Γράφει η Αγγελική Μαρκοπούλου
Το χρόνιο και διαρκώς αυξανόμενο πρόβλημα της κλιματικής αλλαγής, εκτός από τις προφανείς συνέπειές του στον τομέα της γεωργίας, της υγείας, της οικονομίας και άλλων, μπορεί πλέον να δημιουργεί «κενά» στην ασφάλεια των κρατών.
Το φαινόμενο της κλιματικής αλλαγής συντελείται διότι οι εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα αυξάνουν τη θερμοκρασία του πλανήτη, με αποτέλεσμα την άνοδο της στάθμης των υδάτων, τη μεταβολή των βροχοπτώσεων, τη μείωση της βιοποικιλότητας, καθώς και την εξασθένηση των οικοσυστημάτων. Οι φυσικές επιπτώσεις των φαινομένων αυτών είναι η τήξη των παγετώνων, η σταδιακή υποχώρηση των ακτών και η ερημοποίηση-λειψυδρία. Ταυτόχρονα, παρατηρείται μια αύξηση των επικίνδυνων καιρικών φαινομένων, όπως πλημμύρες, κυκλώνες, καύσωνες. Σύμφωνα με τα στοιχεία της Διακυβερνητικής Ομάδας για την Κλιματική Αλλαγή (IPCC), τα οποία γνωστοποιήθηκαν στην τελευταία, μέχρι στιγμής, έκθεσή της, το 2019, επιβεβαιώνονται οι αρνητικές επιπτώσεις της αλλαγής του κλίματος. Επιπλέον, γίνεται σαφές πως η ανθρωπογενής υπερθέρμανση του πλανήτη αλλάζει ριζικά τους ωκεανούς.
Παρόλα αυτά, η σημασία που δίνεται στην κλιματική αλλαγή εξακολουθεί να είναι περιορισμένη, καθώς τα αποτελέσματά της δεν είναι ορατά, παρά μόνο όταν αυτά πλήττουν άμεσα τους ανθρώπους και κατ’ επέκταση τα κράτη. Ο κοινωνιολόγος Anthony Giddens υποστηρίζει ότι οι κλιματικές απειλές είναι δύσκολο να αντιμετωπισθούν γιατί μοιάζουν εξωπραγματικές. Η κλιματική αλλαγή, όμως, μπορεί να επηρεάσει όλους.
Σύνδεση της Κλιματικής Αλλαγής με τη Συλλογική Ασφάλεια:
Η κλιματική αλλαγή επηρεάζει άμεσα τις βασικές παραμέτρους της ζωής και της ευημερίας των ανθρώπων αλλά και των κοινωνιών. Συνέπειες όπως η ερημοποίηση, η σταδιακή μείωση των φυσικών αποθεμάτων νερού, αλλά και των βασικών πόρων για την ανθρώπινη επιβίωση, προκαλούν βιοποριστική ανασφάλεια. Αποτελούν ορατές και σκληρές και ασύμμετρες απειλές που εκτείνονται και στην ασφάλεια των κρατών οι οποίες με την σειρά τους οδηγούν σε αστάθεια.
Μια από τις πρώτες μελέτες που συνδέουν την κλιματική αλλαγή με την ασφάλεια των κρατών αποτελεί η έκθεση του Lester Brown, με τίτλο “Redefining National Security”, που εκδόθηκε το 1977. H έρευνά του καταλήγει στο συμπέρασμα ότι « οι νέες απειλές πηγάζουν άμεσα ή έμμεσα από τη ραγδαία μεταβαλλόμενη σχέση μεταξύ της ανθρωπότητας, των φυσικών πηγών και συστημάτων της γης. Το άγχος το οποίο δημιουργείται, μέσω της σχέσης αυτής, εκδηλώνεται ως οικολογικό στρες και ως ανασφάλεια για τη στενότητα των πόρων. Έπειτα, μεταφράζεται ως πληθώρα προβλημάτων, όπως οικονομική ανασφάλεια, πληθωρισμός, ανεργία, έλλειψη κεφαλαίων και νομισματική αστάθεια. Τελικά, αυτό το μετεξελιγμένο οικονομικό στρες μετατρέπεται σε κοινωνική αναταραχή και πολιτική αστάθεια που καταλήγει να πλήττει τις δομές της κοινωνίας». Επομένως, πλήττεται και το κράτος στο σύνολό του.
Ο πρώην Γενικός Γραμματέας του ΟΗΕ, Μπαν Κι-Μουν, είχε εκφράσει την ανησυχία του για την πιθανότητα οι περιορισμένοι πόροι (ενέργεια, νερό ή αρόσιμη γη) να οδηγήσουν σε συγκρούσεις. Προειδοποίησε τα κράτη μέλη να επικεντρώσουν το ενδιαφέρον τους στα οφέλη της έγκαιρης δράσης. Το όλο και πιο ασταθές κλίμα δεν θεωρείται πλέον αποκλειστικά περιβαλλοντικό ή οικονομικό ζήτημα. Δεν πρόκειται να κλονιστεί μόνο η εθνική ασφάλεια, αλλά και η συλλογική ασφάλεια στα πλαίσια ενός εύθραυστου και όλο και περισσότερο αλληλεξαρτώμενου κόσμου. Τις ανησυχίες αυτές μοιράζεται και ο νυν Γενικός Γραμματέας του ΟΗΕ Αντόνιο Γκουτέρες παρακολουθώντας τα ποσοστά του ουδέτερου ισοζυγίου του άνθρακα και το 2021.
Πρόσφατο παράδειγμα απειλής της συλλογικής ασφάλειας εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής αποτελεί η κατάσταση στην Αρκτική. Ειδικότερα, η Αρκτική διαμορφώνεται διαρκώς εδαφικά, εξαιτίας κυρίως των διαρκώς αυξανόμενων θερμοκρασιών που οδηγούν στο λιώσιμο των θαλάσσιων πάγων και παγετώνων, ειδικά στην Ευρασιατική Αρκτική. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα η περιοχή να απειλείται από χώρες που επιθυμούν να σφετεριστούν τους πόρους της, όπως το πετρέλαιο, την ξυλεία αλλά και να εκμεταλλευτούν την μεταβαλλόμενη γεωπολιτική δυναμική της. Έτσι, παρατηρείται η αύξηση των εντάσεων μεταξύ των παράκτιων κρατών (Ρωσία, Ηνωμένες Πολιτείες, Καναδάς, σκανδιναβικές χώρες), που διεκδικούν την εκμεταλλεύσιμη πλέον περιοχή της Αρκτικής.
Εκτός από την περιοχή της Αρκτικής, οι θερμές συγκρούσεις που ήδη υπάρχουν στην Αφρική, αλλά και οι οικονομικές επιπτώσεις των ακραίων καιρικών φαινομένων εκεί, όπως για παράδειγμα στην Νιγηρία, αλλά και σε μέρη όπως το Μπαγκλαντές στην Ασία, που βυθίζεται κάτω από το ανερχόμενο επίπεδο της θάλασσας, αυξάνουν το μεταναστευτικό ρεύμα προς τη σχετικά πολύ ασφαλέστερη Ευρώπη. Παράλληλα, όμως, ούτε η Ευρώπη μένει άθικτη αφού πλήττεται από πλημμύρες και ξηρασίες. Η Νότια Ισπανία ερημοποιείται, οι δασικές πυρκαγιές κατά το καλοκαίρι στις μεσογειακές χώρες πολλαπλασιάζονται, και οι παραποτάμιες πόλεις, όπως το Παρίσι, πλημμυρίζουν.
Οι θέσεις του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών και της Ευρωπαϊκής Ένωσης για το πρόβλημα:
Το Συμβούλιο Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών, καθώς είναι επιφορτισμένο με το έργο της διατήρησης της διεθνούς ειρήνης και ασφάλειας, μπορεί να συμβάλει στην οικοδόμηση μιας κοινής συνείδησης σχετικά με τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στην ατομική και συλλογική ασφάλεια. Οι συνέπειες της αλλαγής του κλίματος αφορούν, επίσης, και το επίκεντρο του Χάρτη του ΟΗΕ που βασίζεται στην κυριαρχία. Οι επιστήμονες προβλέπουν ότι τέσσερα νησιωτικά έθνη – το Κιριμπάτι, οι Μαλδίβες, η Δημοκρατία των Νήσων Μάρσαλ και το Τουβαλού – ενδέχεται να είναι ακατοίκητα μέχρι τα μέσα του αιώνα. Το Συμβούλιο Ασφαλείας συζήτησε για πρώτη φορά τις αρνητικές επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στην παγκόσμια ειρήνη και την ασφάλεια το 2007. Ωστόσο, το επόμενο βήμα για την αντιμετώπιση του ζητήματος έγινε το 2011, όταν το Συμβούλιο αναζήτησε πληροφορίες σχετικά με τις πιθανές επιπτώσεις στην ασφάλεια λόγω της κλιματικής αλλαγής. Παρόλο που ούτε το Συμβούλιο Ασφαλείας, ούτε το ευρύτερο σύστημα του ΟΗΕ δραστηριοποιήθηκε αποτελεσματικά, συνεχίστηκαν οι συζητήσεις για την κλιματική αλλαγή – κυρίως σε άτυπες συναντήσεις του Συμβουλίου. Μόλις το 2017 ελήφθησαν περισσότερα συγκεκριμένα μέτρα. Ωστόσο, η αποτυχία αντιμετώπισης αυτών των ζητημάτων στα σχετικά φόρουμ συνεχίζει να επιδεινώνει τις επιπτώσεις της αλλαγής του κλίματος στην ασφάλεια.
Σε συζήτηση του Συμβουλίου Ασφαλείας για την αλλαγή του κλίματος που διεξήχθη στις 23 Φεβρουαρίου του 2021 τονίστηκε από τον Αντόνιο Γκουτέρες ότι πρέπει περιοριστεί η παγκόσμια αύξηση της θερμοκρασίας στους 1,5 βαθμούς μέχρι το τέλος του αιώνα. Επιπλέον, ο πρωθυπουργός Μπόρις Τζόνσον, ο οποίος ήταν πρόεδρος της διαδικτυακής συνάντησης, προέτρεψε τα μέλη του Συμβουλίου να επιδείξουν την παγκόσμια ηγεσία που είναι απαραίτητη για να διατηρήσουν ασφαλή τον κόσμο.
Παράλληλα, η κλιματική αλλαγή συνεχίζει να διαδραματίζει ολοένα και σημαντικότερο ρόλο στις συζητήσεις της Ευρώπης για την ασφάλεια. Η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει αρχίσει να αναπτύσσει στρατηγικές «ασφάλειας του κλίματος» στοχεύοντας ακριβώς στην αντιμετώπιση των συνεπειών της απειλής της ασφάλειας. Ωστόσο, οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής αγνοούν το πώς να διαμορφώσουν άμεσες πολιτικές πρωτοβουλίες. Έτσι, οι προσπάθειες αντιμετώπισης διαφόρων απειλών που σχετίζονται με το κλίμα έχουν αποτύχει. Η Ευρωπαϊκή Ένωση, με την Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία (European Green Deal), φιλοδοξεί στον μετασχηματισμό της σε ακμάζουσα κοινωνία που διαθέτει μια σύγχρονη και αποδοτική, ως προς τη χρήση των πόρων, οικονομία, στην οποία έως το 2050 οι εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου της ΕΕ θα έχουν καταστεί κλιματικά ουδέτερες.
Η ΕΕ, όμως, κατέχει ουδέτερο ρεκόρ στο σχεδιασμό πολιτικών ασφάλειας του κλίματος για την αντιμετώπιση αυτών των θεμάτων. Οι ηγέτες της έχουν αναγνωρίσει την ανάγκη τέτοιων πολιτικών, προφορικά, αλλά και σε πληθώρα εγγράφων πολιτικής, και η ΕΕ έχει κάνει μεγάλη πρόοδο στο ξεκίνημα της για την αντιμετώπιση των ευρύτερων επιπτώσεων ασφαλείας του κλίματος. Παρόλα αυτά, πρέπει να εστιάσει στην ανάπτυξη μιας πιο ολοκληρωμένης στρατηγικής στραμμένη στην επιτυχή ανταπόκριση και προετοιμασία για τη γεωπολιτική αστάθεια που προκαλεί η κλιματική αλλαγή. Έτσι, μεμονωμένα κράτη-μέλη έχουν αναγνωρίσει την ανάγκη να ενσωματωθεί στην ατζέντα τους το κλίμα και την ασφάλεια (Γερμανία, Σουηδία, Δανία, Κάτω Χώρες, Ισπανία κ.α.). Οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις εστιάζουν, επίσης, στην προσπάθεια να παρέχουν την δυνατότητα στο Συμβούλιο Ασφαλείας να αποφασίζει για την ασφάλεια του κλίματος, παρά τις ενστάσεις κάποιων αναπτυσσόμενων χωρών.
Εν κατακλείδι, πρέπει να τονιστεί ότι για να υπάρξει οποιαδήποτε πρόοδος στο κομμάτι της κλιματικής αλλαγής και στην διατήρηση της συλλογικής ασφάλειας οφείλουν να συνεργαστούν όλοι οι παγκόσμιοι φορείς, καθώς και τα κράτη μεταξύ τους. Με την νέα αμερικανική προσέγγιση από την κυβέρνηση του Τζο Μπάιντεν, δηλαδή την επιστροφή των ΗΠΑ στη Συμφωνία του Παρισιού για την αλλαγή του κλίματος, φαίνεται ότι ανοίγει «ένα παράθυρο ευκαιρίας» για πιο δραστήρια αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής γενικότερα, όπως φαίνεται από τις εκτιμήσεις.
Παραπομπές:
- Ευρωπαϊκή Επιτροπή, Η ΕΕ χαιρετίζει την έκθεση των Ηνωμένων Εθνών για τους ωκεανούς και την κλιματική αλλαγή, 2019. Διαθέσιμο στο: https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/el/IP_19_5869
- Βασιλάκη, Α., Κλιματική Αλλαγή Και Ασφάλεια στη Μεσόγειο, Προβλήματα και Προοπτικές, Διπλωματική Εργασία [online]. Πανεπιστήμιο Αιγαίου. [Πρόσβαση:15/3/21]
- Emyr Jones Parry,2020. ‘The Greatest Threat To Global Security: Climate Change Is Not Merely An Environmental problem’ United Nations Διαθέσιμο στο: https://www.un.org/en/chronicle/article/greatest-threat-global-security-climate-change-not-merely-environmental-problem
- Richard Youngs,2014,Climate Change And Eu Security Policy, An Unmet Challenge, Carnegie Endowment for International Peace,Washington,D.C https://carnegieendowment.org/files/climate_change_eu_security.pdf
- Mark Nevitt,2020, Climate Change: A Threat to International Peace & Security? Opinio Juris, Διαθέσιμο στο: http://opiniojuris.org/2020/08/29/climate-change-a-threat-to-international-peace-security/
- 2021,Αντόνιο Γκουτέρες: Ουδέτερο ισοζύγιο άνθρακα μέχρι το 2050, η επείγουσα αποστολή του κόσμου, Καθημερινή. Διαθέσιμο στο: https://www.kathimerini.gr/world/561212269/antonio-gkoyteres-oydeteroisozygio-anthraka-mechri-to-2050-i-epeigoysa-apostoli-toy-kosmoy
- 2017,Ευρωπαϊκός Οργανισμός Περιβάλλοντος, ΑΡΚΤΙΚΗ- Γιατί πρέπει να ενδιαφέρομαι για την Αρκτική; Διαθέσιμο στο: https://www.eea.europa.eu/el/articles/arktiki [Πρόσβαση: 27.3.21]
- Ευρωπαϊκό Συμβούλιο-Συμβούλιο της Ευρώπης, Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία, Ο στόχος της ΕΕ για κλιματική ουδετερότητα έως το 2050, 2021. Διαθέσιμο στο: https://www.consilium.europa.eu/el/policies/green-deal/
- 2021,World risks ‘collapse of everything’ without strong climate action, Attenborough warns Security Council. Διαθέσιμο στο : https://news.un.org/en/story/2021/02/1085452
- 2021,Η κλιματική αλλαγή στο επίκεντρο του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ, Capital.gr. Διαθέσιμο στο: https://www.capital.gr/diethni/3527175/i-klimatiki-allagi-sto-epikentro-tou-sumbouliou-asfaleias-tou-oie
- Πηγή φωτογραφίας: Tania Malréchauffé,2019.”Change the politics, not the climate!”. Διαθέσιμο στο: https://unsplash.com/photos/Tq7lbAeF9BQ