Γράφει ο Βαλάσης Σιμιτσής

Το φαινόμενο της πολιτικής τρομοκρατίας έχει λάβει μεγάλες διαστάσεις τα τελευταία χρόνια και κατατάσσεται υψηλά στη λίστα των ζητημάτων ασφάλειας. Πολλοί μελετητές του κλάδου των διεθνών σχέσεων γενικότερα, και των σπουδών ασφάλειας ειδικότερα, έχουν επιχειρήσει να αναλύσουν το φαινόμενο αυτό σε όλες του τις πτυχές. Στην πορεία κι άλλοι επιστημονικοί κλάδοι ενεπλάκησαν, όπως η ψυχολογία και οι κοινωνικές επιστήμες. Στη προσπάθεια τους για καλύτερη κατανόηση του φαινομένου γεννήθηκαν πολλά ερωτήματα, με το κυριότερο από αυτά να είναι: «τι ωθεί τα άτομα αυτά στη τέλεση τρομοκρατικών ενεργειών;». Το ερώτημα αυτό αποκτά ακόμη μεγαλύτερη ισχύ, όταν για την εκτέλεση τρομοκρατικών ενεργειών το διακύβευμα είναι η θυσία της ανθρώπινης ζωής. Πολλοί ερευνητές έχουν επιχειρήσει να δώσουν απάντηση σε αυτό το ερώτημα, χωρίς, όμως, να έχει βρεθεί το κοινώς αποδεκτό «μονοπάτι προς τη πολιτική τρομοκρατία». Ωστόσο, υπάρχουν κάποια σημεία, στα οποία οι ερευνητές συμφωνούν μεταξύ τους. Στην αρχή η υιοθέτηση μιας ακραίας ιδεολογίας προσφέρει στα άτομα ένα σκοπό, δηλαδή την επίτευξη μιας καλύτερης κοινωνίας, καθώς αυτή που ζουν είναι διεφθαρμένη ή αλλοτριωμένη. Στη συνέχεια, ο μόνος αποδεκτός δρόμος για μια καλύτερη κοινωνία είναι μέσω της βίας και της τρομοκρατίας.

Στο ερώτημα αυτό επιχείρησε να απαντήσει ο καθηγητής ψυχολογίας Fathali M. Moghaddam του Georgetown University. Για το σκοπό αυτό παρομοίασε την πορεία προς την τρομοκρατική πράξη ως την άνοδο σε μια πολυκατοικία, οι όροφοι της οποίας ενώνονται μεταξύ τους με μία σκάλα. Στην αρχή της σκάλας βρίσκονται άνθρωποι, ανεξαρτήτως ηλικίας, μόρφωσης, φύλου ή κοινωνικής τάξης, χωρίς κάποια τάση προς τη τρομοκρατία ή τη βία. Το πρώτο στάδιο χαρακτηρίζεται από αυξανόμενα επίπεδα δυσαρέσκειας, τα οποία καταλήγουν σε αίσθημα κοινωνικής αδικίας. Τα άτομα αυτά δεν βλέπουν τον εαυτό τους ως πιθανούς φορείς τρομοκρατίας κι απασχολούνται από ερωτήματα ψυχολογικού τύπου και αναζήτησης ταυτότητας. Επομένως, όσοι από αυτούς δε νιώθουν ικανοποιημένοι από τη κατάσταση, στην οποία βρίσκονται, ανέρχονται στον επόμενο όροφο.

Στον 1ο όροφο η συμπεριφορά των ατόμων χαρακτηρίζεται από την ανάγκη κοινωνικής δικτύωσης και ατομικής προόδου στον τομέα της οικογένειας της εργασίας, του σχολείου και της επαγγελματικής αποκατάστασης. Νιώθουν δυσαρεστημένοι με κάποιες πτυχές της ζωής τους και επιθυμούν μια αλλαγή. Σε κάποιες περιοχές του κόσμου, όπως τη Μέση Ανατολή, τη Βόρεια Αφρική, την Εγγύς Ανατολή, οι άνθρωποι αυτοί συνήθως είναι νέοι σε ηλικία. Στην επιθυμία τους αυτή συναντούν ορισμένα εμπόδια, τα οποία μπορεί να οφείλονται είτε σε διαφθορά, είτε στο εκάστοτε πολιτικό σύστημα. Έτσι, λοιπόν, κάποιοι από αυτούς νιώθουν εκνευρισμό από τη κατάσταση αυτή και μεταβαίνουν στον επόμενο όροφο. Η οργή αυτή αρχίζει να γίνεται επιθετική και τα άτομα ψάχνουν κάποιον ή κάπου να την εκτονώσουν. Το στάδιο αυτό δεν είναι αναπόφευκτο, αλλά συχνά συμβαίνει.

Ανεβαίνοντας στον τρίτο όροφο, πραγματοποιείται η “αποσύνδεση από την ηθική”. Στο σημείο αυτό το άτομο διαφοροποιείται από τους κοινούς κανόνες ηθικής και τη πλειοψηφία και υιοθετεί διαφορετικούς κανόνες. Μεταβαίνει από την πεποίθηση του “είναι κακό να σκοτώνεις” στο “είναι αποδεκτό να σκοτώνεις υπό προϋποθέσεις”. Ουσιαστικά νομιμοποιούν το φόνο στα πλαίσια που θεωρούν, ότι αυτό υπηρετεί κάτι ανώτερο. Η αναγωγή της βίας ως μοναδικής λύσης στα προβλήματα κοινωνικής αδικίας και η θεώρηση του φόνου ως αποδεκτού υπό προϋποθέσεις, δε συνεπάγεται, ακόμη, πως το άτομο αυτό γίνεται τρομοκράτης. Όμως, η μετατροπή των πράξεων τρομοκρατίας ως κάτι ηθικά αποδεκτό είναι ένα πολύ κρίσιμο σημείο, διότι  έγκειται σε ένα ακόμη χαρακτηριστικό του επιπέδου αυτού που είναι η εναντίωση του ατόμου σε ό,τι απειλεί την ταυτότητά του (γλωσσική αλλαγή, πολιτισμική αλλοίωση, παγκοσμιοποίηση κ.α.). Αυτή η ολοκληρωτική και απόλυτη «αναθεώρηση των ηθικών αρχών» συνεπάγεται την μετάβαση στο τέταρτο όροφο.

Στο επίπεδο αυτό υιοθετείται η σκέψη του “εμείς ενάντια σε αυτούς”. Το «εμείς» υπερτερεί ως ηθικά σωστό. Το επίπεδο αυτό χαρακτηρίζει τις περιπτώσεις διώξεων και γενοκτονιών, αντιμετωπίζοντας τα θύματα ως υποδεέστερες υπάρξεις, των οποίων η ζωή δεν έχει αξία. Ο διαχωρισμός αυτός τοποθετεί, όσους βρίσκονται στην ομάδα των αντιπάλων, σε μια κατηγορία που μπορούν να δεχθούν απάνθρωπη συμπεριφορά. Ξανά, όμως, ούτε αυτή η κατηγορία σε οδηγεί απαραίτητα στη τέλεση μιας τρομοκρατικής ενέργειας.

Το τελευταίο στάδιο στη κλίμακας της τρομοκρατίας είναι η μετάβαση στον πέμπτο όροφο. Εδώ συναντάται ο παραμερισμός των οποιονδήποτε ηθικών αναστολών που καθοδηγούν τις πράξεις και έχουν σχέση με την αφαίρεση της ανθρώπινης ζωής. Όλοι οι άνθρωποι δυσκολεύονται να σκοτώσουν άλλο άνθρωπο, αλλά υπάρχουν μηχανισμοί μέσα τους που άρουν αυτές τις αναστολές. Στο στάδιο αυτό οι “άλλοι, οι κακοί” εκλαμβάνονται όχι μόνο ως υποδεέστεροι και μη-άνθρωποι, αλλά ως αμαρτωλοί και ως άνθρωποι που τους αξίζει να πεθάνουν, να τιμωρηθούν για τις πράξεις τους. Για να το πετύχουν αυτό, τα άτομα ταυτίζουν τα θύματα με την αμαρτία, η οποία απειλεί την ύπαρξη τους. Η λύτρωση επέρχεται με το θάνατο, ο οποίος είναι αποδεκτός στο βωμό της ιδανικής κοινωνίας που αποσκοπούν.

Συμπερασματικά, ο καθηγητής Moghaddam προσεγγίζει τη τρομοκρατία από μια ψυχολογική σκοπιά και μελετά το πρόβλημα στη ρίζα του. Επισημαίνει, πως ένα ζήτημα ηθικής, όπως η πορεία ενός ανθρώπου προς τη τέλεση μιας τρομοκρατικής πράξης, δε μπορεί να λυθεί με «τεχνολογικές» λύσεις. Η προηγμένη τεχνολογία και η αύξηση των στρατιωτικών μέσων δεν καταπολεμά το πρόβλημα μακροπρόθεσμα. Προσπαθεί να καταστήσει σαφές το πόσο εύκολη είναι η μετάβαση από τον ένα όροφο στον άλλο, τονίζοντας, ότι τα άτομα που σκαρφαλώνουν στα ανώτερα επίπεδα δεν βλέπουν τους εαυτούς τους ως τρομοκράτες. Τα δύο πιο κομβικά σημεία της σκάλας είναι ο ορισμός της βίας ως μοναδική λύση για την επίλυση των προβλημάτων, καθώς, επίσης, και η ηθική «απενοχοποίηση» της τρομοκρατίας. Το συμπέρασμα, στο οποίο καταλήγει ο καθηγητής είναι, πως η τρομοκρατία είναι ένα ηθικό πρόβλημα με ψυχολογικές βάσεις. Η πρόκληση των σημερινών κοινωνιών είναι η αποτροπή των δυσαρεστημένων ανθρώπων από τη ταύτιση τους με την ηθική των τρομοκρατικών οργανώσεων. Σύμφωνα με τους ίδιους το μέσο έχει λίγη σημασία μπροστά στην επίτευξη του στόχου της ‘ιδανικής κοινωνίας’. Η καλύτερη αντιμετώπιση του φαινομένου απαιτεί μεταρρυθμίσεις και δράση, ώστε να προλαβαίνει το άτομο στα πρώτα στάδια και να αποφευχθεί η άνοδος στους υψηλότερους ορόφους, διότι εκεί η αντιμετώπιση είναι δυσκολότερη.

Βιβλιογραφία

Πηγή εικόνας: Mohammad Zahir Akbari, «Psychology of Terrorism», Daily Outlook Afganistan, 14 Νοεμβρίου 2019, Διαθέσιμο στο: http://www.outlookafghanistan.net/topics.php?post_id=25227

MoghaddamF, “The staircase to terrorism”, FathaliMoghaddam.com, Διαθέσιμο στο: http://fathalimoghaddam.com/wp-content/uploads/2013/10/1256627851.pdf

Paniagua, Freddy A., “Some Thoughts on the “Staircase to Terrorism“”, ERIC, Δεκέμβριος 2005, Διαθέσιμο στο: https://eric.ed.gov/?id=EJ733615

RahnhlidB. Lygre, Jarle Eid, Gerry Larsson, Magnus Ranstorp, «Terrorism as a process: A critical review of Moghaddam’s “Staircase to Terrorism”», Scandinavian Journal of Psychology, Διαθέσιμο στο: https://onlinelibrary.wiley.com/doi/full/10.1111/j.1467-9450.2011.00918.x?saml_referrer

Βασιλάκη Ρόζα, «Πώς εξηγείται το φαινόμενο της βίαιης ριζοσπαστικοποίησης;», ΕΛΙΑΜΕΠ, 2017, Διαθέσιμο στο: https://www.eliamep.gr/publication/%CF%80%CF%8E%CF%82-%CE%B5%CE%BE%CE%B7%CE%B3%CE%B5%CE%AF%CF%84%CE%B1%CE%B9-%CF%84%CE%BF-%CF%86%CE%B1%CE%B9%CE%BD%CF%8C%CE%BC%CE%B5%CE%BD%CE%BF-%CF%84%CE%B7%CF%82-%CE%B2%CE%AF%CE%B1%CE%B9%CE%B7%CF%82/

Τριαντάφυλλος Καρατράντος, «Η Βίαιη Ριζοσπαστικοποίηση στην Ελλάδα», Le Courier Diplomatique, 2017, Διαθέσιμο στο http://www.lecourrierdiplomatique.eu/2017/10/i-viai-rizospastikopiisi-stin-ellada/