Γράφει ο Χρήστος- Εμμανουήλ Τράγκας
Σύμφωνα με την άποψη του Paul Lagarde, η ιθαγένεια ορίζεται ως «η νομική και πολιτική ένταξη ενός προσώπου στον πληθυσμό ενός κράτους». Η ιθαγένεια είναι ουσιώδης, διότι επιτρέπει την απόκτηση πολιτικών και αστικών δικαιωμάτων (ικανότητα δικαίου και δικαιοπραξίας), καθώς και θεμελιωδών ελευθεριών που δεν μπορούν να απολαύσουν απαραιτήτως οι αλλοδαποί. Βέβαια, εκτός από τα δικαιώματα, η κατοχή ιθαγένειας ενός κράτους μπορεί να οδηγήσει και σε υποχρεώσεις, όπως είναι η στρατιωτική θητεία. Επομένως, το δίκαιο της ιθαγένειας είναι ένα δίκαιο διαχωρισμού, καθώς διαιρεί τα φυσικά πρόσωπα σε δύο κατηγορίες, τους ιθαγενείς- ημεδαπούς και τους αλλοδαπούς, των οποίων τα δικαιώματα είναι άνισα, ενώ σε κάθε περίπτωση η ιθαγένεια αποτελεί συγχρόνως και το συνδετικό εκείνο στοιχείο (δηλαδή το σύνδεσμο) που όταν καλείται να εφαρμοστεί από τους κανόνες του ιδιωτικού διεθνούς δικαίου της περί ου ο λόγος πολιτείας, οδηγεί στην εφαρμογή του δικαίου του κράτους την ιθαγένεια του οποίου κατέχει το υπό κρίση κάθε φορά πρόσωπο. Μάλιστα, εκτός αυτού, η διάκριση μεταξύ ημεδαπών και αλλοδαπών έχει τη δική της σημασία ενόψει του ότι οι ημεδαποί- ως πολίτες της χώρας τους- απολαμβάνουν όλων των αστικών και πολιτικών δικαιωμάτων, όπως το δικαίωμα να εισέρχονται και να εξέρχονται από αυτήν, να ασκούν το επάγγελμα της επιλογής τους, το δικαίωμα να διορίζονται στο δημόσιο, να εκλέγουν και να εκλέγονται στο εθνικό και ευρωπαϊκό κοινοβούλιο. Τα ως άνω δικαιώματα δεν απολαμβάνουν αντίθετα οι αλλοδαποί, οι οποίοι υποπίπτουν στις ρυθμίσεις του Δικαίου Καταστάσεως Αλλοδαπών της υπό κρίση πολιτείας (και εν προκειμένω της Ελλάδος), και οι οποίοι, μάλιστα, διαχωρίζονται ως προς την ένταση και έκταση των υφιστάμενων για αυτούς δικαιωμάτων, όπως και των τιθέμενων περιορισμών, από την ιθαγένεια της αλλοδαπής χώρας που κατέχουν.
Με βάση τα όσα αναφέρθηκαν πιο πάνω, ο προσδιορισμός της θέσεως του ατόμου στην κοινότητα, η ιθαγένεια, βρίσκεται στο σταυροδρόμι μεταξύ των κοινωνιολογικών, πολιτικών και νομικών ζητημάτων, όπου συχνά θεωρείται ως ένας σύνδεσμος ιδανικής τάξης ο οποίος προκαλεί ακόμα έντονα συναισθήματα, ειδικά όσον αφορά τις συνθήκες κτήσεώς του. Από την άποψη αυτή, παρεμβαίνει ο νόμος, καθορίζοντας τους κανόνες που ισχύουν για την απόκτηση και την απώλεια της εθνικότητας, ενώ ρυθμίζει τα αποτελέσματά του. Επιπλέον δε, το δίκαιο της ιθαγένειας επιδιώκει όχι μόνον να προσαρμόζεται σε νέες καταστάσεις που μπορεί να προκύψουν, αλλά και να ανταποκρίνεται σε νέα ζητήματα. Χαρακτηριστικά στην Ελβετία αυτό συνέβη στο παρελθόν με την συνταγματική υλοποίηση της αρχής της ισότητας των φύλων, πρόσφατα, δε, με τις πρακτικές της προασπίσεως των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, και, στο μέλλον, με τις επιπτώσεις άλλων θεσμών στην ιθαγένεια παγκοσμίως όπως είναι ο γάμος, η σύσταση μιας εταιρικής σχέσεως ή ζητήματα σχετικά με την απώλεια της ιθαγένειας, ιδίως ως αποτέλεσμα δραστηριοτήτων που συνδέονται με την τρομοκρατία.
Συνεπώς, η ιθαγένεια είναι ο δημοσίου δικαίου δεσμός ενός ατόμου προς την πολιτεία στο λαό της οποίας αυτός ανήκει. Ως ιθαγένεια νοούμε το διακριτικό γνώρισμα του υπό κρίση ατόμου με τη συγκεκριμένη πολιτεία της οποίας αυτός φέρει την ιθαγένεια, χωρίς να είναι ανάγκη το εν λόγω άτομο να είναι εγκαταστημένο στην ως άνω πολιτεία, παρά μόνο ότι ανήκει στο λαό της. Η ιθαγένεια προσδίδεται στο άτομο από το κράτος, και, επομένως, εμφανίζεται ή εξαφανίζεται μαζί με το υπό κρίση κράτος. Ο ενωτικός αυτός δεσμός μεταξύ προσώπου και πολιτείας δημιουργείται από το εσωτερικό δίκαιο κάθε πολιτείας. Ανήκει δηλαδή στην αποκλειστική αρμοδιότητα κάθε κράτους και, φυσικά, πρέπει να ασκείται σύμφωνα με τις Διεθνείς Συμβάσεις, τα διεθνή έθιμα και τις γενικά παραδεδεγμένες αρχές περί ιθαγένειας. Επειδή, η ιθαγένεια είναι η ιδιότητα του προσώπου ως μέλους του λαού ορισμένου κράτους, έπεται ότι η ιθαγένεια προσδίδεται στο άτομο μόνο από το κράτος και όχι από το έθνος. Κάθε κράτος, όσο μικρό και αν είναι προσδίδει ιθαγένεια στους υπηκόους του, η οποία είναι νομικά ισότιμη με όλες τις υπόλοιπες ιθαγένειες. Ακόμη και η πόλη του Βατικανό, εφόσον αναγνωρίζεται ως κράτος, έχει τους δικούς της υπηκόους. Μάλιστα, η ιθαγένεια ανάγεται καταρχήν, στην αποκλειστική αρμοδιότητα (domain reservé) κάθε πολιτείας. Αυτό έχει οριστεί ρητά στο άρθρο 1 της Συμβάσεως της Χάγης του 1930 σχετικά με τις συγκρούσεις ιθαγενειών, σύμφωνα με το οποίο «σε κάθε κράτος ανήκει το δικαίωμα να ορίσει με τη νομοθεσία του ποιοι είναι οι υπήκοοί του». Και μπορεί η ως άνω Διεθνής Σύμβαση να μην κυρώθηκε από τη Χώρα μας, όπως και από άλλα κράτη, πλην όμως η ως άνω αρχή έχει υιοθετηθεί σήμερα από άλλες εθνικές νομοθεσίες περί ιθαγένειας. Επομένως, κάθε πολιτεία έχει το δικό της δίκαιο ιθαγένειας. Εφόσον η ρύθμιση του δικαίου ιθαγένειας ανάγεται στην αποκλειστική αρμοδιότητα κάθε πολιτείας, έχουμε τόσα δίκαια ιθαγένειας όσες και οι υπάρχουσες σήμερα πολιτείες. Μάλιστα, ρητή αναφορά κάνει το άρθρο 29 του ελληνικού Αστικού Κώδικα όπου ορίζει ότι «η απόκτηση και η απώλεια από ένα πρόσωπο της ιθαγένειας μιας πολιτείας ρυθμίζονται από το δίκαιο της πολιτείας αυτής». Με το άρθρο αυτό γίνεται αποδεκτό ότι τα ζητήματα ιθαγένειας παραπέμπονται στο εσωτερικό δίκαιο κάθε κράτους και κατά συνέπεια, εφόσον η ρύθμιση του δικαίου ιθαγένειας ανάγεται στην αποκλειστική αρμοδιότητα κάθε πολιτείας, είναι επόμενο κάθε πολιτεία να έχει το δικό της δίκαιο ιθαγένειας και συνακόλουθα να υφίστανται τόσα δίκαια ιθαγένειας όσες και οι υπάρχουσες σήμερα πολιτείες. Με το άρθρο 29 του ελληνικού Αστικού Κώδικα γίνεται αποδεκτό, ότι τα ζητήματα ιθαγένειας παραπέμπονται στο εσωτερικό δίκαιο κάθε κράτους. Επομένως το δίκαιο της ιθαγένειας ανήκει στο εσωτερικό δίκαιο κάθε πολιτείας και όχι στο δημόσιο διεθνές δίκαιο. Όπως ήδη παρατηρείται, η σχέση υπηκοότητας δεν εξαρτάται από την υποχρέωση διαμονής. Υπό αυτή την έννοια, πρόσωπα τα οποία κατέχουν την ιθαγένεια ενός κράτους και διαμένουν σε άλλη χώρα διατηρούν την ιθαγένειά τους, και, συνεπώς, τη νομική τους σχέση με το κράτος της ιθαγένειας που κατέχουν. Χαρακτηριστικά στην Ελβετία, υπάρχουν 730.000 ιθαγενείς (με βάση την απογραφή του 2013) όπου είναι κάτοικοι εξωτερικού. Η Ελβετική Συνομοσπονδία είχε από το 1966 την αρμοδιότητα να νομοθετεί για το καθεστώς τους (βλ. άρθρα 45 επόμενα του προηγούμενου Συντάγματος της Ελβετικής Συνομοσπονδίας της 29ης Μαΐου 1874, άρθρο 40 του σημερινού Συντάγματος της Ελβετικής Συνομοσπονδίας της 18ης Απριλίου 1999). Μάλιστα, δε, ενέκρινε με νόμο σχετικά με τα πολιτικά δικαιώματα των Ελβετών του Εξωτερικού (R.S. 161.5), τον νόμο για την συνδρομή των Ελβετών του Εξωτερικού της 24ης Ιουνίου 1977 (R.S. 823.1), καθώς και έναν νόμο για την ενθάρρυνση της εκπαίδευσης των νέων Ελβετών του εξωτερικού της 09ης Οκτωβρίου 1987 (R.S. 418.0). Σήμερα, σχεδιάζεται η ενοποίηση όλων αυτών των κειμένων σε ένα νέο ομοσπονδιακό νόμο για τους Ελβετούς του εξωτερικού.
Το δίκαιο της ιθαγένειας διέπεται διεθνώς από πολλές βασικές αρχές που έχουν ως προσανατολισμό την ανάπτυξη, μεταξύ των οποίων είναι οι τρόποι κτήσεως της ιθαγένειας μέσω της γεννήσεως ή εξ αίματος, η προστασία των ανιθαγενών, η ισότητα ή ακόμη και ο σεβασμός των θεμελιωδών δικαιωμάτων υπό την ευρεία έννοια.
Η κτήση της ιθαγένειας από την γέννηση, που αποτελεί το βασικό κριτήριο της αποκτήσεως της ιθαγένειας, μπορεί να γίνει με δύο τρόπους, δηλαδή είτε μέσω του δίκαιου του αίματος (jus sanguinis), όπου το τέκνο λαμβάνει την ιθαγένεια των γονέων του, είτε μέσω του δικαίου του τόπου γεννήσεως (jus soli), όπου το τέκνο λαμβάνει την ιθαγένεια του κράτους στο οποίο γεννήθηκε ή κατοικεί. Ενώ ο πρώτος από τους τρόπους αυτούς επιτρέπει την διατήρηση ενός ομοιογενούς και σταθερού πληθυσμού υπηκόων, ο δεύτερος ενσωματώνει τους αλλοδαπούς με το κράτος του οποίου αποκτούν την ιθαγένεια, καθώς από πολλούς ο τρόπος αποκτήσεως της ιθαγένειας μέσω του jus soli έχει χαρακτηριστεί και ως ένας άτυπος θεσμός μετανάστευσης.
Με το Ν 3284/2004 όπου κυρώθηκε ο Κώδικας της Ελληνικής Ιθαγένειας, η ελληνική ιθαγένεια αποκτάται σύμφωνα με τη βασική αρχή του δικαίου της καταγωγής («jus sanguinis»), μπορεί κατ’ απόκλιση και υπό προϋποθέσεις να αποκτηθεί και βάσει της αρχής του εδάφους («jus soli»). Ως εκ τούτου, ο εθνικός νομοθέτης, στα πλαίσια της εξουσίας που του δίνει το Σύνταγμα, μπορεί να καθορίσει ανάλογα με τις εκάστοτε πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες αυστηρότερο ή χαλαρότερο τρόπο κτήσεως της ελληνικής ιθαγένειας. Βασικά αξιολογικά κριτήρια του νομοθέτη θα πρέπει να είναι, η διαφύλαξη της διαχρονικής ενότητας και του πολιτιστικού υποβάθρου του Ελληνικού Κράτους και του Έθνους και ο σεβασμός στην ιστορία, τη γλώσσα και τις παραδόσεις που μεταβιβάζονται από γενιά σε γενιά με τη βοήθεια της οικογένειας και της εκπαιδεύσεως.
Εκτός βέβαια από την απόκτηση της ελληνικής ιθαγένειας από την γέννηση, υπάρχει και το δικαίωμα κτήσεώς της μέσω του θεσμού της πολιτογραφήσεως. Η πολιτογράφηση είναι η διοικητική πράξη, δυνάμει της οποίας ένα κράτος καθιστά υπήκοό του έναν αλλοδαπό και τον εξομοιώνει ως προς τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις με τους υπόλοιπους πολίτες του Κράτους. Η πολιτογράφηση απονέμεται κατόπιν αιτήσεως του αλλοδαπού. Σύμφωνα με το άρθρο 11 του Κώδικα της Ελληνικής Ιθαγένειας από τέκνα πολιτογραφημένου γίνονται Έλληνες, χωρίς άλλη διατύπωση, αν κατά την πολιτογράφηση είναι ανήλικα και άγαμα. Τέλος, ο Υπoυργός Εσωτερικών μπορεί κατόπιν αιτιολογήσεως να προτείνει την τιμητική πολιτογράφηση κάποιου αλλοδαπού που προσέφερε εξαιρετικές υπηρεσίες στην Ελλάδα ή του οποίου η πολιτογράφηση μπορεί να εξυπηρετήσει εξαιρετικό συμφέρον της χώρας (άρθρο 13 του Κώδικα Ελληνικής Ιθαγένειας). Για την τιμητική πολιτογράφηση, ο αλλοδαπός δεν υποβάλλεται σε καμία διαδικασία και δεν απαιτείται καμία από τις τυπικές και ουσιαστικές προϋποθέσεις που θα πρέπει να πληροί οποιοσδήποτε αλλοδαπός προβαίνει σε αίτηση πολιτογράφησης. Η τιμητική πολιτογράφηση ολοκληρώνεται με την έκδοση Προεδρικού Διατάγματος. Στην τιμητική πολιτογράφηση μπορεί να υπαχθούν και οι περιπτώσεις πολιτογράφησης αθλητών ως επιβράβευση της πραγματικής αριστείας για τις εξαιρετικές επιδόσεις. Με το άρθρο 5 του Κώδικα Ελληνικής Ιθαγένειας το οποίο αντικαταστάθηκε με το άρθρο 2 του Ν 3838/2010, καθορίζονται οι προϋποθέσεις που απαιτούνται για την κτήση της ελληνικής ιθαγένειας και αφορούν τόσο στους ομογενείς όσο και στους λοιπούς αλλοδαπούς.
Παρ’ όλα αυτά, εκτός από όσα αναφέραμε πιο πάνω, υπάρχουν και οι ανιθαγενείς οι οποίοι είναι τα άτομα που στερούνται ιθαγενείας, ήτοι τα άτομα εκείνα που δεν θεωρούνται ως πολίτες οποιασδήποτε πολιτείας σύμφωνα με το δίκαιό της. Διάφοροι είναι οι λόγοι που προκαλούν το φαινόμενο της ανιθαγένειας. Μπορεί να είναι κάποιος ανιθαγενής από τη γέννησή του εφόσον γεννιέται από ανιθαγενείς γονείς ή μπορεί να καταστεί ανιθαγενής μεταγενέστερα, επειδή απώλεσε την ιθαγένεια που είχε χωρίς να αποκτήσει άλλη. Η μεταγενέστερη απώλεια της ιθαγένειας του ατόμου μπορεί να επήλθε για διάφορους λόγους που η κάθε εθνική νομοθεσία περί ιθαγένειας ειδικότερα αναγνωρίζει ή λόγω της διαδοχής των κρατών. Η παγκόσμια διακήρυξη των δικαιωμάτων του ανθρώπου στο άρθρο 15 παρ. 1 αυτής περιέλαβε την αρχή ότι κάθε άτομο έχει δικαίωμα να έχει μία κάποια ιθαγένεια αναγνωρίζοντας έτσι την αρχή ότι καθένας θα πρέπει να αποκτά από τη γέννησή του. Το δικαίωμα όμως αυτό δεν αναγνωρίζεται ολοκληρωτικά από τα δίκαια των διαφόρων κρατών, ενώ αποτελεί θεμελιώδη αρχή που θα πρέπει να ακολουθείται από τη νομοθεσία κάθε χώρας κατά την θέσπιση των σχετικών περί ιθαγένειας διατάξεων. Ο ανιθαγενής προστατεύεται από Διεθνείς Συμβάσεις. Η σπουδαιότερη Διεθνής Σύμβαση που προστατεύει τους ανιθαγενείς είναι η Δ.Σ. του ΟΗΕ του 1954 για το νομικό καθεστώς των ανιθαγενών (Ν 139/1975), η οποία προσπαθεί να υποκαταστήσει, τρόπον τινά, την έλλειψη προστασίας που ένα κράτος δίνει στους υπηκόους του, προσπαθώντας να ρυθμίσει κυρίως το ζήτημα της προσωπικής του καταστάσεως, ορίζοντας ότι η προσωπική κατάσταση των ανιθαγενών θα διέπεται από το δίκαιο της χώρας της κατοικίας τους ή εν ελλείψει κατοικίας από το δίκαιο της χώρας διαμονής τους (άρθρο 12 παρ. 1). Συγχρόνως, όμως, προσπαθεί να δεσμεύσει τα συμβαλλόμενα στην εν λόγω Διεθνή Σύμβαση κράτη, να αναγνωρίζουν στους ανιθαγενείς που θα κατοικούν/διαμένουν στην επικράτειά τους, πολλά δικαιώματα- πέρα φυσικά από τα ατομικά- και να κατοχυρώσει και για αυτούς μεταχείριση εξ ίσου ευνοϊκή προς εκείνην που αναγνωρίζουν τα κράτη στους δικούς τους υπηκόους. Άλλες Διεθνείς Συμβάσεις του ΟΗΕ που αφορούν τους ανιθαγενείς είναι β) η Σύμβαση του 1961 για τη μείωση των ανιθαγενών, την οποία η Ελλάδα δεν κύρωσε, γ) η Διεθνής Σύμβαση του 1979 για την εξάλειψη όλων των μορφών διακρίσεων κατά των γυναικών (Ν 1342/1983), δ) η Διεθνής Σύμβαση για τα δικαιώματα του παιδιού (Ν 2101/1992), το άρθρο 7 παρ. 1 της οποίας ορίζει ότι το παιδί εγγράφεται στο ληξιαρχείο αμέσως μετά την γέννησή του και έχει από εκείνη την στιγμή το δικαίωμα ονόματος, το δικαίωμα να αποκτήσει ιθαγένεια και, στο μέτρο του δυνατού, το δικαίωμα να γνωρίζει τους γονείς του και να ανατραφεί από αυτούς, ε) το Διεθνές Σύμφωνο για τα ατομικά και τα πολιτικά δικαιώματα (Ν 2462/1997), το οποίο ορίζει ότι κάθε παιδί πρέπει να εγγράφεται αμέσως μετά την γέννησή του στο ληξιαρχείο και να αποκτά όνομα, ενώ η παρ. 3 του ίδιου άρθρου ορίζει ότι κάθε παιδί έχει δικαίωμα να αποκτά ιθαγένεια.
Εκτός από τα προεκτεθέντα, πολλά πρόσωπα ενδέχεται να έχουν περισσότερες της μίας ιθαγένειας. Η πιο συχνή περίπτωση της πολλαπλούς ιθαγένειας είναι προφανώς η διπλή ιθαγένεια. Συνακόλουθα, με βάση τα ανωτέρω, μπορεί να συμβεί ότι περισσότερα από δύο κράτη να θεωρούν ένα άτομο ως ιθαγενή, σύμφωνα με τους αντίστοιχους εσωτερικούς τους νόμους. Μπορούμε εύκολα να φανταστούμε τις δυσκολίες που συνεπάγεται ένας συνδυασμός ιθαγενειών, τόσο από πλευράς ιδιωτικού διεθνούς δικαίου όσο και στις σχέσεις μεταξύ των κρατών, όταν πρόκειται για ζητήματα ιθαγένειας (όπως χαρακτηριστικά συμβαίνει με την διπλωματική προστασία). Με τα δεδομένα αυτά, η πολλαπλή ιθαγένεια, όπως και η ανιθαγένεια, τυγχάνουν δυσάρεστα φαινόμενα, που συγκεντρώνουν πολύ περισσότερα μειονεκτήματα από πλεονεκτήματα, δημιουργούν σοβαρές ανωμαλίες στον εσωτερικό βίο μιας πολιτείας και το διεθνή βίο γενικότερα. Αναφορικά ειδικότερα την πολυιθαγένεια, η ανωμαλία ή οι δυσχέρειες που προκύπτουν εμφανίζονται στο κράτος στο οποίο τα πιο πάνω πρόσωπα διαβιούν και σε όσους συναλλάσσονται με τα πρόσωπα αυτά. Σε ορισμένες δε περιπτώσεις τα εν λόγω πρόσωπα ωφελούνται από το γεγονός αυτό (δηλαδή της πολλαπλής ιθαγένειάς τους), και καταβάλουν προσπάθειες όπως διατηρήσουν τις περισσότερες ιθαγένειες. Αυτό ισχύει για τις γυναίκες που τελούν γάμο με αλλοδαπό, οι οποίες συνήθως νομίζουν και πιθανώς έχουν δίκαιο ανάλογα της περίπτωσης ότι η διπλή ιθαγένεια είναι για αυτές ωφέλιμη. Το ίδιο συμβαίνει και για ορισμένους Έλληνες που επιθυμούν να διατηρήσουν και την ιθαγένεια των ΗΠΑ και οι οποίοι προβαίνουν σε ορισμένες ενέργειες ή παραλείψεις, π.χ. δεν ασκούν το εκλογικό τους δικαίωμα στην Ελλάδα για να μην αποβάλουν την ιθαγένεια των ΗΠΑ. Παρ’ όλα αυτά, τα μειονεκτήματα για τα πρόσωπα που έχουν πολλαπλή ιθαγένεια είναι πολύ μεγαλύτερα, με χαρακτηριστικά παραδείγματα η υποχρέωση εκπλήρωσης της στρατιωτικής θητείας, η οποία υφίσταται απέναντι σε όλες τις πολιτείες που φέρει το πρόσωπο την ιθαγένειά τους, η διπλή φορολογία, δηλαδή το σχετικό δικαίωμα φορολόγησης εκ μέρους και των δύο κρατών. Επιπλέον δε, στο πεδίο του δικαίου καταστάσεως αλλοδαπών ορισμένα επαγγέλματα σε πολλά κράτη ασκούνται από πρόσωπα τα οποία έχουν την ιθαγένεια της χώρας εκείνης και όχι από αυτούς που έχουν τη διπλή ιθαγένεια. Έπειτα, στην περιοχή του ιδιωτικού διεθνούς δικαίου το εφαρμοστέο δίκαιο επί πολυιθαγενών εξευρίσκεται βάσει της ενεργούς ιθαγένειας (nationalité effective).
Τέλος, οφείλουμε να αναφέρουμε ότι ο ενδιαφέρων κλάδος του δικαίου της ιθαγένειας, όπως και πολλοί άλλοι κλάδοι του δικαίου, έχει επηρεαστεί από το ευρωπαϊκό δίκαιο. Σύμφωνα με τη Συνθήκη του Μάαστριχτ, η θέσπιση «ιθαγένεια της Ένωσης» συγκαταλέχθηκε στους πέντε θεμελιώδεις στόχους της Ευρωπαϊκής Ένωσης σύμφωνα με το άρθρο Β της συγκεκριμένης Συνθήκης. Η θέσπιση της «ιθαγένειας της Ένωσης» έγινε με το άρθρο 8 της τροποποιημένης Συνθήκης της ΕΟΚ, δηλαδή της Συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Κοινότητα (Ε.Κ.) και μετά τη θέση σε ισχύ της Συνθήκης του Άμστερνταμ, το πρώην άρθρο 8 πήρε τον αριθμό 17 για να πάρει τη νέα του μορφή σήμερα, μετά τη θέση σε ισχύ της Συνθήκης της Νίκαιας και σήμερα με το άρθρο 20 της Συνθήκης για τη Λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Συνθήκη της Λισαβώνας). Κατά τη διάταξη του άρθρου 20 παρ. 1 της ΣΛΕΕ (πρώην άρθρο 18 της ΣΕΚ): «Θεσπίζεται ιθαγένεια της Ένωσης. Πολίτης της Ένωσης είναι κάθε πρόσωπο που έχει την υπηκοότητα ενός κράτους – μέλους. Η ιθαγένεια της Ένωσης προστίθεται και δεν αντικαθιστά την εθνική ιθαγένεια». Όμως, ως προς τον όρο ιθαγένεια, παρατηρούμε εκ πρώτης όψεως ότι στα ξένα κείμενα αναγράφεται η έννοια Citoyenneté/ Bürgerschaft/ Citizenship και όχι Nationalité/ Staatsgehörigkeit, -όροι με τους οποίους εκφράζονται συνήθως οι εν λόγω χώρες όταν μιλούν για Δίκαιο Ιθαγένειας ή για νόμους περί ιθαγένειας στα εσωτερικά/ εθνικά τους δίκαια- και έτσι υπάρχει διαφοροποίηση του ελληνικού κειμένου και των υπολοίπων κοινοτικών κειμένων. Aπό την απλή και μόνον ανάγνωση όμως του άρθρου 20 παρ. 1 εδ. 1, όπως και στην παράγραφο 2 εδ. α του ίδιου άρθρου που ορίζει ότι «Οι πολίτες της Ένωσης έχουν δικαιώματα και υποχρεώσεις, που προβλέπονται στις Συνθήκες», αλλά και των υπολοίπων άρθρων 21-25 της Συνθήκης στις διάφορες κοινοτικές γλώσσες, αντιλαμβάνεται κανείς πώς δεν πρόκειται για καμία απολύτως διαφοροποίηση. Όλα τα κείμενα μιλούν για την ιδιότητα του πολίτη της Ένωσης, απλώς διαφέρει ο τίτλος. Η έννομη τάξη της Ευρωπαϊκής Ένωσης αναγνωρίζει ως υποκείμενά της τόσο τα κράτη – μέλη όσο και τους πολίτες των κρατών – μελών, στους οποίους απονέμει δικαιώματα και επιβάλλει υποχρεώσεις στο πρότυπο των εθνικών εννόμων τάξεων. Οι πολίτες των κρατών – μελών συνδέονται, άρα, συγχρόνως με τουλάχιστον δύο, αυτόνομες αλλά σε διαρκή μεταξύ τους επικοινωνία, έννομες τάξεις, δηλαδή την εθνική (ενός κράτους – μέλους) και την υπερεθνική (της Ευρωπαϊκής Ενώσεως). Στο παρελθόν, τη σύνδεση με την υπερεθνική έννομη τάξη διασφάλιζε έμμεσα η ιθαγένεια του κράτους – μέλους, σήμερα, τη διασφαλίζει άμεσα η ιθαγένεια της Ευρωπαϊκής Ένωσης (citizenship of the Union, citoyenneté de l’ Union). Πράγματι, η ευρωπαϊκή ιθαγένεια θεσπίσθηκε, με τη Συνθήκη του Μάαστριχτ (1992/1993), με σκοπό να αποτελέσει έναν διακριτό σε σχέση με την εθνική ιθαγένεια, όχι όμως και ανεξάρτητο από αυτή, νομικό σύνδεσμο των πολιτών των κρατών – μελών με την Ευρωπαϊκή Ένωση. Συνεπώς, η ιθαγένεια της Ευρωπαϊκής Ένωσης προστίθεται και δεν αντικαθιστά την εθνική ιθαγένεια, αφού με τον όρο «ιθαγένεια» παραδοσιακά νοείται ο δημοσίου δικαίου δεσμός ενός ατόμου με την πολιτεία στο λαό της οποίας ανήκει, η δε Ευρωπαϊκή Ένωση ούτε κρατική υπόσταση έχει ούτε δικό της λαό διαθέτει. Τούτο σημαίνει ότι όταν στην Συνθήκη γίνεται αναφορά στους υπηκόους κρατών – μελών, δηλαδή το εάν ένα άτομο έχει την ιθαγένεια κράτους – μέλους ή όχι, αυτό το θέμα ρυθμίζεται αποκλειστικά και μόνο από τη νομοθεσία του ενδιαφερόμενου κράτους – μέλους. Επομένως, τα άρθρα του Κώδικα της ελληνικής ιθαγένειας θα μας πουν εάν ένα άτομο είναι Έλληνας πολίτης και εξ αυτού του λόγου έχει και την ιδιότητα του πολίτη της Ένωσης. Το ίδιο θα μας πει λ.χ. και η British National Act του 1981, όπως ισχύει σήμερα, για το εάν ένα άτομο είναι βρετανός πολίτης, ώστε να είναι αυτός αντίστοιχα και πολίτης της Ένωσης, όπως και ο γαλλικός νόμος περί ιθαγένειας, ο γερμανικός και άλλοι θα μας προσδιορίσουν αντίστοιχα ποιος θεωρείται Γάλλος και Γερμανός Ιθαγενής αντιστοίχως, ώστε να έχουν αυτοί την ιδιότητα του πολίτη της Ένωσης. Θα πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι γίνεται λόγος για υπηκόους κρατών – μελών από την μια μεριά και για πολίτες της Ένωσης από την άλλη και όχι για υπηκόους της Ένωσης. Οι ευρωπαίοι πολίτες έχουν όλοι τους το δικαίωμα να απολαμβάνουν των δικαιωμάτων που πηγάζουν από την ιδιότητά τους αυτή, σύμφωνα με τα όσα ορίζει το ενωσιακό δίκαιο, ήτοι το δικαίωμα της ελεύθερης κυκλοφορίας και διαμονής των κρατών – μελών, με τις επιφυλάξεις, φυσικά, που προβλέπονται στη Συνθήκη για τη Λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης, το δικαίωμα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι στις εκλογές της τοπικής αυτοδιοικήσεως στο κράτος – μέλος της κατοικίας τους με τους ίδιους όρους όπως και οι υπήκοοι αυτού του κράτους, το δικαίωμα συμμετοχής στις εκλογές για την ανάδειξη των μελών του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου στο κράτος – μέλος της κατοικίας τους, το δικαίωμα για διπλωματική και προξενική προστασία, κ.ο.κ.
Με βάση τα προαναφερθέντα, η ιθαγένεια πλέον παίζει μικρότερο ρόλο στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, το δίκαιο της οποίας στηρίζεται στη θεμελιώδη απαγόρευση των διακρίσεων λόγω ιθαγένειας. Κάθε υπήκοος κράτους – μέλους της Ευρωπαϊκής Ένωσης, επομένως και κάθε Έλληνας, έχει συγχρόνως και την ιθαγένεια της Ευρωπαϊκής Ένωσης, είναι δηλαδή πολίτης της Ένωσης και έχει «τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις που προβλέπονται από την παρούσα Συνθήκη».
Με όσα αναπτύχθηκαν πιο πάνω, συνάγεται ότι στο πλαίσιο της κατοχυρώσεως των ατομικών δικαιωμάτων, η ιθαγένεια αποτελεί θεμέλιο των σχέσεων ενός προσώπου προς μια συγκεκριμένη πολιτεία. Μάλιστα, δε, με βάση τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις που αντλούνται από την ιθαγένεια, συντελείται ο διαχωρισμός των αλλοδαπών από τους ανιθαγενείς. Συνεπώς, ο κάθε πολίτης ενός κράτους έχει δικαίωμα στην ιθαγένεια και σε μια ορισμένη διεθνή ταυτότητα.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ– ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ
Ξενόγλωσση
1. Thèse par Mehmet Resat Aksoy «LA NATIONALITÉ DE LA FEMME MARIÉE ET DES ENFANTS MINEURS D’ APRÈS LE DROIT TURC», Faculté de Droit- Université de Fribourg (Suisse), Imprimerie Kundig 1941.
2. Tuĝrul Ansay/ Don Wallace Jr «Introduction to Turkish Law», Sixth Edition, Εditions Wolters Kluwer 2011.
3. Bernard Audit (avec le concours de Louis d’ Avout) «DROIT INTERNATIONAL PRIVÉ», Sixième édition, Economica- Droit Privé Paris 2013.
4. SUZANNE BASTID «L’affaire Nottebohm devant la Cour internationale de Justice», Revue critique de droit international privé (45) 1956.
5. Doris Bianchi «Die Intergration der ausländischen Bevölkerung, Der Intergrazionsprozess im Lichte des schweizerischen Verfassungsrechts», Schulthess Verlag, Zürich 2003.
6. Pierre Michel Blaser «LA NATIONALITÉ ET LA PROTECTION JURIDIQUE INTERNATIONALE DE L’INDIVIDU», Nouvelle Bibliothèque de Droit et de Jurisprundence, Lausanne 1962.
7. Andreas Bucher/ Florence Guillaume «Droit international privé- Loi fédérale et Conventions internationales», 10e édition, Helbing Lichtenhahn Cologny/ Genève, Neuchâtel et Zürich Juillet 2017.
8. Jean- Yves Carlier «Droit de l’ homme et nationalité», Annales de Droit de Louvain, vol.63, 2003, no 3.
9. C. EAGLETON «Ferment or Revolution», The American Journal of International Law, (50) 1956.
10. Dominique Fasel «La naturalization des étrangers, Étude de droit federal et de droit Vaudois», Éditions Payot, Lausanne 1989.
11. Carl F. Goodman «The Rule of Law in Japan-A Comparative Analysis» Third Revised Edition, Editions Wolters Kluwer 2012.
12. J.M. GROSSEN «Nationalité et protection diplomatique», Jus et Lex, Festgabe für Max Gutzwiller, Basel 1959.
13. ELSPETH GUILD, STEVE PEERS, JONATHAN TOMKIN «THE EU CITIZENSHIP DIRECTIVE- A Commentary», Oxford University Press January 2014.
14. Florence Guillaume « Droit international privé- Principes généraux» 3e édition, Collection Neuchâteloise- Helbing Lichtenhan Neuchâtel- Zürich Septembre 2015.
15. Céline Gutzwiller «Droit de la nationalité suisse- Acquisition, perte et perspectives», Schulthess Genève – Zürich Juillet 2016.
16. Peter Hay «Law of the United States-An Overview», Second Edition, C.H. BECK MUNICH, Ant. N. Sakkoulas Athens, Bruyant Brussels, Giuffrè Editore Milan, Manz’sche Verlags- und Universitätsbuchhandlung Vienna 2005.
17. Thèse par Fréderic- Henri Hool «Les effets de la double nationalité en Droit Suisse», Université de Neuchâtel- Faculté de Droit, Éditions du Griffon, Neuchâtel 1949.
18. J.M. JONES «The Nottebohm Case», The International and Comparative Law Quarterly (5) 1956.
19. Β. KNAPP «Quelques considérations sur la jurisprudence de la Cour internationale de Justice en matière de nationalité», Annuaire suisse de droit international (XVII) 1960.
20. P. Lagarde «Vers une approche fonctionelle du conflit positifif de nationalités», Revue critique de droit international privé (1988).
21. P. Lagarde «La nationalité française», 3e édition, Dalloz Paris 1997.
22. Paul Lagarde «LA GESTATION POUR ATRUI: PROBLÈMES DE DROIT INTERNE ET DROIT INTERNATIONAL PRIVÉ» στο REVUE HELLÉNIQUE DE DROIT INTERNATIONAL, Sakkoulas Publications 2009.
23. P. Lagarde «La nationalité française», 4e édition, Dalloz Paris 2011.
24. Άρθρο ανωνύμου αρθρογράφου δημοσιευμένο την30η Ιανουαρίου 2013 στην ιστοσελίδα L’ OBS «Taubira fait un geste pour les enfants nés de mère porteuse», https://www.nouvelobs.com/societe/20130130.OBS7069/taubira-fait-un-geste-pour-les-enfants-nes-de-mere-porteuse.html.
25. Άρθρο ανώνυμου αρθρογράφου δημοσιευμένο στηνιστοσελίδα L’ Obs την 12η Δεκεμβρίου 2014 «Le Conseil d’ État a validé une circulaire de Christiane Taubira visant à faciliter la délivrance de certificats de nationalité aux enfants nés d’un père français et d’ une mère porteuse à l’ étranger»,
26. Latif Tas «How international law impacts on statelessness and citizenship: the case of Kurdish nationalism, conflict and peace», International Journal of Law in Context, Cambridge University Press 2016, {WESTLAW}.
27. Pascal Mahon «Droit constitutionnel- Institutions, juridiction constitutionnelle et procedure», 3e edition, Collection Neuchâteloise- Helbing Lichtenhahn Neuchâtel – Zürich , Septembre 2014.
28. A. MAKAROV «Nottenbohm- Fall», Strupp- Schlochauer, Wörterbuch des Völkerrechts, 2Bd, Berlin 1951.
29. Clémentine Mazille «L’ institutionnalisation de la relation entre l’ Union européenne et la Suisse- Recherche sur une construction européenne» LGDJ- Schulthess Genève Zürich 2018.
30. François Mélin «DROIT INTERNATIONAL PRIVÉ», 7eme edition, Gualino lextenso, Paris Septembre 2016.
31. Françoise Monèger «DROIT INTERNATIONAL PRIVÉ», 7e ÉDITION, Lexis Nexis Paris 26 Juin 2015.
32. Arnaud de Nanteuil « Réflexions sur le Statut d’ apatridie en droit international» στο Société Française pour le Droit International- Colloque de Poitiers «Droit International et Nationalité» Editions Pedone Paris 2012.
33. Bruno Nascimbene «Vers de nouveaux statuts de résidents ?», Académie de droit international de la Haye 2013, Martinus Nijhoff Publishers 2014.
34. H.F. van PANHUYS «The Rôle of Nationality in International Law», A.W. Sijthoff Leiden 1959.
35. Gérauld de Pradelle «The French Citizenship Tradition» στο Randall Hansen and Patrick Weil «DUAL NATIONALITY, SOCIAL RIGHTS AND FEDERAL CITIZENSHIP IN TH U.S. AND EUROPE- The Reinvention of Citizenship» Bergbahn Books, New York/ Oxford 2002.
36. Nehemiah Robinson «Cpnvention Relating to the Status of Stateless Persons: Its History and Interpretation», World Jewish Congress, Institute of Jewish Affairs, 1955, reprinted by UNHCR Geneve 1997.
37. Amos Shapira and Keren C. DeWitt- Arar «Introduction to the Law of Israel», Kluwer Law International 1995.
38. Christian R. Tappenbeck, «Das Bürgerrecht in der Schweiz und seine persönlichkeitsrechtliche Dimension», Arbeiten aus dem Juristischen Seminar der Universität Freiburg- Schweiz, Schulthess- Zürich 2011.
39. Sandrine TURGIS «LA PROTECTION DES DROITS DE L’ HOMME EN CAS DE NATIONALITÉ MULTIPLE», στο Société Française pour le Droit International- COLLOGUE DE POITIERS « DROIT INTERNATIONAL ET NATIONALITÉ » Editions Pedone- Paris 2012.
40. J. Valery «Manuel de droit international privé», Paris 1914.
41. Jo Venkov «Not just a simple twist of fate: statelessness in Lithuania and Latvia» στο European Network on Statelessness, 4th October 2018, https://www.statelessness.eu/blog/not-just-simple-twist-fate-statelessness-lithuania-and-latvia.
42. Michel Verwilgen «Conflits de nationalités», Académie de droit international de la Haye 1999, Martinus Nijhoff Publishers 2000.
43. Paul de Visscher «L’ affaire Nottenbohm», Revue générale de droit international public (RGDIP) (60) 1956.
44. David Weissbrodt and Clay Collins «The Human Right of Stateless Persons», Human Rights Quaterly, vol 28 2006.
Ελληνική
1. Άγγελος Αθανασόπουλος «Τί ισχύει με την ιθαγένεια σε χώρες της Ευρώπης» Άρθρο στην Εφημερίδα «ΤΟ ΒΗΜΑ» 24.01.2010 https://www.tovima.gr/2010/01/24/politics/ti-isxyei-me-tin-ithageneia-se-xwres-tis-eyrwpis/.
2. Πέτρος Γ. Βάλληνδας «Δίκαιον ιθαγένειας- Κατά τον Κώδικα της Ελληνικής Ιθαγένειας του 1955- Μαθήματα Ιδιωτικού Διεθνούς Δικαίου» Βιβλιοπωλείον Ηλία Π. Σάκκουλα, Θεσσαλονίκη 1957.
3. Σπυρίδων Βλ. Βρέλλης «ΟΙ ΓΕΝΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΣΥΜΒΑΣΕΩΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΘΑΓΕΝΕΙΑ ΤΟΥ 1997» Αρμ.1999.1314-1331.
4. Διπλωματική Εργασία Παρασκευής Γενίτσαρη «Το νομικό καθεστώς των ανιθαγενών υπό το πρίσμα του διεθνούς δικαίου», Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Νομική Σχολή- ΠΜΣ Διεθνών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 2012.
5. Α. Γραμματικάκη- Αλεξίου/ Ζ. Παπασιώπη- Πασιά/ Ε. Βασιλακάκης «Ιδιωτικό Διεθνές Δίκαιο», Ε’ Έκδοση, Εκδόσεις Σάκκουλα Αθήνα- Θεσσαλονίκη 2012.
6. Α. Γραμματικάκη- Αλεξίου/ Ζ. Παπασιώπη- Πασιά/ Ε. Βασιλακάκης «Ιδιωτικό Διεθνές Δίκαιο», Στ’ Έκδοση, Εκδόσεις Σάκκουλα Αθήνα- Θεσσαλονίκη 2017.
7. Κωνσταντίνος Γώγος σε Β. Σκουρή «Ερμηνεία των Συνθηκών για την Ευρωπαϊκή Ένωση και την Ευρωπαϊκή Κοινότητα», Εκδόσεις Αντώνη Ν. Σάκκουλας Αθήνα- Κομοτηνή 2003.
8. Π.Δ. ΔΑΓΤΟΓΛΟΥ «Ατομικά Δικαιώματα» Εκδόσεις Σάκκουλα Αθήνα- Θεσσαλονίκη 2012.
9. Δημήτριος Ι. Ευρυγένης «ΔΙΕΘΝΕΣ ΔΙΚΑΙΟΝ ΚΑΙ ΙΘΑΓΕΝΕΙΑ- Η ΑΠΟΦΑΣΙΣ ΤΟΥ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟΥ ΕΠΙ ΤΗΣ ΥΠΟΘΕΣΕΩΣ NOTTEBOHM» Αρμ. 1958.441-470.
10. Ευρωπαϊκή Επιτροπή «Οδηγός για τα δικαιώματα του πολίτη της Ευρωπαϊκής Ενώσεως- Ελεύθερη κυκλοφορία και διαμονή στην Ευρώπη», έκδοση 2013
11. Μαρία Χ. Ζακούλα «Το νομικό καθεστώς των μεταναστών στο Δημόσιο Διεθνές Δίκαιο- Σύγχρονες θεωρήσεις του θεσμού της ιθαγένειας» Εκδόσεις Σάκκουλα Αθήνα- Θεσσαλονίκη 2016.
12. Π. Κανελλόπουλος «Το δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης», 5η έκδοση, Εκδόσεις Σάκκουλα Αθήνα- Θεσσαλονίκη 2010.
13. Δημοσθένης Δ. Λέντζης «Ελεύθερη κυκλοφορία ευρωπαίων πολιτών και εθνικά συμφέροντα κρατών- μελών- Οι εύθραυστοι συμβιβασμοί της Οδηγίας 2004/38» Εκδόσεις Σάκκουλα Αθήνα- Θεσσαλονίκη 2017.
14. Αιμίλιος Μπεντερμάχερ – Γερούσης «Ελληνικόν Δίκαιον Ιθαγένειας», γ’ έκδοσις, Εκδοτικός Οίκος Σάκκουλα Θεσσαλονίκη 1975.
15. Αιμίλιος Μπεντερμάχερ- Γερούσης «ΓΝΩΜΟΔΟΤΗΣΗ- ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΔΙΠΛΗΣ ΙΘΑΓΕΝΕΙΑΣ» Αρμ.1980.9-13
16. Τ. Παπαδοπούλου «Η ευρωπαϊκή ιθαγένεια κατά τη νομολογία του ΔΕΕ: προς μία αυτόνομη πηγή των δικαιωμάτων των Ευρωπαίων πολιτών» ΕΕΕυρΔ 32 (2012), σελ. 17- 27.
17. Ζωή Παπασιώπη- Πασιά «Η διπλή ιθαγένεια (πολυιθαγένεια) κατά το ελληνικό δίκαιο» στον Τιμητικό Τόμο για τον Ιωάννη Μανωλεδάκη Τόμος ΙΙΙ, Εκδόσεις Σάκκουλα Αθήνα- Θεσσαλονίκη 2007.
18. Ζωή Παπασιώπη- Πασιά «ΔΙΚΑΙΟ ΙΘΑΓΕΝΕΙΑΣ», 8η έκδοση, Εκδόσεις Σάκκουλα Αθήνα- Θεσσαλονίκη 2011.
19. Ζ. Παπασιώπη- Πασιά ( με τη συνεργασία του Βασιλείου Κούρτη) «Δίκαιο αλλοδαπών», Εκδόσεις Σάκκουλα Αθήνα- Θεσσαλονίκη 2015.
20. Ευδοκία Σταυρουλάκη «Μεταναστευτικό Δίκαιο και Δίκαιο Ιθαγένειας, Ερμηνεία- Διαγράμματα- Υποδείγματα», Νομική Βιβλιοθήκη Αθήνα Ιούνιος 2016.
21. Ε. Σαχπεκίδου «Ελεύθερη κυκλοφορία προσώπων εργαζομένων» Πανεπιστημιακές σημειώσεις Νομικής Σχολής Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ) 2007.
22. Χάρης Ταγαράς «Η ελεύθερη κυκλοφορία εμπορευμάτων, προσώπων, υπηρεσιών, κεφαλαίων στην Ευρωπαϊκή Ένωση», Εκδόσεις Αντώνη Σάκκουλα Αθήνα- Κομοτηνή 2002.
23. Χάρης Ταγαράς «Η διπλή ιθαγένεια και η έννομη τάξη της Ευρωπαϊκής Ένωσης» στον Τιμητικό Τόμο Σπυρίδωνος Βλ. Βρέλλη, Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα 2014.
24. Διπλωματική Εργασία Ευσταθίου Ταλέα «Η πρόσβαση σε θέσεις απασχόλησης της Δημόσιας Διοίκησης», Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών- Τμήμα Δημόσιας Διοίκησης, ΠΜΣ «Νομικός Πολιτισμός», Αθήνα Ιούλιος 2008.
25. Χρήστος- Εμμανουήλ Δημ. Τράγκας «Ιθαγένεια και Ανθρώπινα Δικαιώματα», Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα 2019.
26. Διδακτορική Διατριβή Κωνσταντίνου Π. Χορτάτου «ΤΟ ΔΙΚΑΙΟΝ ΤΗΣ ΑΝΙΘΑΓΕΝΕΙΑΣ», Πάντειος Ανωτάτη Σχολή Πολιτικών Επιστημών, Αθήναι 1961.
27. Ρωξάνη Φράγκου « Γαλλία: το Συμβούλιο της Επικρατείας επικυρώνει την Εγκύκλιο Taubira για την παρένθετη μητρότητα», άρθρο δημοσιευμένο την 12η.01.2015 στην ιστοσελίδα της Εθνικής Επιτροπής Βιοηθικής, http://www.bioethics.gr/index.php/el/anakoinosis/822-12-01-2014-taubira .