γράφει ο Βασίλης Ψαρράς
Πηγή: The Guardian
« Όπου υπάρχει διαφωνία, ας φέρουμε αρμονία.
Όπου υπάρχει λάθος, ας φέρουμε αλήθεια.
Όπου υπάρχει αμφιβολία, ας φέρουμε πίστη.
Κι όπου υπάρχει απελπισία, ας φέρουμε ελπίδα».
Άγιος Φραγκίσκος της Ασίζης
Το συγκεκριμένο γνωμικό χρησιμοποίησε η Margaret Thatcher στις 4 Μάϊου του 1979, έξω από την πρωθυπουργική κατοικία, μετά την πρώτη της εκλογική νίκη, η οποία της επέτρεψε να μείνει στο νούμερο 10 της Downing Street για πάνω από 11χρόνια. Πρόκειται για τη μακροβιότερη θητεία Βρετανού πρωθυπουργού στον 20ο αιώνα. Σαράντα χρόνια μετά από αυτή τη μέρα-ορόσημο τόσο για το ΗΒ αλλά και για τον κόσμο, τι άλλαξε ο Θατσερισμός σε σχέση με τα παλαιά δόγματα και πόσο ζωντανός παραμένει μέχρι και σήμερα;
Η Thatcher αναλαμβάνει την ηγεσία της χώρας σε μια πολύ κρίσιμη κατάσταση, όπου οι πληθωριστικές πιέσεις και οι συνεχείς υποτιμήσεις της στερλίνας είχαν οδηγήσει την προηγούμενη κυβέρνηση των Εργατικών το 1976 στην υπογραφή πακέτου διάσωσης με το ΔΝΤ. Η προεκλογική της καμπάνια βασίστηκε κυρίως στην ανάγκη ενός προγράμματος οικονομικών μεταρρυθμίσεων, οι οποίες θα εκσυγχρόνιζαν τη βιομηχανική παραγωγή και θα άλλαζαν ριζικά το πλαίσιο που υφίστατο στην αγορά εργασίας. Πρακτικά, τα Κεϋνσιανά υποδείγματα που χρησιμοποιήθηκαν από το 1945 και μετά είχαν καταρρεύσει μιας και τα μοντέλα τους βασίστηκαν στο μεσοβραχυπρόθεσμο ορίζοντα, ξεχνώντας τις επιπλοκές του πληθωρισμού μακροχρόνια. Μάλιστα, ο Friedman σε συνέντευξη του το 2000 χαρακτήρισε τους Κεϋνσιανούς εκείνης της εποχής αφελείς παρόλο που και ο ίδιος ήταν τότε περισσότερο Κεϋνσιανός από όσο φανταζόταν.
Η κατάρρευση του Κεϋνσιανισμού στη χώρα που τον γέννησε έφερε στην επιφάνεια νέες αντιλήψεις. Πολλές φορές κάνουμε το λάθος να τις ονομάζουμε νεοφιλελεύθερες, αλλά η πλειοψηφία των οικονομολόγων από το 1900 και μετά, συμπεριλαμβανομένου και του ίδιου του Keynes ήταν νεοφιλελεύθεροι ή αλλιώς νεοκλασικοί. Ο τελευταίος των κλασικών ή αλλιώς φιλοσόφων οικονομολόγων ήταν ο Schumpeter, ο οποίος αποδοκίμαζε τις νεοκλασικές θεωρίες της εποχής του. Οπότε ο Θατσερισμός θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί ως ένα μονεταριστικό πείραμα κι όχι απλά νεοφιλελεύθερο;
Η εύκολη απάντηση θα ήταν ναι, διότι ο πληθωρισμός ως το μεγαλύτερο αγκάθι της εποχής αντιμετωπίσθηκε, οδηγώντας όμως το ποσοστό ανεργίας πέρα και του 10-12%, η αγορά απελευθερώθηκε και η κρατική παρέμβαση ελαχιστοποιήθηκε στα απολύτως απαραίτητα επίπεδα. Ο Θατσερισμός περιελάβανε μεγάλα πακέτα ιδιωτικοποιήσεων, της ενέργειας, των σιδηροδρόμων, των τηλεπικοινωνιών και ταυτόχρονα έφερε προγράμματα δημοσιονομικής λιτότητας μέσω τόσο της μείωσης των επιδομάτων και των μαζικών απολύσεων όσο και μέσω του κλεισίματος εργοστασίων και βιομηχανιών κυρίως στις περιοχές της Ουαλίας και της Σκωτίας. Από τη μία αυτή η πρακτική αποδέσμευσε σημαντικά τη βρετανική βιομηχανία από την παραγωγή άνθρακα αλλά οδήγησε την οικονομία σε ύφεση και ανάγκασε τους ανθρακωρύχους το 1984 σε μια απεργία διαρκείας που έληξε τελικά άδοξα με την ήττα του εργατικού κινήματος ένα χρόνο αργότερα.
Νομισματικά, η θέση της Thatcher ήταν υπέρ ενός συστήματος χρηματοοικονομικής απορρύθμισης. Τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του ’80 εφαρμόστηκαν πολύ υψηλά επιτόκια με στόχο την αντιμετώπιση του πληθωρισμού αλλά με διαρκή πολιτικό έλεγχο, διότι ακόμα η Τράπεζα της Αγγλίας δεν είχε ανεξαρτητοποιηθεί πολιτικά. Ο Friedman πίστευε πως μόνο ένα καθαρό δημοσιονομικό πρόγραμμα θα μπορούσε να ενισχύσει την αποτελεσματικότητα της νομισματικής πολιτικής και αναμφίβολα τάσσονταν υπέρ των μεταρρυθμίσεων στη Μ. Βρετανίας. Ωστόσο, ο παραγκωνισμός της νομισματικής πολιτικής από πλευράς Thatcher έρχεται άμεσα σ’ αντίθεση με βασικές αρχές των μονεταριστών και φυσικά της ίδιας της αντίληψης για τη «Μεγάλη Συστολή» όπως χαρακτήρισαν οι Friedman και Schwartz την κρίση του 1929 εξαιτίας των εσφαλμένων συσταλτικών μέτρων της Fed εκείνη την περίοδο.
Επομένως, η πηγή των οικονομικών αλλαγών σε διεθνές επίπεδο εκείνη τη δεκαετία, κυρίως μέσω της συνεργασίας Thatcher και Reagan, αποτελεί ένα κράμα παλαιών σταθερών φιλελεύθερων αντιλήψεων που στόχευαν στη συρρίκνωση του κρατικού μηχανισμού και φυσικά των μονεταριστικών που συνδύαζαν τις μεταρρυθμίσεις στην αγορά εργασίας μαζί με τις μεταρρυθμίσεις στο τραπεζικό σύστημα και την άσκηση νομισματικής πολιτικής. Σίγουρα, όσοι γεννηθήκαμε μαζί με τη νομισματική ένωση και το ενιαίο νόμισμα, δεν έχουμε βιώσει διαρκή και υψηλά πληθωριστικά φαινόμενα, οπότε πολλές φορές δε μπορούμε να αντιληφθούμε τη σημασία αυτού του «φαρμάκου» που πρότειναν οι Συντηρητικοί για την αντιμετώπιση του πληθωρισμού. Αν όμως ο ασθενής έχει καταστεί κοινωνικά νεκρός, το φάρμακο που θα του χορηγηθεί μπορεί να το σώσει;
H συνείδηση των πολιτών μετά τη διακυβέρνηση Thatcher δεν ήταν ποτέ ξανά η ίδια. Η μεγαλύτερη αλλαγή αυτής της δεκαετίας ήταν ανεπιφύλακτα η σχέση του ΗΒ με την τότε ΕΟΚ. Η αρχή του τέλους της Thatcher έρχεται όταν ο ευρωσκεπτικιστής υπουργός οικονομικών Lord Lawson απειλεί με παραίτηση μαζί με το φιλοευρωπαϊστή υπουργό εξωτερικών Lord Howe, εξαιτίας της στάσης της απέναντι στο μηχανισμό συναλλαγματικών ισοτιμιών. Παρόλο που η παραίτηση του Lawson to 1989 δε ρισκάρει την παραμονή της Thatcher στην πρωθυπουργία, η παραίτηση του Howe από την κυβέρνηση το Νοέμβριο του 1990 μετά το περίφημο “No, no, no” της Thatcher στις προτάσεις Delors οδηγεί το Συντηρητικό κόμμα σε αλλαγή ηγεσίας μέσα σ’ ένα μήνα και τη Thatcher να αποχωρεί, χάνοντας τη στήριξη ακόμα και της ίδιας της κυβέρνησης της.
Ήταν υποστηρίκτρια της περιορισμένης πολιτικά ενωμένης Ευρώπης και της ανοιχτής Ευρώπης εμπορικά. Όσο περνούσαν τα χρόνια η ζυγαριά έγερνε στη λιγότερη Ευρώπη συνολικά, μέχρι που οδηγηθήκαν στο Brexit. Μ’ ένα μοναδικό τρόπο κατάφερε να αλλάξει ριζικά και την εξωτερική γραμμή του ΗΒ, αλλά κυρίως την αντιμετώπιση των κυβερνήσεων και των πολιτών για το νέο οικονομικό γίγνεσθαι. Οι Συντηρητικοί κατάφεραν να παραμείνουν στην εξουσία από το 1979 μέχρι και το 1997, όταν ο Blair έρχεται μ’ ένα «ανανεωμένο» εργατικό κόμμα που ανοίγει το δρόμο στην εποχή της “Cool Britannia”. Φυσικά η εποχή Blair ήταν ένας νέος «οικονομικός Θατσερισμός» απλά με ταυτόχρονα μεγάλες μεταβιβαστικές πληρωμές.
Στα σαράντα χρόνια που ακολούθησαν αυτήν την πρώτη ομιλία της Thatcher, το νέο status quo που δημιούργησε δεν ανατράπηκε παρόλο που συχνά αμφισβητείται και οι δείκτες, παραγωγικότητας, οικονομικών ανισοτήτων, εθνικών και δημοσιονομικών λογαριασμών όλο και χειροτερεύουν. Η κυβέρνηση των Συντηρητικών το 2010 αποφασισμένη να αντιμετωπίσει τις παθογένειες των προκατόχων της, λόγω των υπέρογκων ελλειμάτων που είχαν συσσωρευθεί στον κρατικό προϋπολογισμό, ακολούθησε μια γραμμή αυστηρής λιτότητας. Ο Keynes κάποτε έγραψε «Για όσα ξοδεύει μια κυβέρνηση, ο λαός τα πληρώνει. Δεν υπάρχει η ιδέα του ακάλυπτου ελλείματος» και η Μ. Βρετανία πλήρωσε αυτό το τίμημα ενστερνιζόμενη, τόσο την αυταπάτη της λιτότητας όσο και του σωβινισμού και του απομονωτισμού.
Δυστυχώς, στην οικονομία όλα καθορίζονται από το συγχρονισμό. Οι συνθήκες ευνόησαν τη κυβέρνηση Thatcher να αντέξει στο χρόνο, επιβάλλοντας λίγο πριν το κύκνειο άσμα της ακόμα και έναν αναλογικό φόρο εισοδήματος, που όλοι οι πολίτες ανεξαρτήτως αποδοχών πληρώνουν το ίδιο. Αντίστοιχα, οι συνθήκες μας δείχνουν πως αυτή η προσπάθεια αποτυγχάνει για δεύτερη φορά στην Αργεντινή σήμερα και φυσικά η ακαμψία των Γάλλων για μεταρρυθμίσεις θα οδηγήσουν το Macron στο να γίνει πιθανόν ένα φάντασμα όπως και ο Hollande, λόγω πάντοτε του κακού συγχρονισμού.
Αναμφίβολα, δε μπορούμε να προδικάζουμε το μέλλον κοιτώντας στο παρελθόν. Ο κόσμος σήμερα είναι πολύ διαφορετικός, όχι τόσο οικονομικά, μιας και η λιτότητα και οι μονεταριστές δε χάνουν τα ηνία, αλλά κοινωνικά σε σχέση με το Θατσερισμό εκείνων των χρόνων. Για τη Μaggie νομίζω πως ταιριάζει ο στίχος “Players gonna play…haters gonna hate” διότι ήταν μια πραγματικά σκληρή πολλές φορές παίκτρια, κι όσοι τη μίσησαν δε θα πάψουν ποτέ. Για εμένα η Thatcher ήταν ένα αναγκαίο κακό, το κρίσιμο με τον πολιτικό κόσμο είναι πότε επιτέλους θα βρεθεί το αναγκαία καλό;
Πηγές:
Coyle Diane, Review – ‘When Britain Went Bust’, Financial Times, Ιανουάριος 30, 2018
https://www.ft.com/content/3b583050-d277-11e6-b06b-680c49b4b4c0
Dervis Kemal & Conroy Caroline, The Centre Left and Globalization, Project Syndicate, Δεκέμβριος 27, 2018
https://www.project-syndicate.org/commentary/macron-center-left-globalization-by-kemal-dervis-and-caroline-conroy-2018-12
Friedman Milton, A Monetary and Fiscal Framework for Economic Stability, American Economic Review 38, June 1948, pp. 245-264
https://miltonfriedman.hoover.org/friedman_images/Collections/2016c21/AEA-AER_06_01_1948.pdf
Friedman Milton & Schwartz Anna, The Great Contraction, 1929-1933, Princeton University Press, 1965
Guzman Martin, The Trouble with Argentina’s Economy, Project Syndicate, Απρίλιος 10, 2019
https://www.project-syndicate.org/commentary/argentina-wrong-economic-policies-by-martin-guzman-2019-04
Harris John, Cool Britannia: where did it all go wrong?, NewStatesman, Μάϊος 1. 2017
https://www.newstatesman.com/1997/2017/05/cool-britannia-where-did-it-all-go-wrong
Keynes Maynard John, A Tract on Monetary System, 1923
https://delong.typepad.com/keynes-1923-a-tract-on-monetary-reform.pdf
Krugman Paul, The case for cuts was a lie. Why does Britain still believe it? The austerity delusion, The Guardian, Απρίλιος 29, 2015
https://www.theguardian.com/business/ng-interactive/2015/apr/29/the-austerity-delusion
Rogers Simon, How Britain changed under Margaret Thatcher. In 15 charts, The Guardian, Απρίλιος 8, 2013
https://www.theguardian.com/politics/datablog/2013/apr/08/britain-changed-margaret-thatcher-charts
Rogoff Kenneth, The Austerity Chronicles, Project Syndicate, Απρίλιος 5, 2019
https://www.project-syndicate.org/onpoint/the-austerity-chronicles-by-kenneth-rogoff-2019-04
Subacchi Paola, The Road From Thatcherism, Project Syndicate, Φεβρουάριος 15, 2019
https://www.project-syndicate.org/onpoint/the-road-from-thatcherism-by-paola-subacchi-2018-10
Tirole Jean, Macron’s Great Gamble, Project Syndicate, Ιανουάριος 21, 2019
https://www.project-syndicate.org/commentary/macron-yellow-vest-citizen-consultation-by-jean-tirole-2019-01
Wayback Machine, Milton Friedman Interview
https://web.archive.org/web/20110908104355/http://www.pbs.org/wgbh/commandingheights/shared/minitext/int_miltonfriedman.html
Wilenius Paul, Enemies within: Thatcher and the unions, BBC, Μάρτιος 5, 2004
http://news.bbc.co.uk/2/hi/3067563.stm
Association for International & European Affairs | ΟΔΕΘ