Γράφουν οι Αθηνά Φατσέα και Καλλιόπη Λένναξ
Σύμφωνα με τα Ηνωμένα Έθνη, η κλιματική αλλαγή αναφέρεται στις μακροπρόθεσμες μεταβολές της θερμοκρασίας και των καιρικών φαινομένων. Τέτοιες μεταβολές μπορεί να είναι φυσικές, λόγω αλλαγών στην ενέργεια που εκπέμπει ο ήλιος ή μεγάλων ηφαιστειακών εκρήξεων. Εντούτοις, από το 1800, οι κλιματικές μεταβολές οφείλονται κατά κύριο λόγο στην ανθρώπινη δραστηριότητα, ιδίως λόγω της καύσης ορυκτών καυσίμων, όπως ο άνθρακας, το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο. Το θέμα της κλιματικής αλλαγής βρίσκεται στον δημόσιο διάλογο από τη δεκαετία του 1970. Σήμερα, γίνεται λόγος για «κλιματική κρίση», λόγω των διαστάσεων που έχει λάβει το εν λόγω φαινόμενο και των επιπτώσεων που έχει επιφέρει για όλη την ανθρωπότητα. Στην παρούσα έρευνα, εξετάζονται οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στη μετανάστευση και την ενεργειακή ασφάλεια.
Κλιματική αλλαγή και μετανάστευση
Η μετακίνηση ανθρώπων αποτελεί ένα κοινωνιολογικό φαινόμενο με συνέπειες τόσο για τους μετακινούμενους όσο και για τις χώρες καταγωγής και υποδοχής, με τα αίτιά της να ποικίλλουν ανά τους αιώνες. Αν και δεν αποτελεί ένα νέο φαινόμενο, τις τελευταίες δεκαετίες η προσοχή έχει στραφεί στα άτομα που μετακινούνται εξαιτίας των κλιματικών συνθηκών. Οι λεγόμενοι «κλιματικοί μετανάστες» μπορεί να μετακινούνται τόσο σε εθνικό όσο και σε υπερεθνικό επίπεδο.
Πιο συγκεκριμένα, η κλιματική αλλαγή επιφέρει αλλαγές των κλιματικών συνθηκών, όπως υψηλότερες θερμοκρασίες ή πιο έντονες καταιγίδες. Αυτές οι αλλαγές μπορούν να προκαλέσουν προβλήματα όπως η διάβρωση των ακτών, η άνοδος της στάθμης της θάλασσας, η διάβρωση του εδάφους και η ερημοποίηση. Το 1990, η Διακυβερνητική Επιτροπή για την Αλλαγή του Κλίματος (IPCC) επεσήμανε ότι οι πιο σημαντικές επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής θα είναι η ανθρώπινη μετανάστευση, με εκατομμύρια ανθρώπους να εκτοπίζονται λόγω των ακραίων καιρικών συνθηκών.
Σύμφωνα με τον Διεθνή Οργανισμό Μετανάστευσης (IOM) (2015), με τον όρο «μετανάστευση» (migration) ορίζεται η μετακίνηση προσώπων μακριά από τον τόπο της συνήθους διαμονής τους είτε σε διεθνή κλίμακα ή στο εσωτερικό ενός κράτους. Υπάρχουν διαφορετικές κατηγορίες μετανάστευσης ανάλογα με τα αίτια που την προκαλούν.
Ο όρος «αναγκαστική μετανάστευση» (forced migration) χρησιμοποιείται ως ένας γενικός όρος που καλύπτει πολλές μορφές εκτοπισμού ή ακούσιας μετακίνησης είτε εκτός είτε εντός μιας χώρας. Ο όρος καλύπτει ένα ευρύ φάσμα περιπτώσεων και περιγράφει ανθρώπους που έχουν εκτοπιστεί λόγω περιβαλλοντικών καταστροφών, πολεμικών συρράξεων, λιμού κ.ά. Ο όρος «αναγκαστική μετανάστευση» δεν είναι νομικός και, όπως και για τον όρο «μετανάστευση», δεν υπάρχει καθολικά αποδεκτός ορισμός. Εν αντιθέσει, οι πρόσφυγες προσδιορίζονται από το διεθνές και περιφερειακό προσφυγικό δίκαιο, και τα κράτη έχουν συμφωνήσει σε ένα πλέγμα νομικών υποχρεώσεων απέναντί τους (Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες: 2016). Επ’ αυτού, όρος «περιβαλλοντικός/κλιματικός πρόσφυγας» χρησιμοποιείται συχνά καταχρηστικά, καθώς η κλιματική αλλαγή δεν εντάσσεται στους πέντε λόγους δίωξης της Σύμβασης της Γενεύης περί του καθεστώτος των προσφύγων του 1951, ήτοι δίωξη για λόγους φυλής, θρησκείας, εθνικότητας, συμμετοχής σε ορισμένη κοινωνική ομάδα ή λόγω πολιτικών πεποιθήσεων [άρ. 1Α(2)].
Σε αναφορά του IPCC (2008), η μετανάστευση αναφέρεται ως μία από τις βασικές συνέπειες της κλιματικής αλλαγής, λόγω της μεταβολής ακραίων καιρικών και κλιματικών φαινομένων, τα οποία εμφανίζονται σταδιακά, αλλά και ενίοτε ξαφνικά. Σήμερα, οι ανθρώπινες μετακινήσεις ως απόρροια της κλιματικής αλλαγής αυξάνονται συνεχώς και εντάσσονται πλέον στην επίσημη ατζέντα διεθνών οργανισμών και κρατών. Έτσι, έχει ανακύψει η ανάγκη προσδιορισμού αυτού του φαινομένου. Με βάση τον ορισμό του IOM (2015), η κλιματική μετανάστευση αφορά τη μετακίνηση ενός ατόμου ή μιας ομάδων ατόμων που, κυρίως για λόγους ξαφνικής ή προοδευτικής αλλαγής του περιβάλλοντος λόγω της κλιματικής αλλαγής, υποχρεούνται να εγκαταλείψουν τον τόπο συνήθους διαμονής τους ή επιλέγουν να το πράξουν, είτε προσωρινά είτε μόνιμα, σε ενδοκρατικό ή διακρατικό επίπεδο. Η κλιματική μετανάστευση συνιστά μια υποκατηγορία της περιβαλλοντικής μετανάστευσης, όπου η αλλαγή των περιβαλλοντικών συνθηκών οφείλεται στην κλιματική αλλαγή. Το εν λόγω είδος μετανάστευσης μπορεί να συσχετιστεί με μεγαλύτερη ευπάθεια των πληγέντων ατόμων, ιδίως εάν είναι αναγκαστική.
Στο πλαίσιο αυτό, τα απειλούμενα κράτη εξετάζουν διάφορες λύσεις για τη μετεγκατάσταση των κατοίκων τους σε ασφαλείς προορισμούς. Το κράτος του Τουβαλού έχει κηρύξει κατάσταση έκτακτης ανάγκης λόγω της ανόδου της στάθμης της θάλασσας ως απόρροια της αύξησης της θερμοκρασίας του πλανήτη, και πολλοί κάτοικοί του έχουν ήδη αναγκαστεί να μεταναστεύσουν, κυρίως στη Νέα Ζηλανδία και την Αυστραλία. Ακόμα, στα νησιά Carteret, η διάβρωση της ακτογραμμής είναι τόσο εκτεταμένη που το υψηλότερο σημείο του εδάφους απέχει μόλις 1,5 μέτρο από τη θάλασσα, με τις συνακόλουθες επιπτώσεις στις συνθήκες διαβίωσης των κατοίκων. Ομοίως και εκεί, πολλοί κάτοικοι επέλεξαν τη μετανάστευση.
Επιπρόσθετα, η ερημοποίηση είναι ένα πρόβλημα που μαστίζει σήμερα πολλά μέρη του κόσμου, ιδιαίτερα τις περιοχές της Αφρικής, της Ασίας και της Λατινικής Αμερικής. Η Κένυα είναι μία από τις χώρες που πλήττονται περισσότερο από την ξηρασία και ο πληθυσμός της απειλείται από λιμό λόγω της έλλειψης νερού και της συνακόλουθης έλλειψης τροφής. Παράλληλα, έντονο πρόβλημα παρατηρείται και στις χώρες του Σαχέλ στην Αφρική, όπου η ξηρασία συνεχίζεται εδώ και αρκετές δεκαετίες.
Εκ των ανωτέρω, αναδεικνύεται ακόμα περισσότερο η ανάγκη ανάληψης δράσης για την προσαρμογή στα νέα κλιματικά δεδομένα και για την ανθρώπινη προστασία, λόγω των σοβαρών επιπτώσεων που επιφέρει η κλιματική μετανάστευση. Ανεξάρτητα από τα αίτια που προκαλούν την αναγκαστική μετακίνηση πληθυσμών, προκύπτουν σημαντικές ανάγκες τόσο για τα πληττόμενα κράτη και τα άτομα που αναγκάζονται να μεταναστεύσουν όσο και για τα κράτη που θα κληθούν να τα υποδεχτούν και να τα ενσωματώσουν.
Όπως είναι εύλογο, για τον μετριασμό του προβλήματος της κλιματικής μετανάστευσης, κομβικό ρόλο παίζει η αντιμετώπιση της πηγής του προβλήματος, δηλαδή της κλιματικής αλλαγής. Εάν μετριαστούν οι επιπτώσεις αυτής, αναπόδραστα θα επέλθει μείωση στις αναγκαστικές μετακινήσεις πληθυσμών. Το ζήτημα της κλιματικής αλλαγής απασχολεί εδώ και δεκαετίες τη διεθνή κοινότητα, με συμβάσεις και συνεργασίες να έχουν συναφθεί σε διεθνές επίπεδο για την αντιμετώπισή της. Αν και το ζήτημα αυτό χρήζει ξεχωριστής εκτενούς ανάλυσης, είναι σημαντικό να τονιστεί η ανάγκη ενεργού δέσμευσης των κρατών, προκειμένου να επιτευχθούν οι στόχοι που έχουν τεθεί από τη διεθνή κοινότητα και οργανισμούς, όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) και ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών (ΟΗΕ).
Συνεπώς, τα κράτη δεν πρέπει να δρουν μόνο κατασταλτικά ή με βιασύνη όταν η καταστροφή βρίσκεται προ των πυλών, αλλά θα πρέπει να υιοθετήσουν εγκαίρως ένα ολοκληρωμένο σχέδιο δράσης. Επομένως, είναι σημαντική η συνέργεια των κυβερνητικών φορέων με την επιστημονική κοινότητα, αλλά και τον αυτόχθονο πληθυσμό, ώστε οι πολιτικές που θα εφαρμοστούν να ανταποκρίνονται αποτελεσματικά στις ανάγκες του συνόλου της κοινότητας. Φυσικά, δεδομένου ότι οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής δεν γνωρίζουν σύνορα, είναι σημαντικό να υπάρξει συντονισμένη συνεργασία σε διακρατικό επίπεδο, προκειμένου να υπάρξει μια κοινή προσπάθεια ανάσχεσης του φαινομένου και πιο δίκαιης ανθρωπιστικά διαχείρισης. Τέλος, είναι καίριας σημασίας να υπάρξει ένα διακριτό θεσμικό πλαίσιο, στο οποίο θα εντάσσονται οι άνθρωποι αυτοί και με βάση το οποίο θα τυγχάνουν επαρκούς προστασίας, καθώς και να υπάρξουν προβλέψεις για τη στήριξη των κρατών υποδοχής. Για όλα τα ανωτέρω, είναι απαραίτητη η συναίνεση και η κοινή βούληση της διεθνούς κοινότητας. Αν και δεν είναι εύκολο να συμβεί αυτό, είναι απαραίτητο προκειμένου να υπάρξει μια αποτελεσματική αντιμετώπιση του ζητήματος.
Κλιματική αλλαγή και ενεργειακή ασφάλεια
Είναι σαφές ότι η κλιματική αλλαγή επιταχύνεται, μειώνοντας το περιθώριο αποφυγής των δυσμενέστερων περιβαλλοντικών και κοινωνικοοικονομικών επιπτώσεων, και θέτοντας την ανθρωπότητα σε καθεστώς αποσταθεροποίησης και διογκούμενης ανασφάλειας. Τη θερμότερη δεκαετία 2011-2020, η παγκόσμια μέση θερμοκρασία ξεπέρασε τα προβιομηχανικά επίπεδα κατά 1,1°C, εντείνοντας τη συχνότητα και τη σοβαρότητα των κλιματικών προκλήσεων παγκοσμίως.
Έτσι, ακραία φαινόμενα, όπως οι υψηλότερες θερμοκρασίες, τα κύματα καύσωνα, οι πυρκαγιές, οι μεγαλύτερες περίοδοι ξηρασίας, η λειψυδρία, η άνοδος της στάθμης της θάλασσας, οι πλημμύρες, οι σφοδρές καταιγίδες, η οξίνιση των ωκεανών, η υποχώρηση παγετώνων, η υποβάθμιση του περιβάλλοντος, η απώλεια βιοποικιλότητας και η ερημοποίηση, που εκτιμάται πως θα αυξηθούν όσο οι εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου (GHG) παραμείνουν στην τρέχουσα αναπτυξιακή πορεία, απειλούν, μεταξύ άλλων, την ευημερία, τις υποδομές, την παραγωγή τροφίμων, τις μεταφορές, τον τουρισμό και, κατ’ επέκταση, την οικονομική ανάπτυξη. Συνεπώς, θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι η κλιματική αλλαγή θα αναδιαμορφώσει την παγκόσμια πολιτική και τις σχέσεις κρατών ως προς την κυριαρχία, την ισχύ, τις συμμαχίες, την ασφάλεια και τη γεωπολιτική της ενέργειας.
Η ενέργεια, ως μία από τις συνιστώσες που επηρεάζεται από την κλιματική αλλαγή, είναι η προϋπόθεση -για την ύπαρξη- όλων των αγαθών, ένας βασικός παράγοντας, ίσος με τον αέρα, το νερό και τη γη (Schumacher, βραβευμένος με Νόμπελ Οικονομολόγος, 1977). Συνιστά ένα άνισα κατανεμημένο και ακριβό αγαθό, παρόν σε όλη την ανθρώπινη ιστορία, που υπόκειται σε διακυμάνσεις τιμών, επηρεάζοντας πολλούς τομείς της ζωής. Αποτελεί τον κινητήριο μοχλό για τη λειτουργία των κοινωνιών, ενώ σύμφωνα με τον νεοκλασικό ρεαλισμό, νοείται ως γεωπολιτικό εργαλείο για την επίτευξη κρατικών στόχων, μία παράμετρος επίκαιρη, αφού οι πηγές ενέργειας λειτουργούν συχνά ως διαπραγματευτικό «εργαλείο» για τη μεγιστοποίηση της γεωπολιτικής ισχύος ενός κράτους, αλλά και ως όπλο στα χέρια κυβερνήσεων, φυλών, τρομοκρατικών οργανώσεων και εταιριών.
Η ανθρωπότητα έχει αξιοποιήσει παράλληλα τις δύο κύριες κατηγορίες ενεργειακών πηγών στις οποίες έχει πρόσβαση. αφενός, τα υπάρχοντα, πεπερασμένης διάρκειας ενεργειακά αποθέματα στον στερεό φλοιό της γης, όπως το φυσικό αέριο, το πετρέλαιο, ο λιγνίτης και ο λιθάνθρακας, και αφετέρου τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, οι οποίες δεν έχουν πεπερασμένη διάρκεια ζωής, ανανεώνονται συνεχώς, είναι πιο δίκαια γεωγραφικά κατανεμημένες στον πλανήτη και επιτελούν εξίσου ένα γεωπολιτικό ρόλο, καθώς μπορούν να αποτελέσουν το μέσο για μεγαλύτερη αξιοπιστία, εκδημοκρατισμό, οικονομική ανάπτυξη και επισιτιστική ασφάλεια.
Ιστορικά, η συμμετοχή των ορυκτών καυσίμων στο ενεργειακό μίγμα των περισσότερων χωρών υπερβαίνει σημαντικά την αντίστοιχη συμμετοχή των ΑΠΕ, μία διαφορά που αρχίζει σταδιακά να μειώνεται. Η εκτεταμένη εξόρυξη και χρήση των ορυκτών καυσίμων έφερε αναπόφευκτα τη διεθνή κοινότητα, ήδη από το δεύτερο μισό του 20ου αιώνα, αντιμέτωπη με ένα ευρύ φάσμα προκλήσεων, που, εκτός από τις δυσμενείς επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής, περιλαμβάνει, επίσης, την αυξανόμενη παγκόσμια ζήτηση για ενέργεια, τη μεγάλη εξάρτηση από τις εισαγωγές ενεργειακών πόρων, την εξάντληση των αποθεμάτων ορυκτών καυσίμων, την περιορισμένη διαφοροποίηση των πηγών, καθώς και τις υψηλές και ασταθείς ενεργειακές τιμές, ως αποτέλεσμα εσωτερικών αναταραχών στις χώρες παραγωγής και διαμετακόμισης ή γεωπολιτικών εντάσεων. Οι ενεργειακές αυτές προκλήσεις στο πολυδιάστατο διεθνές περιβάλλον, προερχόμενες κυρίως από το βιομηχανοποιημένο modus vivendi, έχουν διατηρήσει την έννοια της ενεργειακής ασφάλειας στο προσκήνιο και την ανάγκη διαφύλαξής της στην κορυφή των εθνικών και διεθνών προτεραιοτήτων, έχοντας, ταυτόχρονα, επιταχύνει την αλματώδη στροφή στην «πράσινη» ενέργεια, με στόχο τη μετάβαση σε ένα πιο βιώσιμο ενεργειακό σύστημα.
Προσεγγίζοντας τη δεύτερη έννοια-κλειδί της υποενότητας αυτής, μετά την ενέργεια, είναι χρήσιμο να την ορίσουμε. Ο Διεθνής Οργανισμός Ενέργειας (IEA) ορίζει την ενεργειακή ασφάλεια ως την αδιάκοπη διαθεσιμότητα ενεργειακών πηγών σε προσιτή τιμή. Εντούτοις, ο ορισμός αυτός, αν και ο πιο πρόσφατος, δεν είναι ο μοναδικός, καθώς η έννοια της ενεργειακής ασφάλειας έχει διευρυνθεί για να καλύψει και άλλες διαστάσεις, με οργανισμούς και θεωρητικούς να την προσεγγίζουν μέσω του δικού τους ερμηνευτικού «φακού». Ενδεικτικά, το Κέντρο Ερευνών για την Ενέργεια Ασίας-Ειρηνικού (APERC) διακρίνει τέσσερις διαστάσεις – προϋποθέσεις εξασφάλισης της ενεργειακής ασφάλειας, γνωστές ως 4Α: τη διαθεσιμότητα της ενέργειας (Availability), την ύπαρξη δηλαδή αποθεμάτων, την oικονομική προσιτότητα (Affordability), που αφορά στο κόστος της ενέργειας, την προσβασιμότητα (Accessibility), που δυνητικά παρεμποδίζεται από γεωπολιτικούς παράγοντες, και την αποδεκτότητα (Acceptability), από άποψη κοινωνικού και περιβαλλοντικού κόστους (APERC, 2007). Αντίστοιχα, ο Larry Hughes, στήριξε τον ορισμό της ενεργειακής ασφάλειας σε τέσσερις διαφορετικές διαστάσεις, γνωστές ως 4Rs («Review, Reduce, Replace and Restrict the amount of energy consumed»), τονίζοντας πως, για την εξασφάλισή της, είναι απαραίτητο να αναθεωρηθεί, να μειωθεί, να αντικατασταθεί και να περιοριστεί η ποσότητα της ενέργειας που καταναλώνεται.
Σήμερα, σε συνδυασμό με την εξάντληση και άνιση κατανομή των ενεργειακών πόρων, που δημιουργεί σχέσεις εξάρτησης, και τις υψηλές τιμές ενέργειας, η κλιματική κρίση λειτουργεί ως πολλαπλασιαστής των απειλών για την ενεργειακή ασφάλεια. Επηρεάζει κάθε πτυχή του ενεργειακού συστήματος, από την εξόρυξη, την επεξεργασία και τη μεταφορά καυσίμων, έως την αποδοτικότητα, την αξιοπιστία και την ανθεκτικότητα των υποδομών, στον τομέα που ευθύνεται για περισσότερα από τα δύο τρίτα των παγκόσμιων εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου. Αυτή η πραγματικότητα επιβεβαιώνει την απομάκρυνση από τον πρώτο ορισμό, αφού η ενέργεια είναι ακριβή και η ροή της συχνά διακεκομμένη.
Οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής που συνιστούν απειλές για την ενεργειακή ασφάλεια μπορούν να συνοψιστούν στα ακόλουθα σημεία.
Άνοδος της θερμοκρασίας
Υψηλότερες θερμοκρασίες συνεπάγονται αυξημένη ζήτηση για ψύξη, η οποία, με τη σειρά της, αυξάνει την κατανάλωση ηλεκτρικής ενέργειας και, κατ’ επέκταση, τις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου που συντελούν στην κλιματική κρίση.
Εκτός αυτού, τα κύματα καύσωνα δύνανται να πλήξουν υποδομές ζωτικής σημασίας, σχεδιασμένες να λειτουργούν υπό παλαιότερες συνθήκες, οδηγώντας, για παράδειγμα, στη διαστολή των αγωγών καυσίμων με αυξημένο τον κίνδυνο ρήξης τους. Κατά συνέπεια, αύξηση αναμένεται να παρουσιάσει το κόστος συντήρησης, επισκευής και αντικατάστασης των πληγέντων υποδομών ενός δικτύου. Η συνθήκη αυτή καθιστά ευάλωτη τη διαδικασία υγροποίησης υδρογόνου, η οποία απαιτεί χαμηλές θερμοκρασίες και εξαρτάται από την απρόσκοπτη προμήθεια ορυκτών καυσίμων, δεδομένου ότι το 59% του «πράσινου» αυτού καυσίμου παράγεται χρησιμοποιώντας φυσικό αέριο, και το 19% χρησιμοποιώντας άνθρακα.
Κατ’ ανάλογο τρόπο, αλλαγές στη θερμοκρασία και τη διαθεσιμότητα του γλυκού νερού και των ωκεανών, που χρησιμοποιούνται ως νερό ψύξης των πυρηνικών σταθμών ηλεκτροπαραγωγής, επηρεάζουν τη λειτουργία, την απόδοση και την ασφάλειά τους, μειώνοντας, τελικά, την παραγωγή.
Ταυτόχρονα, η αύξηση της θερμοκρασίας οδηγεί σε τήξη του πάγου, με την περιοχή της Αρκτικής, η οποία θερμαίνεται δύο φορές ταχύτερα από τον παγκόσμιο μέσο όρο, να επηρεάζεται άμεσα. Σε περιοχές της Αρκτικής, όπως η Αλάσκα, η τήξη των παγετώνων προκαλεί βύθιση της γης, θέτοντας σε κίνδυνο τόσο τις εγκαταστάσεις ενέργειας και τους αγωγούς καυσίμων, όσο και τις διαδικασίες εξόρυξης, μεταφοράς και αποθήκευσής πετρελαίου και φυσικού αερίου, με αρνητικές επιπτώσεις στους καταναλωτές, όπως η Ευρώπη.
Τροπικοί κυκλώνες και άνοδος της στάθμης της θάλασσας
Οι τροπικοί κυκλώνες, σε συνδυασμό με την άνοδο της στάθμης της θάλασσας, τις καταιγίδες, τις πλημμύρες και τη διάβρωση που προκαλούν, μπορούν να απειλήσουν τις παράκτιες τοποθεσίες παραγωγής πετρελαίου και φυσικού αερίου και τις εγκαταστάσεις μεταφοράς τους. Με άλλα λόγια, η άνοδος της στάθμης της θάλασσας μπορεί να πλήξει αγωγούς, εγκαταστάσεις αποθήκευσης, διυλιστήρια, και κόμβους μεταφοράς, με ηχηρό αντίκτυπο στην παγκόσμια αγορά πετρελαίου και στις σχετικές αλυσίδες εφοδιασμού.
Σύμφωνα με την έκθεση του Διεθνούς Οργανισμού Ενέργειας (IEA) για την «Ανθεκτικότητα στο κλίμα για την ενεργειακή ασφάλεια», μολονότι δεν κινδυνεύει το σύνολο των μεγάλων εγκαταστάσεων παραγωγής πετρελαίου και φυσικού αερίου, επί του παρόντος, πάνω από το 25% των διυλιστηρίων εκτίθενται σε τροπικούς κυκλώνες, ενώ πάνω από το 10% εκτιμάται ότι απειλούνται από αντίστοιχα φαινόμενα μεγάλης κλίμακας, ιδιαίτερα στις Ηνωμένες Πολιτείες και την Αυστραλία.
Στις πληγείσες περιοχές ανήκει ήδη ο Κόλπος του Μεξικού, η σημαντικότερη περιοχή παραγωγής και επεξεργασίας ενέργειας στις Ηνωμένες Πολιτείες, που αντιπροσωπεύει το 47% του δυναμικού διύλισης πετρελαίου και το 51% του δυναμικού επεξεργασίας φυσικού αερίου. Τον Αύγουστο του 2021, ο τυφώνας Ida ανέστειλε περίπου το 96% της παραγωγής αργού πετρελαίου και το 94% της παραγωγής φυσικού αερίου στην περιοχή, με αποτέλεσμα τη μείωση της παραγωγής και των εξαγωγών και την άνοδο των τιμών πετρελαίου. Ο ίδιος τυφώνας έπληξε αρκετούς αγωγούς πετρελαίου και φυσικού αερίου στη Λουιζιάνα και προκάλεσε εκτεταμένες διακοπές ρεύματος. Αντίστοιχα φαινόμενα έχουν ήδη εκδηλωθεί στο Πουέρτο Ρίκο, με τους τυφώνες Ίρμα και Μαρία, στο Τέξας, το 2017, καθώς και στο Νιου Τζέρσεϊ και τη Νέα Υόρκη, κατά τη διάρκεια του τυφώνα Σάντι.
Σφοδρές καταιγίδες και πλημμύρες
Οι έντονες βροχοπτώσεις και οι πλημμύρες, που είναι πιθανό να αυξηθούν σε μεγάλα τμήματα της Ασίας, της Ευρώπης, της Αφρικής, της Βόρειας και Νότιας Αμερικής, μπορούν εξίσου να αναστείλουν την παραγωγή και να προκαλέσουν διακοπές, λόγω προληπτικής διακοπής λειτουργίας, όπως αποδείχτηκε στις πλημμύρες στην ανατολική Αυστραλία, στις αρχές του 2021. Μπορεί, επίσης, να διαταραχθεί η λειτουργία των σταθμών θερμικής ενέργειας που λειτουργούν με ορυκτά καύσιμα, σε περίπτωση που οι δομές αντιπλημμυρικής προστασίας που διαθέτουν δεν λειτουργήσουν. Παράλληλα, ένα πιο υγρό κλίμα σε περιοχές παραγωγής άνθρακα μπορεί να επηρεάσει αρνητικά την ποιότητα του παραγόμενου προϊόντος.
Πυρκαγιές
Οι θερμότερες και ξηρότερες συνθήκες που προκαλούνται από την κλιματική αλλαγή αναμένεται να πολλαπλασιάσουν τη συχνότητα και την ένταση των δασικών πυρκαγιών, δημιουργώντας επιπλέον κίνδυνο όταν εκδηλώνονται κοντά σε κοιτάσματα πετρελαίου. Τότε, καθώς και σε περιπτώσεις προληπτικής διακοπής λειτουργίας, που μπορούν να διαρκέσουν εβδομάδες, μειώνεται η παραγωγή, απειλούνται οι αποθηκευμένοι πόροι, απελευθερώνονται εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου, και επιδεινώνεται η ατμοσφαιρική ρύπανση. Χαρακτηριστικό παράδειγμα συνιστούν οι τεράστιες πυρκαγιές που ξέσπασαν στη Σιβηρία το 2019, οδηγώντας στην πολυήμερη πλήρη διακοπή των γεωτρήσεων πετρελαίου σε ορισμένες τοποθεσίες.
Ανυδρία και ξηρασία
Η αυξανόμενη ξηρασία σε ορισμένες περιοχές του χάρτη μπορεί να αποτελέσει πρόκληση για την παραγωγή και διύλιση πετρελαίου, φυσικού αερίου και βιοκαυσίμων, που απαιτούν σταθερή παροχή νερού κατά τη γεώτρηση και την υδραυλική ρωγμάτωση, καθώς και για την εξόρυξη κρίσιμων πρώτων υλών, η ζήτηση των οποίων προβλέπεται να αυξηθεί με την ταχεία ανάπτυξη της «καθαρής» ενέργειας. Έτσι, οι μειωμένες βροχοπτώσεις και η περιορισμένη διαθεσιμότητα γλυκού νερού ενδέχεται όχι μόνο να αυξήσουν τις δαπάνες συντήρησης και λειτουργίας των διυλιστηρίων, αλλά και εκτινάξουν το κόστος των κρίσιμων πρώτων υλών, όπως των σπανίων γαιών.
Τέλος, η κλιματική αλλαγή θα μπορούσε να έχει αρνητικές επιπτώσεις στην παγκόσμια παραγωγή αιολικής ενέργειας, καθώς η μέση ταχύτητα του ανέμου καταγράφει ήδη πτωτική τάση σε μεγάλα τμήματα της Βόρειας Αμερικής και της Ευρασίας, και αναμένεται να εκδηλωθεί εντονότερα, ιδίως στις Ηνωμένες Πολιτείες, τη Μεσόγειο, τη Βόρεια Ευρώπη, τη Ρωσία, την Κίνα και την Κεντρική και Ανατολική Ασία.
Συνοψίζοντας, η κλιματική κρίση είναι μία παγκόσμια κατάσταση έκτακτης ανάγκης που δεν γνωρίζει σύνορα, γεγονός αδιαπραγμάτευτο. Είναι ένα ζήτημα που, ελλείψει συνεργασίας και συντονισμού, περιορίζει την οικονομική και κοινωνική ευημερία και την ασφάλεια, με επιπτώσεις σε μίκρο- και μάκρο-επίπεδο. Οι τελευταίες, σε συνδυασμό με τις γεωπολιτικές εντάσεις, που οδηγούν συχνά στη διακοπή της σταθερής ροής ενέργειας και την αστάθεια των τιμών, λειτουργούν ως υπενθύμιση ότι η ενεργειακή ασφάλεια και η εξασφάλισή της παραμένουν μία κρίσιμη πρόκληση.
Αναμφίβολα, η αντιμετώπιση της κρίσης και η τεχνολογική πρόοδος θα αυξήσουν τη συμμετοχή των ανανεώσιμων πηγών στο παγκόσμιο ενεργειακό μίγμα. Εντούτοις, η αδυναμία αναίρεσης του κόστους που έχει επιφέρει η ανθρωπογενής δραστηριότητα στον πλανήτη καθιστά επείγουσα τη συνεργασία κυβερνήσεων, επιχειρήσεων και κοινοτήτων, και τον ριζικό μετασχηματισμό των ενεργειακών μοντέλων και συστημάτων, με στόχο τον μετριασμό των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου και τη διατήρηση της αύξησης της παγκόσμιας θερμοκρασίας κάτω από τον 1,5°C. Αυτό που μένει να παρατηρηθεί είναι ο βαθμός προσαρμογής της διεθνούς κοινότητας στο δίλημμα εξασφάλισης ασφαλών, αξιόπιστων και οικονομικών ενεργειακών αποθεμάτων, από τη μία, και μετάβασης σε ένα ενεργειακό σύστημα χαμηλών εκπομπών άνθρακα, από την άλλη.
Πηγές
Μέρος πρώτο
Δούση, Ε. (2017). Κλιματική αλλαγή, Μικρές Εισαγωγές. Εκδόσεις Παπαδόπουλος. Αθήνα.
Δούση, Ε. Χαριτίνη Δίπλα (επιμ.). (2018). Η περιβαλλοντική διακυβέρνηση στα Ηνωμένα Έθνη: Το παράδειγμα της κλιματικής αλλαγής, στο Τα Ηνωμένη Έθνη και οι νέες προκλήσεις στο διεθνές στερέωμα: Διεθνής Ειρήνη και Ασφάλεια, Ανθρώπινα Δικαιώματα, Βιώσιμη Ανάπτυξη. Εκδόσεις Σάκκουλα.
Δούση, Ε. (2020). Διεθνές δίκαιο και διπλωματία της κλιματικής αλλαγής. Νομική Βιβλιοθήκη. Αθήνα.
Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες (2016). Πρόσφυγας ή Μετανάστης; Η επιλογή των λέξεων έχει σημασία. Διαθέσιμο σε: https://www.unhcr.org/cy/wp-content/uploads/sites/41/2018/02/UNHCR_Refugee_or_Migrant_GR.pdf (Ημερομηνία πρόσβασης: 19 Οκτωβρίου 2023).
Aktürk, G., Lerski, M. (2021). Intangible cultural heritage: a benefit to climate-displaced and host communities, Journal of Environmental Studies and Sciences, 11, 305–315. Διαθέσιμο σε: https://doi.org/10.1007/s13412-021-00697-y.
Blake, J. (2015). Cultural Heritage and the Environment. International Cultural Heritage Law. Oxford University Press.
Carducci, G. Sabine von Schorlemer, & Sylvia Maus (επιμ.). (2014). What Consideration is Given to Climate and to Climate Change in the UNESCO Cultural Heritage and Property Conventions?, στο Climate change as a threat to peace: impacts on cultural heritage and cultural diversity. Peter Lang AG.
Chechi, A. Sabine von Schorlemer, & Sylvia Maus (επιμ.). (2014). The Cultural Dimension of Climate Change: Some Remarks on the Interface between Cultural Heritage and Climate Change Law, στο Climate change as a threat to peace: impacts on cultural heritage and cultural diversity. Peter Lang AG.
Climate and Migration Coalition. What has the IPCC actually said about migration and climate change? Διαθέσιμο σε: https://climatemigration.org.uk/what-has-the-ipcc-actually-said-about-migration-and-climate-change/ (Ημερομηνία πρόσβασης: 25 Οκτωβρίου 2023).
European Climate Pact. Climate change. Διαθέσιμο σε: https://climate-pact.europa.eu/about/climate-change_en (Ημερομηνία πρόσβασης: 15 Οκτωβρίου 2023).
Giglitto, D., Ciolfi, L., Bosswick, W. (2021). Building a bridge: opportunities and challenges for intangible cultural heritage at the intersection of institutions, civic society, and migrant communities, International Journal of Heritage Studies, 1–18. Διαθέσιμο σε: doi:10.1080/13527258.2021.1922934.
Informal Group on Migration/Displacement and Climate Change of the IASC. (2008). Climate Change, Migration and Displacement: Who Will Be Affected? Διαθέσιμο σε: https://www.unhcr.org/protection/environment/4a1e4fb42/climate-change-migration-displacement-affected-working-paper-submitted.html (Ημερομηνία πρόσβασης: 29 Οκτωβρίου 2023).
IOM. (2019). Glossary on Migration. International Migration Law, no 34. Διαθέσιμο σε: https://publications.iom.int/system/files/pdf/iml_34_glossary.pdf (Ημερομηνία πρόσβασης: 8 Οκτωβρίου 2023).
IOM. (2015). KEY MIGRATION TERMS. Διαθέσιμο σε: https://www.iom.int/key-migration-terms (Ημερομηνία πρόσβασης: 8 Οκτωβρίου 2023).
IPCC. (2018). Annex I: Glossary [Matthews, J.B.R. (επιμ.)], στο Global Warming of 1.5°C. An IPCC Special Report on the impacts of global warming of 1.5°C above pre-industrial levels and related global greenhouse gas emission pathways, in the context of strengthening the global response to the threat of climate change, sustainable development, and efforts to eradicate poverty [Masson-Delmotte, V., P. Zhai, H.-O. Pörtner, D. Roberts, J. Skea, et al. (επιμ.)]. Διαθέσιμο σε: https://www.ipcc.ch/sr15/chapter/glossary/ (Ημερομηνία πρόσβασης: 21 Οκτωβρίου 2023).
Kim, H. E. (2011). Changing Climate, Changing Culture: Adding the Climate Change Dimension to the Protection of Intangible Cultural Heritage. International Journal of Cultural Property, 18:259–290. Διαθέσιμο σε: doi:10.1017/S094073911100021X.
Pielke, R. A. (2004). What is Climate Change? Energy & Environment, 15:3, 515–520. Διαθέσιμο σε: doi:10.1260/0958305041494576.
United Nations. (1951). Convention relating to the Status of Refugees. Διαθέσιμο σε: https://www.ohchr.org/en/instruments-mechanisms/instruments/convention-relating-status-refugees (Ημερομηνία πρόσβασης: 19 Οκτωβρίου 2023).
United Nations. (1992). United Nations Framework Convention on Climate Change. Διαθέσιμο σε: https://unfccc.int/resource/docs/convkp/conveng.pdf (Ημερομηνία πρόσβασης: 19 Οκτωβρίου 2023).
United Nations. (2015). Paris Agreement. Διαθέσιμο σε: https://unfccc.int/sites/default/files/english_paris_agreement.pdf (Ημερομηνία πρόσβασης: 19 Οκτωβρίου 2023).
United Nations. (μ.δ). What Is Climate Change?. Διαθέσιμο σε: https://www.un.org/en/climatechange/what-is-climate-change (Ημερομηνία πρόσβασης: 14 Νοεμβρίου 2023).
Μέρος δεύτερο
Ευρωπαϊκή Επιτροπή. (μ.δ). Αίτια της κλιματικής αλλαγής. Διαθέσιμο σε: https://climate.ec.europa.eu/climate-change/causes-climate-change_el (Ημερομηνία πρόσβασης: 10 Νοεμβρίου 2023).
Ευρωπαϊκή Επιτροπή. (2023). Ερωτήσεις και απαντήσεις σχετικά με μια νέα θεώρηση της σχέσης κλίματος και ασφάλειας. Διαθέσιμο σε: https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/el/qanda_23_3525 (Ημερομηνία πρόσβασης: 10 Νοεμβρίου 2023).
Hughes, L. (2009). The four ‘R’s of energy security. Διαθέσιμο σε: http://dclh.electricalandcomputerengineering.dal.ca/environment/2009/ERG200902.pdf (Ημερομηνία πρόσβασης: 10 Νοεμβρίου 2023).
International Energy Agency. (2022). Climate Resilience for Energy Security. Διαθέσιμο σε: https://iea.blob.core.windows.net/assets/10229b31-fd82-4371-b92c-a554f95369ea/ClimateResilienceforEnergySecurity.pdf (Ημερομηνία πρόσβασης: 10 Νοεμβρίου 2023).
International Energy Agency. (2023). Emergency response and energy security. Διαθέσιμο σε: https://www.iea.org/about/emergency-response-and-energy-security (Ημερομηνία πρόσβασης: 10 Νοεμβρίου 2023).
International Renewable Energy Agency. (2019). A New World: The geopolitics of energy transformation. Διαθέσιμο σε: https://www.irena.org/-/media/files/irena/agency/publication/2019/jan/global_commission_geopolitics_new_world_2019.pdf (Ημερομηνία πρόσβασης: 10 Νοεμβρίου 2023).
Paravantis, J. A. (2019). Dimensions, Components and Metrics of Energy Security: Review and Synthesis. Διαθέσιμο σε: https://spoudai.unipi.gr/index.php/spoudai/article/view/2755 (Ημερομηνία πρόσβασης: 10 Νοεμβρίου 2023).
Paravantis, J., Kontoulis, N., Ballis, A., Tsirigotis, D. (2018). A Geopolitical Review of Definitions, Dimensions and Indicators of Energy Security. Διαθέσιμο σε: https://www.researchgate.net/publication/330879521_A_Geopolitical_Review_of_Definitions_Dimensions_and_Indicators_of_Energy_Security (Ημερομηνία πρόσβασης: 10 Νοεμβρίου 2023).
United Nations-Climate Change. (μ.δ.). Introduction – Loss and Damage. Διαθέσιμο σε: https://unfccc.int/topics/adaptation-and-resilience/the-big-picture/introduction#loss-and-damage (Ημερομηνία πρόσβασης: 10 Νοεμβρίου 2023).
United States Environmental Protection Agency. (2023). Climate Change Impacts on Energy. Διαθέσιμο σε: https://www.epa.gov/climateimpacts/climate-change-impacts-energy (Ημερομηνία πρόσβασης: 10 Νοεμβρίου 2023).
Walton, M. (2020). If the energy sector is to tackle climate change, it must also think about water. Διαθέσιμο σε: https://www.iea.org/commentaries/if-the-energy-sector-is-to-tackle-climate-change-it-must-also-think-about-water (Ημερομηνία πρόσβασης: 10 Νοεμβρίου 2023).
Πηγή εικόνας
United Nations-Climate Change. (μ.δ.). Graphics. Διαθέσιμο σε: https://www.un.org/en/climatechange/graphics?fbclid=IwAR0FVhoL9Nty-__SGbEKJQI2Dl-p9hbS4KLsoJBJ7ETNTpNXtYm8U7WDxco (Ημερομηνία πρόσβασης: 10 Νοεμβρίου 2023).