Γράφει η Ηώ Πασίδη-Κροντήρη
«Βασικό άνευ όρων εισόδημα», «βασικό εισόδημα», «επίδομα ύπαρξης», «εισόδημα πολίτη», «καθολικό εισόδημα», «ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα», «εγγυημένο κοινωνικό εισόδημα», «μερίσματα καθολικού εισοδήματος»: πληθώρα όρων που συναντάται, κυρίως, στην ξενόγλωσση βιβλιογραφία και περιγράφει μια ριζοσπαστική πολιτική πρόταση με μακρά ιστορία, αλλά ενίοτε επικαλυπτόμενες και αντικρουόμενες ιδεολογικές προοπτικές. Σε έναν κόσμο που μαστίζεται από την πείνα, τη φτώχεια και την ανεργία, η αποτελεσματική θέσπιση σε παγκόσμιο επίπεδο μιας τέτοιας επαναστατικής οικονομικής και κοινωνικής πολιτικής θα αποτελούσε ενσάρκωση της έννοιας του κοινωνικού κράτους και θα έθετε στο επίκεντρο τη δικαιοσύνη και την ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Ωστόσο, εύλογα διατυπώνονται πολλές επιφυλάξεις στο παρόν στάδιο, και γι’ αυτό απαιτείται προσεκτική ανάλυση του υπάρχοντος πλαισίου, προκειμένου η εν λόγω πολιτική να μπορέσει να εφαρμοστεί με θετικό πρόσημο.
Περί τίνος πρόκειται, λοιπόν;
Το καθολικό βασικό εισόδημα («universal basic income» ή εν συντομία «UBI») είναι μια μηνιαία χρηματική επιχορήγηση που θα δίνεται ατομικά σε όλα τα μέλη μιας κοινότητας, καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής τους, ανεξάρτητα από την προσωπική τους περιουσία, χωρίς έλεγχο πόρων, χωρίς επιπλέον δεσμεύσεις ή απαιτήσεις και, σύμφωνα με τις περισσότερες προτάσεις που έχουν διατυπωθεί μέχρι στιγμής, σε αρκετά υψηλό επίπεδο, ώστε να επιτρέπει μια ζωή απαλλαγμένη από την οικονομική ανασφάλεια. Ειδικότερα, το επίπεδο του εισοδήματος θα είναι καθορισμένο, ανεξαρτήτως της οικονομικής κατάστασης του ατόμου, εάν μένει μόνο του ή με άλλα άτομα, εάν είναι πρόθυμο να εργαστεί ή όχι. Θα μπορεί να συνδυαστεί με άλλα εισοδήματα, αλλά κατά βάση θα επαρκεί για να καλύψει τα βασικά έξοδα και να εξασφαλίσει ένα αξιοπρεπές επίπεδο διαβίωσης στους πολίτες (Uhuru Bidadanure, 2019, σ. 482).
Η ιδέα για ένα καθολικό βασικό εισόδημα έχει τις ρίζες της, κυρίως, στη σοσιαλδημοκρατική και σοσιαλιστική σκέψη, ενώ παρατηρούνται και ορισμένες επιρροές από τη νεοφιλελεύθερη σκέψη. Εκφραζόταν από παλιά στους πνευματικούς κύκλους με διάφορες μορφές, όπως με αυτήν ενός εφάπαξ ποσού που θα χορηγούνταν σε όλους τους πολίτες κατά την ενηλικίωσή τους, κατά τον Thomas Paine, ή με αυτήν ενός «εδαφικού μερίσματος» που θα δημιουργούσε ένα τακτικό εισόδημα, κατά τον Βέλγο σοσιαλιστή Joseph Charlier. Μάλιστα, κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα, απασχόλησε σοβαρά και εξέχοντες ακαδημαϊκούς, όπως τον G.D.H. Cole και τον James Meade στην Αγγλία, ενώ φαίνεται να αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για την πρόταση του Milton Friedman, σχετικά με τον «αρνητικό φόρο εισοδήματος» (Uhuru Bidadanure, 2019, σ. 482).
Ωστόσο, παρά το γεγονός ότι το καθολικό βασικό εισόδημα κυριαρχούσε σταδιακά ως ιδέα, παρέμενε σε ένα αρκετά θεωρητικό επίπεδο μέχρι τα τέλη του 1970, οπότε άρχισε να αποκτά πραγματικό πολιτικό περιεχόμενο σε πολλές χώρες της Ευρώπης, ξεκινώντας από την Ολλανδία και τη Δανία. Πλέον, αρκετές φιλελεύθερες παρατάξεις ευρωπαϊκών κρατών έχουν ενσωματώσει την εν λόγω πρόταση πολιτικής στα επίσημα πολιτικά τους προγράμματα (Van Parijs, 2001, σ. 6-7).
Κι ενώ οι προτάσεις σχετικά με το καθολικό βασικό εισόδημα ποικίλλουν, ανάλογα με τις κυρίαρχες πολιτικές ιδεολογίες και τις εκάστοτε κοινωνικές συνθήκες, υπάρχουν ορισμένα κοινά και σταθερά βασικά χαρακτηριστικά. Καταρχάς, πρόκειται για μια άμεση παροχή σε χρήμα, όπως είναι τα επιδόματα ανεργίας και, γενικότερα, η εισοδηματική ενίσχυση, και όχι για μια παροχή σε είδος, όπως είναι τα κουπόνια τροφίμων. Αυτό το χαρακτηριστικό έχει το πλεονέκτημα ότι θα επιτρέπει στους δικαιούχους να μετατρέψουν την παραπάνω παροχή σε οτιδήποτε χρειάζονται ή επιθυμούν οι ίδιοι, είτε πρόκειται για αγορά τροφίμων ή πληρωμή ενοικίου, είτε πρόκειται για αποταμίευση ή ταξίδι. Δίνοντας, έτσι, απεριόριστες δυνατότητες στους πολίτες, έχει υποστηριχθεί ότι το καθολικό βασικό εισόδημα μπορεί να λειτουργήσει και ως ένα αποτελεσματικό μέσο απελευθέρωσης από τον κρατικό πατερναλισμό (Van Parijs, Vanderborght, 2017).
Επιπλέον, θεωρείται ότι το όφελος που θα παρέχει πρέπει να είναι ατομικό και όχι οικιακό, όπως συμβαίνει με τα υπάρχοντα προγράμματα κοινωνικής στήριξης. Δεδομένου ότι είναι αδύνατη η διασφάλιση της κατανομής των πόρων σε περιπτώσεις που ένα μέλος της οικογένειας είναι άνεργο ή έχει μειωμένες απολαβές, το ατομικό εισόδημα μπορεί να του εξασφαλίσει ένα αξιοπρεπές επίπεδο διαβίωσης. Εξίσου σημαντικό είναι και το χαρακτηριστικό της καθολικότητας, το οποίο μεταφράζεται ως απουσία ελέγχου ως προς τα μέσα και τα περιουσιακά στοιχεία που διαθέτει καθένας. Το καθολικό βασικό εισόδημα, δηλαδή, δεν θα απευθύνεται μόνο στους φτωχότερους ή σε όσους το έχουν ανάγκη, αλλά σε όλους, καθώς σε άλλη περίπτωση θα στιγματιζόταν η παροχή δημόσιας βοήθειας. Μάλιστα, έχει διατυπωθεί η γενικότερη άποψη ότι τα καθολικά δικαιώματα θα μπορούσαν να είναι πιο δημοφιλή από τα στοχευμένα δικαιώματα, και τα καθολικά συστήματα θα ήταν πιο σταθερά και αποδοτικά από τις οποιεσδήποτε εναλλακτικές λύσεις (Stuber, Schlesinger, 2006, σ. 933-945).
Βέβαια, το πιο αμφιλεγόμενο χαρακτηριστικό του καθολικού βασικού εισοδήματος είναι αυτό του άνευ όρων οφέλους που θα παρέχει στους δικαιούχους του. Στην πλειονότητα των συστημάτων κοινωνικής πολιτικής και πρόνοιας, τα εκάστοτε επιδόματα καταβάλλονται υπό την προϋπόθεση ότι οι δικαιούχοι τους αποδεικνύουν είτε την ακαταλληλότητα ή ανικανότητά τους για εργασία, είτε την εξάντληση των περιθωρίων αναζήτησης εργασίας. Αντιθέτως, το καθολικό βασικό εισόδημα ουδεμία τέτοια προϋπόθεση ή κύρωση έχει. Θα είναι προσβάσιμο σε όλους, ανεξαρτήτως εάν εργάζονται ή εάν αμείβονται για την εργασία τους, καθώς επιδιώκεται ένας διαχωρισμός του δικαιώματος στο εισόδημα από την υποχρέωση προς εργασία (Luther King Jr., 1967, σ. 145-146). Για την αποτελεσματικότερη διασφάλιση, μάλιστα, της ελευθερίας και της αξιοπρέπειας όλων των ατόμων, προτείνεται να καταβάλλεται το εν λόγω εισόδημα περιοδικά, και συγκεκριμένα ανά μήνα, ούτως ώστε να λειτουργεί ως ένα πλέγμα ασφαλείας, ικανό να προσφέρει οικονομική ασφάλεια στους δικαιούχους του καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής τους (Uhuru Bidadanure, 2019, σ. 485).
Ωστόσο, ορισμένα χαρακτηριστικά του καθολικού βασικού εισοδήματος διαφοροποιούνται σημαντικά, ανάλογα με την «ιδεολογική απόχρωση» της κάθε σχετικής πρότασης. Ιδιαίτερα, εκφράζονται διαφορετικές απόψεις σχετικά με τις πηγές χρηματοδότησης του εισοδήματος, το επίπεδο αυτού, αλλά και τα παρεπόμενα μέτρα που θα ληφθούν για την εφαρμογή του. Παρατηρείται, όμως, διάσταση απόψεων και όσον αφορά στην αναγκαιότητα ή τη χρησιμότητα θέσπισης μιας τέτοιας πολιτικής.
Οι υποστηρικτές του καθολικού βασικού εισοδήματος θεωρούν, καταρχάς, πως η ανεξαρτησία του εισοδήματος από την εργασία είναι ένα θεμελιώδες μέσο προκειμένου να αποτραπεί η επέκταση θέσεων εργασίας, που χαρακτηρίζονται από μη ικανοποιητικές έως και αναξιοπρεπείς για τον άνθρωπο συνθήκες (Van Parijs, 2004, σ. 19). Δεδομένου ότι οι εργαζόμενοι που βρίσκονται σε επισφαλή θέση ή σχέση εργασίας θα έχουν αφενός τη δυνατότητα να ανταπεξέλθουν οικονομικά, και αφετέρου αυξημένη διαπραγματευτική δύναμη έναντι των εργοδοτών, οι συνθήκες εργασίας τους θα βελτιωθούν σημαντικά. Επίσης, η θέσπιση της εν λόγω πολιτικής μπορεί να συμβάλει στη δημιουργία μορφών εργασίας εκτός της αγοράς, οι οποίες θα ωφελήσουν τόσο τους ίδιους τους εργαζόμενους ατομικά, όσο και την κοινωνία συνολικά, όπως είναι ο εθελοντισμός ή η φροντίδα των άλλων. Πολύ πιθανό είναι, επίσης, να παρατηρηθεί αύξηση στον τομέα των επενδύσεων καθώς θα παρέχεται η δυνατότητα να επενδύσει κανείς στην εκπαίδευσή του δίχως να καταφεύγει αναγκαστικά σε δάνεια ή άλλους σύνθετους τρόπους χρηματοδότησης. Όλες αυτές οι μεταβολές θα έχουν μακροπρόθεσμα ευδιάκριτες και σημαντικές συνέπειες για το ανθρώπινο κεφάλαιο, όπως για παράδειγμα την αύξηση των μισθών (Hoynes, Rothstein, 2019, σ. 947).
Το ισχυρότερο επιχείρημα, όμως, κατά τους υποστηρικτές του καθολικού βασικού εισοδήματος είναι αυτό της κοινωνικής δικαιοσύνης. Δεδομένου ότι αποφεύγεται οποιαδήποτε διάκριση μεταξύ εκείνων που χρειάζονται πολλούς πόρους, ώστε να εξασφαλίσουν ένα αξιοπρεπές επίπεδο διαβίωσης, και εκείνων που μπορούν να το επιτύχουν και με λιγότερους πόρους, μια τέτοια πολιτική συνδέεται στενά με την αντίληψη του «κοινωνικού εξισωτισμού». Πρόκειται για μια θέση, σύμφωνα με την οποία δίκαιη κοινωνία είναι αυτή, στην οποία οι πολίτες είναι ελεύθεροι από οποιαδήποτε μορφή κυριαρχίας και καταπίεσης. Έχοντας ένα ατομικό εισόδημα εξασφαλισμένο, ανεξαρτήτως εργασίας, και όντας, συνακόλουθα, ελεύθεροι να επιλέξουν με γνώμονα τις πραγματικές επιθυμίες τους, μπορούν να βελτιώσουν συνολικά την ποιότητα της ζωής τους (Uhuru Bidadanure, 2019, σ. 491).
Ωστόσο, παρά τα ισχυρά επιχειρήματα των υποστηρικτών του, το καθολικό βασικό εισόδημα, ως πολιτική, έχει αντιμετωπίσει κατά καιρούς και έντονη κριτική. Καταρχάς, πρόκειται για ένα κόστος, που ενδεχομένως ορισμένα κράτη είτε δεν θα μπορέσουν να επωμισθούν εξ ολοκλήρου ή προκειμένου να ανταπεξέλθουν σε αυτό, θα αναγκαστούν να διακόψουν άλλα επιδόματα και κοινωνικές παροχές. Επιπλέον, η προβληματική αυτή συνδέεται άμεσα με την επιλογή που θα κάνει κάθε χώρα σχετικά με το σύστημα φορολογίας της, καθώς εάν αφενός παρέχεται ένα καθολικό βασικό εισόδημα σε όλους τους πολίτες και αφετέρου φορολογείται κάθε τάξη το ίδιο με τις υπόλοιπες, αργά ή γρήγορα η εν λόγω πολιτική θα αποτύχει και θα καταλήξει σε μια πραγματικότητα παρόμοια ή και χειρότερη από την ήδη υπάρχουσα (Van Parijs, 2001, σ. 22-23). Ακόμη μία παράμετρος που πρέπει να ληφθεί σοβαρά υπόψη είναι αυτή του κινδύνου της ενδεχόμενης υποτίμησης του χρήματος και, συνακόλουθα, της διατάραξης της ισορροπίας της αγοράς, που μπορεί να επέλθει, εάν δεν διατηρηθούν ορισμένες σταθερές. Ταυτόχρονα, η εσπευσμένη ή απρόσεκτη εφαρμογή μιας τόσο ριζοσπαστικής πολιτικής δεν αποκλείεται να αποδειχθεί ακόμη και επιζήμια για την κοινωνική δικαιοσύνη, εάν λειτουργεί ως αντίδοτο για όλα τα δεινά, κάνοντας τις ρυθμίσεις της αγοράς να φαντάζουν περιττές και την αυτοματοποίηση πλήρους ταχύτητας να μοιάζει όχι και τόσο επιλήψιμη (Uhuru Bidadanure, 2019, σ. 491).
Όπως προκύπτει από την παραπάνω ανάλυση, το καθολικό βασικό εισόδημα φαίνεται να κερδίζει έδαφος, καθώς ενσωματώνεται πλέον και σε επίσημα πολιτικά προγράμματα ευρωπαϊκών κρατών. Ως προοπτική παρουσιάζει σημαντικά πλεονεκτήματα, δεδομένου ότι αποσκοπεί στην εξασφάλιση ενός αξιοπρεπούς επιπέδου διαβίωσης για κάθε άνθρωπο, χωρίς εξαιρέσεις και προϋποθέσεις. Αυτό, άλλωστε, συνάδει και με τη θεμελιώδη αρχή της ισότητας, η οποία ιδανικά μεταφράζεται ως ισότητα στην κοινωνική θέση, στο καθεστώς, στο εισόδημα και στην πολιτική εξουσία. Παρόλα αυτά, όπως κάθε πολιτική, έτσι κι αυτή του καθολικού βασικού εισοδήματος, μπορεί να αποβεί μοιραία για την οικονομική και κοινωνική ευημερία των πολιτών, εάν εφαρμοστεί σε λανθασμένο πλαίσιο. Γι’ αυτόν τον λόγο, κρίνεται ιδιαίτερα σημαντική η σωστή προετοιμασία της πολιτείας και της κοινωνίας, με τη θέσπιση, μεταξύ άλλων, ενός πλέγματος σχετικών ρυθμίσεων, ικανών να διασφαλίσουν ότι η εν λόγω πολιτική θα εξαντλήσει έστω τις προσπάθειες ευδοκίμησής της και δεν θα αποτύχει εξ αρχής, εξαιτίας της έλλειψης ενός ευρύτερου οργανωμένου συστήματος.
ΒΙΒΙΟΓΡΑΦΙΑ
Philippe Van Parijs, Yannick Vanderborght. (2017). Basic Income: A Radical Proposal for a Free Society and a Sane Economy. Εκδόσεις Cambridge. Harvard University Press.
Jennifer Stuber, Mark Schlesinger. (2006). Sources of stigma for means-tested government programs. Soc. Sci. Med. 63(4).
Jonah Gelbach, Lant Pritchett. (2002). Is More for the Poor Less for the Poor? The Politics of Means-Tested Targeting. Econ. Anal. Policy (2): 1.
Martin Luther King Jr. (1967). Where do we go from here: Chaos or Community? Εκδόσεις Boston : Beacon.
Juliana Uhuru Bidadanure.(2019). The Political Theory of Universal Basic Income. Annual Review of Political Science. Διαθέσιμο σε: https://www.annualreviews.org/content/journals/10.1146/annurev-polisci-050317-070954
Philippe Van Parijs. (2001). A basic income for all. Διαθέσιμο σε: https://lanekenworthy.net/wp-content/uploads/2017/04/reading-vanparijs2001.pdf
Philippe Van Parijs.(2004). Basic Income: A Simple and Powerful Idea for the Twenty-first Century. Sage Journals. Volume 32. Issue 1. Διαθέσιμο σε: https://journals.sagepub.com/doi/abs/10.1177/0032329203261095
Hilary Hoynes, Jesse Rothstein. (2019). Universal Basic Income in the United States And Advanced Countries. Annual Review of Economics. Διαθέσιμο σε: https://www.annualreviews.org/content/journals/10.1146/annurev-economics-080218-030237
Πηγή εικόνας
Colin Horgan. (2023). Will Universal Basic Income Save Us from AI? The Walrus. Διαθέσιμη σε: https://thewalrus.ca/will-universal-basic-income-save-us-from-ai/