Γράφει η Ραφαέλα-Νεφέλη Μπαλάσκα
Ένα ιδιαίτερα σημαντικό ζήτημα, το οποίο εδώ και πολλά χρόνια αποκρύβεται οργανωμένα από την πολιτική και νομοθετική ατζέντα, είναι αυτό των περιβαλλοντικών εγκλημάτων. Αξιοσημείωτο είναι μάλιστα το γεγονός ότι εν έτει 2021 και ύστερα από την εμφάνιση πολλαπλών κρίσεων που οφείλονται σε περιβαλλοντικά εγκλήματα, με κυριότερη φυσικά τη γενικότερη κλιματική κρίση, δεν έχει διαμορφωθεί ένας πλήρης ορισμός των εγκλημάτων αυτών. Αν μάλιστα ληφθεί υπόψη το ότι κάθε χρόνο, σημειώνεται μια ραγδαία ποσοστιαία αύξησή τους, ύψους 7%, γίνεται εύκολα κατανοητό πως η νομική αλλά και κυρίως πολιτική καθυστέρηση, οφείλεται αρχικά στην πολυπλοκότητά τους και ύστερα στην έντονη πολιτικοοικονομική διάσταση που λαμβάνουν.
Στον χώρο της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ), παρά την έντονη εξάπλωση των περιβαλλοντικών εγκλημάτων και το γεγονός ότι η ευρωπαϊκή οικονομία και κοινωνία βασίζονται στο εύθραυστο περιβαλλοντικό ισοζύγιο που διασφαλίζεται από το οικοσύστημά της, δεν έχει συνταχθεί ακόμη ένας κοινός ορισμός. Βέβαια, η Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία σε συνδυασμό με την Οδηγία 2008/99/EC, έχουν δώσει έναν εξαιρετικά ευρύ και αόριστο ορισμό σύμφωνα με τον οποίο, περιβαλλοντικό έγκλημα συνιστά μια πράξη, η οποία παραβιάζει την περιβαλλοντική νομοθεσία και προκαλεί σημαντικές βλάβες ή κινδύνους στο περιβάλλον και στην υγεία των ανθρώπων. Ωστόσο, όπως προαναφέρθηκε, η πολιτική συγκάλυψη και η εμμονή στο κέρδος έχουν οδηγήσει στην απουσία των αναγκαίων νομικών και πολιτικών παρεμβάσεων, με αποτέλεσμα τα ευρωπαϊκά περιβαλλοντικά εγκλήματα να βρίσκονται σπάνια στο επίκεντρο.
Χαρακτηριστική υπόθεση, η οποία επιβεβαιώνει τους ως άνω ισχυρισμούς, είναι αυτή του Rosignano Solvay. To καλοκαίρι του 2021, η Ιταλική Vogue, έβαλε στο εξώφυλλό της μια φωτογραφία, τραβηγμένη στην κάτασπρη αμμουδιά της παραλίας του Rosignano, η οποία κατ΄ ευφημισμόν αποτελείται ‘Μαλδίβες της Τοσκάνης’. Αυτό που όμως δε φαίνεται στη φωτογραφία, καθώς τα μοντέλα είναι γυρισμένα από την άλλη πλευρά, είναι οι τεράστιοι πύργοι του χημικού εργοστασίου της εταιρείας Solvay, οι οποίοι μοιάζουν περισσότερο με πυρηνικοί αντιδραστήρες παρά με τις Μαλδίβες. Το περιστατικό αυτό, αποτέλεσε το εφαλτήριο για να ανοίξει ξανά η υπόθεση για το εργοστάσιο Solvay, με τις αναζητήσεις στο google να αυξάνονται, τους οικολόγους να ανοίγουν νέες συζητήσεις για το θέμα και την ιταλική Vogue να απαντά με μια διόλου πειστική εξήγηση στο γιατί επέλεξε το σημείο αυτό, δηλώνοντας ύστερα από πιέσεις πως δεν επιθυμούσε σε καμία περίπτωση μέσω της φωτογράφισης να εξιδανικεύσει μια μολυσμένη παραλία.
Ξεκινώντας με μια σύντομη ιστορική αναδρομή, η ιστορία του Rosignano Solvay αρχίζει ήδη από το 1913. Τότε, ο Βέλγος Έρνεστ Σολβέι, μετέφερε το εργοστάσιό του σε μια περιοχή, πολύ κοντά στο Rosignano Marittimo και ξεκίνησε την παραγωγή πλήθους χημικών με βασικά συστατικά το χλώριο και το νάτριο, με χημικές παρασκευές που εφηύρε ο ίδιος, οι οποίες χρησιμοποιούνται μάλιστα μέχρι σήμερα σε όλη την Ευρώπη. Οι παρασκευές αυτές είχαν ως αποτέλεσμα τη δημιουργία ενός υποπροϊόντος, το οποίο περιείχε ασβεστόλιθο,χλωριούχο ασβέστιο και άλλα επιβλαβή για τον άνθρωπο και τα ζώα χημικά, όπως αρσένιο, κάδμιο και ψευδάργυρος. Το εργοστάσιο λοιπόν, από το 1914 και για πολλά έτη, έριχνε αυτά τα υποπροϊόντα στη θάλασσα, γεγονός που δημιούργησε την ειδυλλιακή, αλλά αφύσικη, λευκή ακτογραμμή.
Όπως γίνεται κατανοητό, η πολύχρονη δραστηριότητα του εργοστασίου, είχε εντονότατη περιβαλλοντική επίδραση στην περιοχή. Πιο συγκεκριμένα, το 1999 ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών(Ο.Η.Ε), σε έκθεσή του για το περιβάλλον, τόνισε πως η ακτογραμμή του Solvay βρίσκεται ανάμεσα στις πιο μολυσμένες ακτογραμμές της Μεσογείου Θάλασσας. Παράλληλα σε έρευνες που πραγματοποιήθηκαν σχετικά με τα ποσοστά θνησιμότητας των πόλεων της Ιταλίας, παρατηρήθηκε, πως συγκριτικά με τον μέσο όρο της χώρας, η περιοχή αυτή παρουσιάζει 2.2% υψηλότερο ποσοστό για τον ανδρικό πληθυσμό και 8.3% για τις γυναίκες, ενώ για τους ανθρώπους κάτω των 65 που ζούν εκεί μόνιμα, είναι εξαιρετικά πιθανή η εμφάνιση καρκίνου και άλλων ασθενειών του δέρματος και του πνεύμονα. Όταν η αναφορά αυτή δημοσιεύθηκε, οι ακτιβιστές στην Ευρώπη αντέδρασαν έντονα και έτσι η εταιρεία το 2003, δεσμεύτηκε να μειώσει τον υδράργυρο και τα τοξικά απόβλητα κατά 70%, γεγονός που φυσικά αποδεικνύει πόσο βλαβερή ήταν η λειτουργία του εργοστασίου.
Με την οικονομική κρίση της Ιταλίας να διευρύνεται και τους εκπροσώπους της εταιρείας να κάνουν ό,τι δύνανται για να καλύψουν τη δραστηριότητα του εργοστασίου, το περιβαλλοντικό αυτό ζήτημα, παρέμεινε ξανά για κάποιο διάστημα στην αφάνεια. Ωστόσο, το 2014, η Περιφερειακή Υπηρεσία για την Προστασία του Περιβάλλοντος της Τοσκάνης(ΑRPAT), ύστερα από αναλύσεις, βρήκε πως η άμμος της ακτογραμμής και του εσωτερικού της θάλασσας, περιείχε εξαιρετικά υψηλά ποσοστά ψευδαργύρου, δηλώνοντας έτσι πως ο χώρος στον οποίο κολυμπούν οι λουόμενοι, βρίσκεται σε κακή περιβαλλοντική κατάσταση. Το 2017, οι εκθέσεις έδειξαν σχεδόν ίδια ποσοστά, επιβεβαιώνοντας πως η εταιρεία ελάχιστη σημασία δίνει στις ζωές των ανθρώπων και στην προστασία του περιβάλλοντος. Δυστυχώς όμως, τα ποσοστά δεν είναι το χειρότερο που συνέβη στη περιοχή το έτος εκείνο. Ειδικότερα, στις αρχές του 2017, οι κάτοικοι υπέβαλαν παράπονα και ανησυχίες στο Δημαρχείο, λέγοντας πως η θάλασσα αναδύει μια έντονη μυρωδιά χλωρίου. Λίγες μέρες αργότερα, και ενώ πολλοί κάτοικοι είχαν αρχίσει να ανησυχούν, ¨ξεβράστηκε¨ στη στεριά πλήθος νεκρών ψαριών τα οποία είχαν μολυνθεί από τα τοξικά απόβλητα του εργοστασίου. Για το συμβάν αυτό, η μόνη δήλωση της εταιρείας ήταν πως θα κάνει ό,τι μπορεί σε συνεργασία με τις τοπικές υπηρεσίες για τη βελτίωση της κατάστασης.
Βέβαια, κοιτώντας τη γενικότερη πολιτική της βελγικής εταιρείας, γίνεται εμφανές ότι δύσκολα θα επέλθει κάποια ουσιαστική αλλαγή. Έτσι το 2019, η τοπική αρχή της περιοχής πήρε το ελάχιστο μέτρο και έκλεισε ένα τμήμα της ακτογραμμής που βρίσκεται κοντύτερα στο εργοστάσιο, χωρίς ιδιαίτερες εξηγήσεις, το οποίο μέχρι σήμερα παραμένει κλειστό. Παράλληλα, το ίδιο έτος, η εταιρεία έχασε μια υπόθεση από έναν πρώην υπάλληλο, ο οποίος την κατηγόρησε για χρόνια πάθηση που του προκλήθηκε, εξαιτίας της υπερβολικής έκθεσης στα παρασκευαζόμενα από την εταιρεία χημικά. Έτσι, άρχισαν σταδιακά να σχηματίζονται νέες καταγγελίες, οι οποίες σύντομα θα βρεθούν ενώπιον δικαστηρίων.
Το αξιοσημείωτο της υπόθεσης αυτής, η οποία αποτελεί πραγματικά την απάντηση για το μέγεθος της πολυπλοκότητας των περιβαλλοντικών εγκλημάτων, είναι πως η ιστορία της, έχει δύο όψεις, ιδιαίτερα αντιφατικές. Η πρώτη πλευρά είναι εκείνη στην οποία το Rosignano Solvay παρουσιάζεται ως μια περιοχή με τεράστια ποιοτική αναβάθμιση χάρη στο εργοστάσιο που χτίστηκε εκεί. Το ότι δόθηκε άλλωστε το όνομα της εταιρείας στην περιοχή, σίγουρα δεν είναι τυχαίο. Εδώ πρέπει πάντως να ομολογηθεί, πως η εταιρεία πράγματι βοήθησε στην ανάπτυξη του τόπου. Το εργοστάσιο άνοιξε πολλές θέσεις εργασίας, οι οποίες καλύφθηκαν από ντόπιους, χαρίζοντας έτσι στην περιοχή ελάχιστα ποσοστά ανεργίας. Ταυτόχρονα δημιουργήθηκαν σαφώς καλύτερες μεταφορικές συνδέσεις με άλλες περιοχές, ενώ εξαιτίας του τροπικού τοπίου, η τουριστική κίνηση αυξήθηκε ραγδαία, βελτιώνοντας την τοπική οικονομία. Για αυτό το λόγο μάλιστα, η διαδικτυακή σελίδα του Δημαρχείου περιγράφει τον τόπο ως μαγευτικό, καθώς όποιος τον επισκέπτεται νιώθει ασφαλής, κινείται εύκολα και μπορεί να κολυμπήσει στην ειδυλλιακή ακτογραμμή.
Παράλληλα, η εταιρεία φροντίζει διαρκώς να δημοσιεύει ανακοινώσεις προσπαθώντας να πείσει πως οι παραλίες είναι απόλυτα ασφαλείς και πως σε συνεργασία με τις τοπικές υπηρεσίες, φροντίζουν να εναρμονίζουν τις δραστηριότητές τους με τους περιβαλλοντικούς νόμους. Το ότι οι παραλίες του Rosignano Solvay έχουν βραβευτεί πολλαπλώς μάλιστα με γαλάζιες σημαίες, δίνει πάτημα στην εταιρεία ώστε να επιχειρηματολογήσει υπέρ της ασφαλούς της δράσης. Εδώ μάλιστα, αξίζει να σημειωθεί πως η εταιρεία ήδη από το 1987 έχει συμφωνήσει με την ιταλική κυβέρνηση να έχει πρόσβαση στη εξόρυξη αλατιού, αποκτώντας έτσι ακόμη μεγαλύτερο κύρος ανάμεσα στα εργοστάσια της ΕΕ.
Η δεύτερη οπτική της ιστορίας όμως, είναι αρκετά διαφορετική. Στην αντίθετη αυτή πλευρά, εμφανίζονται πολλοί ντόπιοι διαμαρτυρόμενοι για το περιβαλλοντικό έγκλημα που λαμβάνει χώρα στον τόπο τους, το οποίο μολύνει τη θάλασσα και προκαλεί στους ίδιους σοβαρές ασθένειες, αυξάνοντας τα ποσοστά θνησιμότητας για τους μόνιμους κάτοικους. Στο μέρος τους βρίσκεται πλήθος περιβαλλοντικών ακτιβιστών αλλά και Μη Κυβερνητικών Οργανισμών και ερευνητικών ομάδων, οι οποίοι αναγνωρίζουν το πρόβλημα και ζητούν να επιβληθούν οι απαιτούμενες κυρώσεις στην εταιρεία, ενώ θέλουν είτε να πάψει η δραστηριότητά της στη περιοχή, είτε εκείνη να βρίσκεται υπό διαρκή επιτήρηση προκειμένου να είναι σίγουρο πως δε θα μολύνει πλέον.
Με την άποψη αυτή συντάσσονται αρκετοί πολιτικοί του ιταλικού κόμματος των οικολόγων και γνωστοί δημοσιογράφοι της Ιταλίας. Σημαντικό είναι μάλιστα πως διάφοροι υπεύθυνοι της ARPAT θεωρούν απαράδεκτο ότι η ακτογραμμή αυτή λειτουργεί ως τουριστική ατραξιόν. Μάλιστα, οι Blue Capital Partners ,μέσω του οργανισμού τους, ξεκίνησαν μια καμπάνια το 2019, στην οποία κάθε χρόνο ασχολούνται με εταιρείες, οι οποίες θεωρείται ότι προκαλούν προβλήματα στο περιβάλλον, στην κοινωνία και τη διακυβέρνηση (ESG issues: Environmental, Social and Governance issues. Πρώτη εταιρεία με την οποία ασχολήθηκαν, δεν ήταν φυσικά άλλη από την Solvay, η οποία ενημερώνοντας τους πως σύμφωνα με το σύστημα αξιολόγησης των ESG λαμβάνει άριστα και στους τρεις τομείς, κίνησε ακόμα περισσότερο τις υποψίες του οργανισμού.
Γίνεται συνεπώς εμφανές, πως η Solvay, ούσα μια από τις σημαντικότερες εργοστασιακές εταιρείες στην Ε.Ε, είναι πραγματικά απρόσβλητη. Η συνεργασία με την ιταλική κυβέρνηση, η οποία είναι γνωστή για την εναντίωσή της στις οικολογικές πολιτικές και την αδιαφορία απέναντι στα εγχώρια περιβαλλοντικά εγκλήματα, της αφήνει περιθώρια για ατασθαλίες, οι οποίες όμως πλήττουν τους ανθρώπους και τα οικοσυστήματα της περιοχής. Συνδυαστικά, η προπαγάνδα των εκπροσώπων της εταιρείας και η διασπορά ψευδών ειδήσεων και πληροφοριών για τις δραστηριότητες του εργοστασίου και την ασφάλεια της ακτογραμμής, προβληματίζουν τόσο τους ντόπιους όσο και τους επισκέπτες, οι οποίοι δεν γνωρίζουν τι πραγματικά συμβαίνει.
Καθίσταται λοιπόν σαφές, πως η περίπτωση του Rosignano Solvay, αποδεικνύει τρανά το μέγιστο νομοθετικό και πολιτικό πρόβλημα της αντιμετώπισης των περιβαλλοντικών εγκλημάτων. Προκειμένου να βρεθεί λύση στο ζήτημα αυτό, κρίνεται αναγκαία η διεύρυνση του περιβαλλοντικού ποινικού δικαίου, τόσο στο ενωσιακό πεδίο, όσο και παγκοσμίως, την οποία όμως εμποδίζουν ορισμένα γεγονότα. Αρχικά, το πιο κρίσιμο εμπόδιο είναι η έλλειψη ενός κοινού ορισμού του περιβαλλοντικού εγκλήματος ανάμεσα στα κράτη-μέλη. Παρά την προαναφερθείσα Οδηγία 2008/99/EC, η οποία αποτέλεσε σημαντικό βήμα στην εύρεση ενός κοινού εδάφους για τον ορισμό, ακόμη δίνεται τεράστιο περιθώριο ερμηνείας τόσο στους δικαστές, όσο και στους υπεύθυνους της δημόσιας διοίκησης, γεγονός που οδηγεί στην διακρατική σύγχυση και στην παρεμπόδιση των αρχών και τον δικαστών να συνεργαστούν και να διώξουν ποινικά αυτά τα εγκλήματα. Παράλληλα, η αδιαφορία της Ένωσης σχετικά με τα εγκλήματα αυτά τα προηγούμενα έτη, είχε ως άμεσο επακόλουθο την καθιέρωση ενός ανεπαρκούς νομοθετικού πλαισίου, το οποίο σε συνδυασμό με την έλλειψη οργάνων που έχουν δικαιοδοσία να εμπλακούν, είχε σοβαρές συνέπειες. Σημαντικότερες είναι η αλληλοεπικάλυψη ανάμεσα στις διοικητικές και ποινικές διαδικασίες και κυρώσεις, καθώς και οι πολλαπλές κανονιστικές αντινομίες που προκύπτουν, με αποτέλεσμα να καθυστερούν ή και να μην αντιμετωπίζονται δραστικά τέτοια προβλήματα. Τέλος, ένα επίσης κρίσιμο εμπόδιο, είναι η ίδια η φύση των περιβαλλοντικών εγκλημάτων, τα οποία παρουσιάζουν πολλές ιδιαιτερότητες και συνήθως συνδέονται με άλλες μορφές εγκλημάτων, όπως είναι η πλαστογραφία, η διασπορά ψευδών ειδήσεων, αλλά και η τρομοκρατία. Αυτό καθιστά ακόμη πιο δύσκολο τον εντοπισμό τους αλλά και την εύρεση αποδεικτικών στοιχείων ώστε να βρεθούν ενώπιον της δικαιοσύνης.
Συνεπώς, προκειμένου να διευρυνθεί αποτελεσματικά το περιβαλλοντικό ποινικό δίκαιο, χρειάζεται να παρθούν δραστικά μέτρα. Σημαντικότερο από αυτά, είναι η αναγνώριση της βαρύτητας των περιβαλλοντικών εγκλημάτων και η ανεξαρτητοποίηση τους από άλλες μορφές εγκλημάτων, οι οποίες αντιμετωπίζονται διαφορετικά από το δίκαιο. Επιπλέον, η προσπάθεια που έχει ήδη αρχίσει με την Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία χρειάζεται να επεκταθεί, ώστε να διαμορφωθεί ένα κοινό ευρωπαϊκό πλαίσιο στην αντιμετώπιση των εγκλημάτων αυτών και να συνταχθεί ένας αναλυτικός και αυστηρός Κανονισμός, σε συνδυασμό με Οδηγίες, ώστε να δημιουργηθούν τα αναγκαία νομικά και διοικητικά εργαλεία για την αντιμετώπιση του προβλήματος. Τίποτα από αυτά βέβαια δε θα επιτευχθεί, εάν δεν υπάρξει η απαραίτητη πολιτική αφοσίωση για την πάταξη του περιβαλλοντικού εγκλήματος. Οι κυβερνήσεις των κρατών-μελών, καλούνται να πιεστούν προκειμένου να εφαρμόσουν ορθά τόσο τις παλαιές όσο και τις επερχόμενες νομοθεσίες, αναγνωρίζοντας πως η βιωσιμότητα και η σταθεροποίηση της παραγωγής που τόσο προσπαθούν να επιτύχουν, θα είναι πάντοτε ασφαλέστερη αν συμπορεύεται με την νομοθεσία και την συμφωνία της κοινής γνώμης .Έτσι, θα καταφέρουν να ευαισθητοποιήσουν και το κοινωνικό σύνολο, ώστε να αντιδρά και να συνεργάζεται για την εφαρμογή των περιβαλλοντικών νόμων.
Επιλογικά, καθίσταται σαφές, πως υποθέσεις όπως αυτή του Rosignano Solvay, αποτελούν σύνηθες φαινόμενο στην σημερινή εποχή. Η εμμονή στο κέρδος, πρέπει πλέον να εξισορροπείται από την ανάγκη της προστασίας του περιβάλλοντος, το οποίο πλέον βρίσκεται υπό έντονη κρίση και χρήζει δέουσας προσοχής. Το περιβαλλοντικό δίκαιο εν γένει αλλά και το περιβαλλοντικό ποινικό δίκαιο που μνημονεύτηκε ειδικότερα, χρειάζεται να αποτελέσουν το εργαλείο μέσα από το οποίο θα εξασφαλιστεί η βιωσιμότητα, η σωστή ανάπτυξη και η απομάκρυνση από το πεδίο της παραγωγής εκείνων, οι οποίοι στο βωμό του κέρδους, παραβιάζουν βασικούς ηθικούς αλλά και νομικά θεσμοθετημένους κανόνες.
Βιβλιογραφία
1)The beaches of Rosignano Solvay. Photo: Simone Girlanda, taken on 23 June 2013 , CC BY-NC-ND 2.0, via Flickr
2)Οδηγία 2008/99 EC της Ευρωπαϊκής Ένωσης, Προστασία του Περιβάλλοντος μέσω του Ποινικού Δικαίου, 19 Νοεμβρίου 2008, άρθρο.2 παράγραφος.1
3)Lorenzo Colantoni Margherita Bianchi, Fighting Environmental Crime in Europe Preliminary Report, 15 Νοεμβρίου 2021, Istituto Affari Internazionali, σελ.5,8,12,20,35,36. Προβλήθηκε στις 5 Δεκεμβρίου 2021.
4)Μichele Faure, “The Development of Environmental Criminal Law in the EU and its Member States”, in Review of European Community and International Environmental Law, July 2017, p. 139-146, Προβλήθηκε στις 7 Δεκεμβρίου 2021.
5)European Commission DG Environment, “Environmental Compliance Assurance and Combating Environmental Crime”, in Science for Environment Policy Thematic Issues, No. 56 (July 2016), p. 19-20,Προβλήθηκε στις 5 Δεκεμβρίου 2021.https://ec.europa.eu/environment/integration/research/newsalert/pdf/environmental_compliance_combatting_environmental_crime_56si_en.pdf
6)EFFACE, “Pros and Cons of Harmonising Criminal Sanctions on Environmental Crime”, in European Policy Briefs – EFFACE, No. 17 (March 2016),σελ.2-3,Προβλήθηκε στις 6 Δεεμβρίου2021, https://efface.eu/node/949
7)Asia Guerreschi, Rosignano Solvay: White beaches,Chemistry, Politics and Pollution, 22 January 2021, Italics Magazine, Προβλήθηκε στις 5 Δεκεμβρίου 2021, Rosignano Solvay: White Beaches, Chemistry, Politics And Pollution (italicsmag.com)
8)Shannon McDonagh, Why are Italians Asking Vogue to apologise for this Hypocritical Cover?, 15 September 2021, Euronews.green, Προβλήθηκε στις 4 Δεκεμβρίου 2021 are Italians asking Vogue to apologise for this ‘hypocritical’ cover? | Euronews
9)Dondi Tiples, This Magnificent White Beach in Tuscany Hides A Very Dark Secret, 17 January 2017, Elite Readers, Προβλήθηκε στις 6 Δεκεμβρίου 2021, This Magnificent White Beach in Tuscany Hides A Very Dark Secret – Elite Readers