Γράφει ο Ιωάννης Φύτρος
Οι ρυθμοί ανάπτυξης των Τεχνολογιών Πληροφορικής και Επικοινωνιών (ΤΠΕ) είναι τόσο ραγδαίοι που κατά καιρούς εγείρουν προβληματισμούς για το κατά πόσο «αφήνουν πίσω» κάποια μέρη της κοινωνίας, είτε πρόκειται για χρήστες που είναι λιγότερο εξοικειωμένοι με τη χρήση του διαδικτύου, είτε για ΑμΕΑ, είτε για άλλες κοινωνικές ομάδες, όπως οι ηλικιωμένοι, που πιθανόν δυσκολεύονται να συμβαδίσουν με τους ρυθμούς του ψηφιακού μετασχηματισμού της καθημερινότητάς τους. Το αποτέλεσμα είναι ότι η ίδια τεχνολογία που επί της αρχής έχει ως στόχο τη διευκόλυνση της ζωής των πολιτών, πολλές φορές τείνει να εντείνει τις κοινωνικές ανισότητες αντί να τις αμβλύνει. Ως εκ τούτου, οι έννοιες της προσβασιμότητας και της συμπερίληψης παρουσιάζονται ολοένα και συχνότερα στη δημόσια συζήτηση, τόσο εντός όσο και εκτός διαδικτύου. Εξάλλου, ο ψηφιακός μετασχηματισμός αποτελεί μια διαδικασία που αφορά έντονα και τη δημόσια διοίκηση, με τη βαθμιαία μετάβαση των παρεχόμενων υπηρεσιών της σε ψηφιακή μορφή. Δεν αποτελεί έκπληξη, λοιπόν, ότι η συζήτηση για την ψηφιακή προσβασιμότητα έχει ανοίξει και σε θεσμικό επίπεδο στην Ευρωπαϊκή Ένωση, ήδη από τις αρχές της προηγούμενης δεκαετίας.
Τρία φαίνεται να είναι τα κυριότερα σημεία αναφοράς στη διαμόρφωση πολιτικών της ΕΕ προς αυτή την κατεύθυνση. Το πρώτο είναι το «Ψηφιακό θεματολόγιο για την Ευρώπη 2010-2020» (Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, 2023) που δημοσιεύθηκε το 2010 και αναγνώρισε για πρώτη φορά τον καταλυτικό ρόλο των ΤΠΕ στην επίτευξη των στόχων της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Σε αυτή την εμβληματική πρωτοβουλία, χάρη στην οποία έχουν σημειωθεί σημαντικότατες εξελίξεις στην Ευρωπαϊκή Ένωση την τελευταία δεκαετία (από τη δημοσίευση του κανονισμού EΕ 2016/679 – δηλαδή του περίφημου GDPR, μέχρι την κατάργηση των τελών περιαγωγής στα κράτη-μέλη της ΕΕ το 2017) οι ΤΠΕ αναδεικνύονται ως ένα κρίσιμο εργαλείο για την κοινωνική ένταξη των ΑμΕΑ και την εν γένει ισότιμη απόλαυση των ωφελειών της ψηφιακής κοινωνίας. Το δεύτερο σημείο αναφοράς αποτελεί η «Ευρωπαϊκή στρατηγική για την αναπηρία 2010-2020: Ανανέωση της δέσμευσης για μια Ευρώπη χωρίς εμπόδια» (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2010) η οποία βασίζεται στη «Σύμβαση για τα Δικαιώματα των Ατόμων με Αναπηρία» του ΟΗΕ και αναδεικνύει την αναγκαιότητα υλοποίησης προσβάσιμων ψηφιακών τεχνολογιών και συστημάτων με στόχο την εξάλειψη των εμποδίων για την ισότιμη συμμετοχή των ΑμΕΑ στην κοινωνία (ΟΗΕ, 2019). Το τρίτο σημείο αναφοράς, που αποτελεί και επιστέγασμα των πολιτικών της ΕΕ για την ψηφιακή προσβασιμότητα, είναι η οδηγία (ΕΕ) 2016/2102.
Η ευρωπαϊκή οδηγία 2016/2102 αποτελεί μια σημαντική και πρωτοποριακή πρωτοβουλία που αναδεικνύει την ουσιαστική σημασία της ψηφιακής προσβασιμότητας στην εποχή μας. Μέσα από αυτήν την οδηγία, η Ευρωπαϊκή Ένωση θέτει τα θεμέλια για τη δημιουργία ενός ψηφιακού χώρου που είναι προσβάσιμος για όλους, ανεξαρτήτως περιορισμών και διακρίσεων. Η συγκεκριμένη οδηγία αφορά τη βελτίωση της προσβασιμότητας των ιστοτόπων και των εφαρμογών του δημόσιου τομέα αλλά και ιστοτόπων επιχειρήσεων που επιδοτούνται με ευρωπαϊκούς πόρους, καθώς και των προϊόντων και υπηρεσιών που προσφέρονται διαδικτυακά. Σε μια εποχή όπου η ψηφιακή τεχνολογία διαμορφώνει και επηρεάζει την καθημερινότητά μας, η εξασφάλιση της προσβασιμότητας γίνεται ουσιώδης για την ενσωμάτωση όλων των πολιτών στην ψηφιακή κοινωνία. Με την έγκριση αυτής της οδηγίας τον Οκτώβριο του 2016 και την εφαρμογή της σε πλήρη ισχύ από τον Ιούνιο του 2021 και έπειτα, η Ευρωπαϊκή Ένωση αναγνώρισε την ανάγκη να διασφαλίζεται η ίση πρόσβαση σε πληροφορίες και υπηρεσίες για όλους, ανεξαρτήτως εμποδίων που μπορεί να προκύπτουν λόγω αναπηρίας ή άλλων παραγόντων. Αυτή η προσέγγιση ανταποκρίνεται στις αξίες της ισότητας, της δικαιοσύνης και της κοινωνικής συνοχής, ενισχύοντας την κοινωνική συμπερίληψη και προάγοντας την ισότητα ευκαιριών.
Για να διασφαλιστεί ότι υπάρχει μια κοινή αντίληψη του τι συνεπάγεται η έννοια της «προσβασιμότητας» σε τεχνικό επίπεδο, η Οδηγία (ΕΕ) 2016/2102 «για την Προσβασιμότητα στον Ιστό» (Web Accessibility Directive ή «WAD» για συντομία) χρειαζόταν να υιοθετήσει ένα τεχνικό πρότυπο, δηλαδή μια σειρά από κανόνες που να προσφέρουν ένα νομικό «τεκμήριο συμμόρφωσης». Αυτό σημαίνει ότι εάν το περιεχόμενο ενός ιστοτόπου ή μιας εφαρμογής για κινητά πληροί όλες τις ισχύουσες τεχνικές απαιτήσεις που ορίζονται στο πρότυπο, θεωρείται ότι είναι «προσβάσιμο» σύμφωνα με το WAD. Τα κράτη-μέλη δεν είναι υποχρεωμένα να ακολουθούν αυστηρά αυτό το πρότυπο, καθώς μπορούν να επιλέξουν να επιβάλουν αυστηρότερες τεχνικές απαιτήσεις εάν το επιθυμούν. Χρησιμοποιώντας, όμως, ένα σύνολο καθορισμένων κανόνων που ορίζονται σε ένα πρότυπο ως σημείο αναφοράς για τις τεχνικές προδιαγραφές προσβασιμότητας, ορίζεται ένα ελάχιστο επίπεδο συμμόρφωσης με το WAD. Κατά την ψήφιση του WAD το 2016, βέβαια, δεν υπήρχε κάποιο πρότυπο που να ανταποκρίνεται ακριβώς στις επιδιωκόμενες αρχές προσβασιμότητας. Ωστόσο, ένα πρότυπο για τις «απαιτήσεις προσβασιμότητας κατάλληλες για δημόσιες προμήθειες προϊόντων και υπηρεσιών ΤΠΕ στην Ευρώπη» (EN 301 549 v1.1.2) είχε ήδη δημοσιευτεί τον Απρίλιο του 2015. Έτσι, στο άρθρο 6 του WAD ορίζεται το πρότυπο EN 301 549 v1.1.2, ως ένα προσωρινό πρότυπο που ορίζει τις ελάχιστες απαιτήσεις προσβασιμότητας, εν αναμονή της σύνταξης ενός νέου προτύπου. Τον Αύγουστο του 2018 δημοσιεύτηκε το νέο πρότυπο για τις «απαιτήσεις προσβασιμότητας για προϊόντα και υπηρεσίες ΤΠΕ» (EN 301 549 v2.1.2), με τη νέα έκδοση αυτού του προτύπου (v3.2.1) να ισχύει από τα μέσα του 2021 μέχρι σήμερα. Είναι σημαντικό να σημειωθεί πως αυτό το πρότυπο αξιοποιεί σε μεγάλο βαθμό τις κατευθυντήριες γραμμές που θέτουν οι «Οδηγίες προσβασιμότητας περιεχομένου Ιστού v2.1» (Web Content Accessibility Guidelines v2.1), που δημοσιεύτηκαν τον Ιούνιο του 2018 από τη διεθνή κοινοπραξία του παγκόσμιου ιστού (World Wide Web Consortium ή W3C) και είναι γνωστές ως WCAG 2.1 (W3C, 2023). Αυτές οι κατευθυντήριες γραμμές είναι διεθνώς αναγνωρισμένες απαιτήσεις για την παραγωγή περιεχομένου Ιστού και χρησιμοποιούνται ευρύτατα, ως βέλτιστες πρακτικές. Εξάλλου, η πρώτη έκδοση (1.0) του WCAG τοποθετείται στο – μακρινό πλέον – 1999, καθορίζοντας πρότυπα προσβασιμότητας στο διαδίκτυο όταν η προσβασιμότητα ήταν μια εν πολλοίς άγνωστη έννοια στην ανάπτυξη ιστοτόπων.
Πέραν, όμως, της συμμόρφωσης των ιστοτόπων του δημόσιου τομέα με τα προαναφερόμενα τεχνικά πρότυπα, η οδηγία (ΕΕ) 2016/2102 προβλέπει και μια σειρά άλλων μέτρων που πρέπει να λάβουν τα κράτη-μέλη για την περαιτέρω βελτίωση της προσβασιμότητας στο διαδίκτυο. Αυτά τα μέτρα περιλαμβάνουν, μεταξύ άλλων, την υλοποίηση επιμορφωτικών προγραμμάτων για το προσωπικό των φορέων του δημόσιου τομέα, την ενημέρωση και ευαισθητοποίηση σχετικά με τις απαιτήσεις προσβασιμότητας και τα οφέλη τους για τους χρήστες και τους ιδιοκτήτες ιστοτόπων και εφαρμογών για φορητές συσκευές, την υποχρέωση των κρατών-μελών να υποβάλουν περιοδικά εκθέσεις συμμόρφωσης με την οδηγία, την υποχρέωση των δημόσιων φορέων να δημοσιεύουν δηλώσεις προσβασιμότητας για τους ιστοτόπους τους αλλά και τη δυνατότητα των χρηστών να υποβάλουν σχόλια προς τους δημόσιους φορείς σε περίπτωση που συναντήσουν μη προσβάσιμο περιεχόμενο. Η αξιολόγηση της εφαρμογής της εν λόγω οδηγίας τέθηκε σε διαβούλευση το 2021 (European Commission, 2022), η οποία ανέδειξε τη σημασία της ανάδρασης των κρατών-μελών μέσω της περιοδικής υποβολής εκθέσεων για τη συμμόρφωση με τα πρότυπα προσβασιμότητας. Επιπλέον, επισήμανε τους περιορισμούς που αντιμετωπίζει η εφαρμογή της οδηγίας σε όρους έλλειψης τεχνογνωσίας σε θέματα ψηφιακής προσβασιμότητας και ειδικότερα σε έλλειψη εμπειρογνωμόνων προσβασιμότητας.
Η οδηγία (ΕΕ) 2016/2102 ενσωματώθηκε στην ελληνική νομοθεσία αρχικά με τον ν. 4591/2019 (ΦΕΚ 19 Α’/12.02.2019). Με αυτόν το νόμο, καθορίστηκε το αντικείμενο και το πεδίο εφαρμογής της ευρωπαϊκής οδηγίας (Άρθρο 2), προσδιορίστηκαν οι απαιτήσεις προσβασιμότητας των ιστοτόπων και των εφαρμογών για φορητές συσκευές (Άρθρο 4) καθώς και οι υποχρεώσεις των δημόσιων φορέων όπως η δημοσίευση δηλώσεων προσβασιμότητας (Άρθρο 7) και η παροχή εγγυήσεων συμμόρφωσης και εφαρμογής των απαιτήσεων προσβασιμότητας (Άρθρο 6). Επιπλέον, με το Άρθρο 8 θεσπίστηκε η δημιουργία και η τήρηση του Μητρώου Δημόσιων Ιστοτόπων και Εφαρμογών (ΜΗ.Δ.ΙΣ.ΕΦ), στο οποίο θα εντάσσονταν οι ιστότοποι και οι εφαρμογές για φορητές συσκευές οργανισμών του δημόσιου τομέα που συμμορφώνονται με τις απαιτήσεις προσβασιμότητας. Εδώ αξίζει να σημειωθεί πως λίγο καιρό αφότου το ΜΗ.Δ.ΙΣ.ΕΦ. ξεκίνησε να λειτουργεί, εντοπίστηκε σε αυτό ένα κενό ασφαλείας (τύπου SQL injection) από Έλληνες ερευνητές (SecNews, 2021). Το παράδοξο είναι πως αντί να διορθωθεί αυτό το κενό ασφαλείας, προτιμήθηκε να αποσυρθεί από τη λειτουργία ολόκληρος ο ιστότοπος του μητρώου, ενώ μέχρι σήμερα δεν έχει αντικατασταθεί από κάποιον νέο ιστότοπο.
Επόμενη πράξη του νομοθέτη αποτελεί ο ν. 4727/2020 (ΦΕΚ 184 Α’/23.09.2020) με τον οποίο καταργείται ο ν. 4591/2019 και μεταφέρεται εκ νέου η οδηγία (ΕΕ) 2016/2102 περί ψηφιακής προσβασιμότητας, παράλληλα με την οδηγία (ΕΕ) 2019/1024 για τα ανοικτά δεδομένα και την περαιτέρω χρήση πληροφοριών του δημόσιου τομέα, καθώς και την οδηγία (ΕΕ) 2018/1972 για τη θέσπιση του Ευρωπαϊκού Κώδικα Ηλεκτρονικών Επικοινωνιών. Με τον ν. 4727/2020 η ψηφιακή προσβασιμότητα εντάσσεται στο πλαίσιο της ψηφιακής διακυβέρνησης, αλλά δεν συναντάται κάποια ιδιαίτερη διαφορά σε σχέση με τον προηγούμενο νόμο (ν. 4591/2019). Ενδιαφέρον παρουσιάζει και ο ν. 4961/2022 (ΦΕΚ 146 Α ́/27.07.2022), στον οποίο επιχειρείται ο επαναπροσδιορισμός του ΜΗ.Δ.ΙΣ.ΕΦ. το οποίο μετονομάζεται πλέον σε Μητρώο Δικτυακών Τόπων και Εφαρμογών και τηρείται στη Γενική Γραμματεία Πληροφοριακών Συστημάτων και Ψηφιακής Διακυβέρνησης (ΓΓΠΣΨΔ) του Υπουργείου Ψηφιακής Διακυβέρνησης αλλά, όπως προαναφέρθηκε, μέχρι σήμερα συνεχίζει να αγνοείται η τύχη του.
Τέλος, η Γενική Γραμματεία Ψηφιακής Διακυβέρνησης και Απλούστευσης Διαδικασιών του Υπουργείου Ψηφιακής Διακυβέρνησης, που είναι αρμόδια για την παρακολούθηση της συμμόρφωσης των ιστοτόπων και των εφαρμογών για φορητές συσκευές των οργανισμών του δημόσιου τομέα προς τις απαιτήσεις προσβασιμότητας (ν. 4727/2020, Άρθρο 47 παρ.1), υποβάλλει (μέσω του Υπουργού Ψηφιακής Διακυβέρνησης) στον Πρόεδρο της Βουλής ετήσια έκθεση αποτελεσμάτων για τη συμμόρφωση των οργανισμών του δημόσιου τομέα στις απαιτήσεις προσβασιμότητας (ν. 4727/2020, Άρθρο 47 παρ.8). Επίσης, το Υπουργείο Ψηφιακής Διακυβέρνησης υποβάλλει ανά τριετία έκθεση προς την Ευρωπαϊκή Επιτροπή για τα αποτελέσματα της παρακολούθησης της παρ. 1, συμπεριλαμβανομένων των δεδομένων των μετρήσεων (ν.4727/2020, Άρθρο 47 παρ.5). Ειδικότερα, το Τμήμα Ψηφιακής Προσβασιμότητας και Κοινωνικών Υποθέσεων, που υπάγεται στη Διεύθυνση Ψηφιακής Στρατηγικής του Υπουργείου Ψηφιακής Διακυβέρνησης και συστάθηκε ως αρμόδιος φορέας για την παρακολούθηση και εφαρμογή των θεμάτων ψηφιακής προσβασιμότητας, δημοσίευσε τον Δεκέμβριο του 2021 την πρώτη «Έκθεση Παρακολούθησης της Ψηφιακής Προσβασιμότητας Ιστοτόπων & Εφαρμογών για φορητές συσκευές των Δημόσιων Φορέων & Οργανισμών στην Ελλάδα» που αφορά την περίοδο παρακολούθησης 2020-21 και παρουσιάζει αρκετά ενδιαφέροντα ευρήματα από την εφαρμογή των πολιτικών προσβασιμότητας σε ιστοτόπους του δημόσιου τομέα (Υπουργείο Ψηφιακής Διακυβέρνησης, 2021). Μια ακόμη εξαιρετικά χρήσιμη συμβολή του εν λόγω φορέα αποτελεί ο «Οδηγός Ψηφιακής Προσβασιμότητας», η αρχική έκδοση του οποίου ενημερώθηκε τον Μάιο του 2023 (Υπουργείο Ψηφιακής Διακυβέρνησης, 2023). Πρόκειται για έναν εξαιρετικά χρήσιμο οδηγό για τη δημόσια διοίκηση καθώς δίνει πολύτιμες συμβουλές για το σχεδιασμό ιστοτόπων και εφαρμογών με γνώμονα τις αρχές του καθολικού σχεδιασμού. Απευθύνεται σε στελέχη πληροφορικής και γενικότερα σε υπηρεσίες του δημοσίου αλλά και σε ανάδοχες εταιρείες που οφείλουν να συμμορφώνονται με τα πρότυπα προσβασιμότητας. Έτσι, λειτουργεί ως ένα σημείο αναφοράς για την υλοποίηση έργων Τεχνολογίας, Πληροφορικής και Επικοινωνιών της δημόσιας διοίκησης, συμβάλλοντας στην ανάπτυξη υπηρεσιών χωρίς αποκλεισμούς ή περιορισμούς στους χρήστες, ιδίως σε ΑμΕΑ.
Εν κατακλείδι, τόσο ο ευρωπαϊκός όσο και ο εθνικός νομοθέτης ακολούθως, φρόντισαν σχετικά έγκαιρα να δημιουργήσουν ένα θεσμικό πλαίσιο που να υποστηρίζει -κατά το δυνατόν- το δικαίωμα στην ισότιμη πρόσβαση όλων των πολιτών στην κοινωνία της πληροφορίας. Ωστόσο, η διασφάλιση αυτού του δικαιώματος εν τέλει εναπόκειται στη βούληση αφενός της δημόσιας διοίκησης, αφετέρου των ίδιων των πολιτών. Εξάλλου, η έλλειψη συμμόρφωσης των δημόσιων φορέων με τα προαναφερόμενα πρότυπα δεν επιφέρει κάποια κύρωση, με τη λογική ότι ο συμπεριληπτικός σχεδιασμός και η ψηφιακή προσβασιμότητα θα έπρεπε να συντελούνται λόγω της αποστολής της δημόσιας διοίκησης που είναι η εξυπηρέτηση του πολίτη και όχι λόγω κάποιου φόβητρου, όπως π.χ. κάποιο πρόστιμο. Συνεπώς, αφενός η δημόσια διοίκηση οφείλει να εντρυφήσει με ουσιαστικό και εποικοδομητικό τρόπο στις κατευθυντήριες γραμμές των υπαρχόντων προτύπων, με την εκπαίδευση των στελεχών της γύρω από τα ζητήματα της ψηφιακής προσβασιμότητας. Προς αυτή την κατεύθυνση κρίνεται άκρως σημαντική και χρήσιμη η ύπαρξη του σχετικού επιμορφωτικού προγράμματος στο Ινστιτούτο Επιμόρφωσης του ΕΚΔΔΑ υπό τον τίτλο «Προσβασιμότητα δικτυακών τόπων και εφαρμογών» που διενεργείται από το Τμήμα Ψηφιακής Προσβασιμότητας και Κοινωνικών Υποθέσεων του ΥΨΗΔ. Αφετέρου, και η κοινωνία των πολιτών οφείλει να αναδεικνύει τις ελλείψεις και τα κενά στην ψηφιακή προσβασιμότητα, υποδεικνύοντας τα προβλήματα που αντιμετωπίζει κατά τις συναλλαγές της στις επιμέρους ψηφιακές πλατφόρμες της δημόσιας διοίκησης – στην οποία, φυσικά, περιλαμβάνεται και η τοπική αυτοδιοίκηση και γενικότερα τα Νομικά Πρόσωπα Δημοσίου Δικαίου.
Πηγές
European Commission. (2022). Review of the application of Directive (EU) 2016/2102 of the European Parliament and of the Council of 26 October 2016 on the accessibility of the websites and mobile applications of public sector bodies (Web Accessibility Directive). Διαθέσιμο σε: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/ALL/?uri=SWD:2022:410:FIN
World Wide Web Consortium (W3C). (2023). Web Content Accessibility Guidelines (WCAG) 2.1. Διαθέσιμο σε: https://www.w3.org/TR/WCAG21/
Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. (2023). «Ψηφιακό θεματολόγιο για την Ευρώπη», Θεματολογικά δελτία για την Ευρωπαϊκή Ένωση. Διαθέσιμο σε: https://www.europarl.europa.eu/factsheets/el/sheet/64/digital-agenda-for-europe
Ευρωπαϊκή Επιτροπή. (2010). Ευρωπαϊκή στρατηγική για την αναπηρία 2010-2020: Ανανέωση της δέσμευσης για μια Ευρώπη χωρίς εμπόδια. Διαθέσιμο σε: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EL/TXT/?uri=CELEX%3A52010DC0636
Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών. (2019). Σύμβαση για τα Δικαιώματα των Ατόμων με Αναπηρία και Προαιρετικό Πρωτόκολλο. Διαθέσιμο σε: https://unric.org/el/%CF%83%CF%8D%CE%BC%CE%B2%CE%B1%CF%83%CE%B7-%CE%B3%CE%B9%CE%B1-%CF%84%CE%B1-%CE%B4%CE%B9%CE%BA%CE%B1%CE%B9%CF%8E%CE%BC%CE%B1%CF%84%CE%B1-%CF%84%CF%89%CE%BD-%CE%B1%CF%84%CF%8C%CE%BC%CF%89%CE%BD-%CE%BC-2/
Υπουργείο Ψηφιακής Διακυβέρνησης. (2021). Έκθεση Παρακολούθησης της Ψηφιακής Προσβασιμότητας Ιστοτόπων & Εφαρμογών για φορητές συσκευές των Δημόσιων Φορέων & Οργανισμών στην Ελλάδα. Διαθέσιμο σε: https://www.secdigital.gov.gr/ekthesi-parakoloythisis-tis-psifiakis-p/
Υπουργείο Ψηφιακής Διακυβέρνησης. (2023). Οδηγός Ψηφιακής Προσβασιμότητας – Ιστότοποι και εφαρμογές για φορητές συσκευές οργανισμών Ελληνικής Δημόσιας Διοίκησης. Διαθέσιμο σε: https://www.secdigital.gov.gr/wp-content/uploads/2023/05/Accessibility_Guide.pdf
SecNews. (2021). Kενό ασφαλείας σε ιστοσελίδα του Υπουργείου Ψηφιακής Διακυβέρνησης. Διαθέσιμο σε: https://www.secnews.gr/341542/keno-asfaleias-website-ipourgeio-psifiakis-diakivernisis/
Πηγή εικόνας: Δημιουργία του αναλυτή, Ιωάννη Φύτρου