούς καθώς και νομικούς παράγοντες (Παπαγεωργίου, 2021). Οι προσφυγές στα δικαστήρια μπορούν να αποτελέσουν πολύτιμο εργαλείο για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής, καθώς παρέχουν μια δίοδο για να λογοδοτήσουν οι κυβερνήσεις για τις ενέργειές τους ή την έλλειψη δράσης για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής. Σε τέτοιες δικαστικές υποθέσεις καθίσταται σαφής η πολυπλοκότητα του φαινομένου της κλιματικής αλλαγής, το οποίο πλήττει τόσο την παγκόσμια βιοποικιλότητα, όσο και την ανθρώπινη ευημερία.
Αναλυτικότερα, η υπόθεση του ιδρύματος Urgenda κατά της Πολιτείας της Ολλανδίας έχει κεντρίσει την προσοχή της κοινής γνώμης και της διεθνούς κοινότητας, αφού αποτέλεσε την πρώτη απόφαση κλιματικής ευθύνης/δικαιοσύνης, η οποία εκδόθηκε από εθνικό διοικητικό Δικαστήριο κράτους-μέλους της Ευρωπαϊκής Ένωσης, και συγκεκριμένα από το Περιφερειακό Δικαστήριο της Χάγης το 2015. Η υπόθεση αφορά την προσφυγή του ιδρύματος Urgenda εναντίον του ολλανδικού κράτους, με τον ισχυρισμό ότι το κράτος αμέλησε τη νομική του υποχρέωση να αναλάβει δράση για να μειώσει τις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου. Το ίδρυμα Urgenda συνιστά μια περιβαλλοντική οργάνωση με καταστατικό σκοπό να επιτύχει τη μετάβαση σε μια βιώσιμη κοινωνία, δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στη μείωση των αερίων του θερμοκηπίου. Οι ενάγοντες κατέθεσαν αγωγή στο Δικαστήριο της Χάγης «εξ ονόματος των σημερινών και μελλοντικών γενεών των Ολλανδών πολιτών, καθώς και των γενεών άλλων χωρών», ισχυριζόμενοι ότι το ολλανδικό κράτος παραβιάζει το διεθνές δίκαιο, διαπράττοντας παράνομη πράξη και συμβάλλοντας στην διακινδύνευση των πολιτών της Ολλανδίας, της ΕΕ και του πλανήτη.
Σύμφωνα με την απόφαση του Δικαστηρίου, η κλιματική πολιτική της ολλανδικής κυβέρνησης συνιστούσε παραβίαση θεμελιωδών ανθρωπίνων δικαιωμάτων που προστατεύονται με το Άρθρο 2 (Δικαίωμα στη ζωή) και το Άρθρο 8 (Δικαίωμα στον σεβασμό της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής) της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου. Στις 24 Ιουνίου 2015, το Δικαστήριο έκρινε τις εκάστοτε πολιτικές του ολλανδικού κράτους για το κλίμα «ανεπαρκείς και παράνομες», ενώ τις χαρακτήρισε ως «επικίνδυνη αμέλεια» και διέταξε το ολλανδικό κράτος να αναλάβει ισχυρή δράση για να μειώσει τις εκπομπές του μέχρι το 2020 κατά τουλάχιστον 25% σε σύγκριση με τα επίπεδα του 1990. Προκειμένου να συντάξει την απόφασή του, το Δικαστήριο στηρίχθηκε στην ολλανδική νομική παράδοση, ενώ αναγνώρισε επίσης το διεθνές δίκαιο, το δίκαιο της ΕΕ, καθώς και την επιστήμη του κλίματος και την περιπτωσιολογία της ΕΣΔΑ (Backes, 2020).
Η υπόθεση Urgenda αναδεικνύει την έννοια της «κλιματικής δικαιοσύνης», καθώς και τον ρόλο των δικαστηρίων στην αντιμετώπιση των κλιματικών προκλήσεων, «ανοίγοντας τον δρόμο» σε μελλοντικές υποθέσεις σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Η πολυπλοκότητα της συγκεκριμένης υπόθεσης αποτυπώνεται σε πολλούς τομείς. Αρχικά, αποτέλεσε την πρώτη σημαντική πρωτοβουλία για το κλίμα, που βασίστηκε στο διεθνές δίκαιο και προχώρησε σε ουσιαστική ακρόαση ενώπιον δικαστηρίου. Ακολούθως, υπήρξε η πρώτη υπόθεση στην οποία ένα δικαστήριο διέταξε μια κυβέρνηση να μειώσει τις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου, καθώς και η πρώτη φορά που ένα εθνικό δικαστήριο χρησιμοποίησε ρητά την αρχή των κοινών αλλά διακριτικών ευθυνών ως ένα συμπληρωματικό εργαλείο για να καθορίσει το πεδίο των κλιματικών υποχρεώσεων του κράτους στο εθνικό δίκαιο (Setzer, 2019).
Από την άλλη πλευρά, η έκβαση της υπόθεσης δεν αποτελεί τυχαία ορόσημο για τη δικαστική προσφυγή ως μέθοδο εξασφάλισης κλιματικής δικαιοσύνης. Καταρχάς, αναγνωρίζει το δικαίωμα των πολιτών να απαιτούν από τις εθνικές κυβερνήσεις τους να λαμβάνουν μέτρα για την προστασία του περιβάλλοντος και την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής. Επιπλέον, «ανοίγει τον δρόμο» για παρόμοιες υποθέσεις κλιματικής δικαιοσύνης σε ευρωπαϊκό επίπεδο, καθώς συνιστά «τόπο αναφοράς», προσφέροντας ένα εύφορο περιβάλλον συζητήσεων για τον ρόλο των εθνικών και υπερεθνικών δικαστηρίων στην αντιμετώπιση προκλήσεων που συνδέονται με την κλιματική κρίση. Ακόμη, η υπόθεση προάγει την ιδέα της «κλιματικής δικαιοσύνης», σύμφωνα με την οποία η δικαστική προσφυγή και η παραχθείσα νομολογία μπορεί να αποτελέσει μέσο για την επίτευξη περιβαλλοντικών στόχων και τη διεκδίκηση ενός καλύτερου μέλλοντος.
Η αλληλένδετη σχέση μεταξύ της κλιματικής αλλαγής και της καταπάτησης ανθρωπίνων δικαιωμάτων αποτυπώνεται επίσης και στην πρόσφατη υπόθεση “Duarte Agostinho και Άλλοι κατά της Πορτογαλίας και 32 Άλλων Κρατών”. Η υπόθεση αναφέρεται στην ιστορική καταγγελία που υποβλήθηκε στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων στις 2 Σεπτεμβρίου 2020 από έξι νέους Πορτογάλους. Οι προσφεύγοντες καταγγέλλουν συγκεκριμένα ότι «τα 33 καταγγελλόμενα κράτη δεν τηρούν τις θετικές υποχρεώσεις τους από τα Άρθρα 2 (Δικαίωμα στη ζωή) και 8 (Δικαίωμα σεβασμού της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής) της Σύμβασης, στο πλαίσιο των δημοσιεύσεών που έχουν αναλάβει σύμφωνα με τη Συμφωνία των Παρισίων του 2015 για την κλιματική αλλαγή (COP 21)». Ισχυρίζονται, επίσης, παραβίαση του Άρθρου 14 (απαγόρευση των διακρίσεων), σε συνδυασμό με το Άρθρο 2 και/ή το Άρθρο 8 της Σύμβασης, υποστηρίζοντας ότι «η υπερθέρμανση του πλανήτη πλήττει ιδιαίτερα τη δική τους γενιά και ότι, λόγω της ηλικίας τους (10-23 ετών), η παρέμβαση του κράτους στην άσκηση αυτών των δικαιωμάτων είναι μεγαλύτερη από ό,τι στην περίπτωση των παλαιότερων γενεών» (European Court of Human Rights, 2023). Πρόκειται για την πρώτη υπόθεση κλιματικής δικαιοσύνης που εκδικάζεται από το ΕΔΔΑ.
Τους εναγομένους αποτελούν όλα τα κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, καθώς και η Νορβηγία, η Ρωσία, η Ελβετία, η Τουρκία, η Ουκρανία και το Ηνωμένο Βασίλειο. Οι καταγγέλλοντες υποστηρίζουν ότι κανένα από τα παραπάνω κράτη δεν έχει υιοθετήσει επαρκή νομοθετικά ή διοικητικά μέτρα για τον περιορισμό της υπερθέρμανσης του πλανήτη, όπως ορίζεται στη Συμφωνία του Παρισιού, στην οποία είναι συμβαλλόμενα. Επιπλέον, οι καταγγέλλοντες επισημαίνουν ότι τα συγκεκριμένα κράτη θα συνεχίσουν να συνεισφέρουν στις παγκόσμιες εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου και στο μέλλον, ιδιαίτερα μέσω του διεθνούς εμπορίου.
Σε ανακοίνωσή της η Ευρωπαϊκή Ένωση αναφέρει ότι οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις έχουν νομική υποχρέωση να δράσουν επειγόντως για να αποτρέψουν την κλιματική καταστροφή, και τονίζει ότι η πρωτοβουλία των νέων αποτελεί «τη μεγαλύτερη αγωγή για το κλίμα που έχει ξεκινήσει ποτέ». Αυτή η υπόθεση αποτελεί καινοτομία πολλαπλών τρόπων και πολλοί ελπίζουν σε μια ιστορική απόφαση όμοια με την υπόθεση Urgenda, αλλά αυτή τη φορά με την προστιθέμενη εξουσία ενός διεθνούς δικαστηρίου (Κούρτης, 2020). Μέχρι και σήμερα (Δεκέμβριος 2023), η υπόθεση εκκρεμεί ενώπιον του ΕΔΔΑ.
Όπως αποδεικνύεται και από τις παραπάνω υποθέσεις, η δικαστική προσφυγή αποτελεί ένα εν δυνάμει εργαλείο για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής, αλλά δεν μπορεί να θεωρηθεί μια ολοκληρωμένη λύση. Ενώ η προσφυγή στο δικαστήριο μπορεί να χρησιμεύσει ως μηχανισμός για να λογοδοτήσουν οι κυβερνήσεις για τις ενέργειές τους που συμβάλλουν στην κλιματική αλλαγή, έχει κάποιους βασικούς περιορισμούς. Αναλυτικότερα, οι προσφυγές στο δικαστήριο μπορεί να είναι μια εντατική διαδικασία, η οποία συχνά απαιτεί χρόνια για να ολοκληρωθεί. Επιπλέον, οι προσφυγές στο δικαστήριο υπόκεινται στην ερμηνεία και την εφαρμογή υφιστάμενων νόμων, οι οποίοι ενδέχεται να μην είναι ειδικά προσαρμοσμένοι για την αντιμετώπιση ζητημάτων κλιματικής αλλαγής. Πιο συγκεκριμένα, τα περιβαλλοντικά θέματα δεν περιλαμβάνονται ως τέτοια στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, καθώς δεν κατοχυρώνεται εκεί το δικαίωμα στο περιβάλλον (όπως στο άρθρο 24 του Ελληνικού Συντάγματος) και έτσι η νομολογία του δικαστηρίου θα πρέπει να βασιστεί στην παραβίαση ανθρωπίνων δικαιωμάτων, όπως το δικαίωμα στη ζωή και τον ιδιωτικό βίο. Αξίζει να επισημανθεί ότι σύμφωνα με το Ψήφισμα 48/13 του Συμβουλίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του ΟΗΕ, αναγνωρίζεται, επίσης, ως ανθρώπινο δικαίωμα η πρόσβαση σε ένα καθαρό, υγιές και βιώσιμο περιβάλλον (Mulala, 2021).
Συνοψίζοντας, η αποτελεσματική αντιμετώπιση του σύνθετου ζητήματος της κλιματικής αλλαγής απαιτεί τη συντονισμένη δράση τόσο των κυβερνήσεων, όσο και της κοινωνίας των πολιτών (Σακελλαροπούλου, 2019). Παρόλο που η κλιματική αλλαγή δεν μπορεί να αποτραπεί αποκλειστικά από δικαστικές αποφάσεις, είναι σημαντικό να επισημανθεί ότι αποφάσεις όπως εκείνη της Urgenda αναγκάζουν τις κυβερνήσεις να ανταποκριθούν στην αποστολή και τις δεσμεύσεις τους σχετικά με το κλίμα, θέτοντας δεσμευτικούς στόχους (Skouris, 2023). Κατ’ επέκταση, οι δικαστικές προσφυγές αποτελούν ένα σημαντικό εργαλείο, όπως και οι κλιματικοί νόμοι, για την αντιμετώπιση των καταστροφικών επιπτώσεων της κλιματικής κρίσης.
Βιβλιογραφικές Πηγές:
- Συμβούλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. (2021). Ευρωπαϊκό νομοθέτημα για το κλίμα: Το Συμβούλιο και το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο καταλήγουν σε προσωρινή συμφωνία. Consilium.europa.eu. Διαθέσιμο σε: https://www.consilium.europa.eu/el/press/press-releases/2021/05/05/european-climate-law-council-and-parliament-reach-provisional-agreement/
- Συμβούλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. (2023). Συμφωνία του Παρισιού για την κλιματική αλλαγή. Consilium.europa.eu. Διαθέσιμο σε: https://www.consilium.europa.eu/el/policies/climate-change/paris-agreement/
- Σακελλαροπούλου, Α. (2019, November 17). Η ΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΔΙΚΑΣΤΗ. Νόμος και Φύση. Διαθέσιμο σε: https://nomosphysis.org.gr/19843/i-klimatiki-krisi-kai-o-rolos-toy-dikasti/
- Κούρτης, Δ. (2020, October 7). Youth 4 Climate Justice: Η Κλιματική Κρίση ενώπιον του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων – Συνέντευξη Ιωάννη Καλπούζου | ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ. Dikaiosyni. Διαθέσιμο σε: https://dikaiosyni.com/katigories/synenteykseis/youth-4-climate-justice-i-klimatiki-krisi-enwpion-tou-evrwpaikou-dikastiriou-anthrwpinwn-dikaiwmatwn/
- Παπαγεωργίου, Μ. (2021, Ιανουαρίου 18). Κλιματική Δικαιοσύνη: Ορισμός, Προοπτικές, Προκλήσεις. Syntagma Watch. Διαθέσιμο σε: https://www.syntagmawatch.gr/trending-issues/klimatiki-dikaiosynh-orismos-prooptikes-prokliseis/
- Backes, C. (2020). Urgenda: the Final Judgment of the Dutch Supreme Court. ResearchGate. Διαθέσιμο σε: https://www.researchgate.net/publication/342982703_Urgenda_the_Final_Judgment_of_the_Dutch_Supreme_Court
- Caney, S. (2020). Climate Justice (Stanford Encyclopedia of Philosophy). Stanford Encyclopedia of Philosophy. Διαθέσιμο σε: https://plato.stanford.edu/entries/justice-climate/
- European Court of Human Rights. (2023). Duarte Agostinho and Others v. Portugal and 32 Others (no. 39371/20). of the European Court of Human Rights. Διαθέσιμο σε: https://prd-echr.coe.int/web/echr/w/duarte-agostinho-and-others-v-portugal-and-others-no-39371/20-
- Mulala, J. (2021). Access to a healthy environment, declared a human right by UN rights council. UN News. Διαθέσιμο σε: https://news.un.org/en/story/2021/10/1102582
- Setzer, J. (2019). Urgenda v State of the Netherlands: Lessons for international law and climate change litigants – Grantham Research Institute on climate change and the environment. London School of Economics Διαθέσιμο σε: https://www.lse.ac.uk/granthaminstitute/news/urgenda-v-state-of-the-netherlands-lessons-for-international-law-and-climate-change-litigants/
- Skouris, B. (2023). Καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής με προσφυγή στη Δικαιοσύνη;. Η Καθημερινή. Διαθέσιμο σε: https://www.kathimerini.gr/politics/561512617/katapolemisi-tis-klimatikis-allagis-me-prosfygi-sti-dikaiosyni
Πηγή εικόνας: BBC News. (2021). Carbon: How calls for climate justice are shaking the world. Διαθέσιμο σε: https://www.bbc.com/news/science-environment-56941979