Γράφει η Χριστίνα Λάσπα
Ο Πελοποννησιακός πόλεμος αποτέλεσε μία σύγκρουση μεταξύ δύο αντιμαχόμενων πολιτικών συστημάτων της δημοκρατίας και της ολιγαρχίας που επικρατούσαν στις πόλεις της Ελλάδας τον 5ο αιώνα π.Χ. Ο Θουκυδίδης ως πατέρας του πολιτικού ρεαλισμού αναφέρει ότι η αναρχία στο διακρατικό σύστημα εμφανίζεται όταν υπάρχει έλλειψη οργανωμένης τάξης. Το έργο του Θουκυδίδη είναι διαχρονικό καθώς εντάσσει έννοιες οι οποίες χρησιμοποιούνται μέχρι και σήμερα παρά την τεχνολογική εξέλιξη των πολέμων του 21ο αιώνα. Ακόμη, κάθε προβολή διδαγμάτων και διαπιστώσεων από το παρελθόν στο παρόν είναι ιδιαίτερα χρήσιμη για την μελέτη των παγκόσμιων γεωπολιτικών εξελίξεων. Η μελέτη του Πελοποννησιακού πολέμου και η υψηλή στρατηγική της εποχής αποτελούν την βάση για τους μελετητές της στρατηγικής επιστήμης (Μπάκας, 2015).
Σύμφωνα με τον Θουκυδίδη οι πόλεις – κράτη βρίσκονταν συνεχώς υπό την πίεση ανταγωνισμού, αλλά και υπό το καθεστώς εγρήγορσης για την αντιμετώπιση επικείμενου πολέμου. Από την αρχή του έργου ο Θουκυδίδης αναλύει το διπολικό σύστημα ισχύος που επικρατεί στην Ελλάδα τον 5ο αιώνα π.Χ. Η επιβίωση των κρατών αλλά και η δημιουργία ενός φάσματος ασφαλείας της αυτοδιάθεσης των λαών στο διακρατικό σύστημα της γεωπολιτικής ισχύος, αποτελεί κυρίαρχος στρατηγικός εθνικός στόχος των κρατών και ονομάζεται υψηλή στρατηγική. Κατά τον 5ο αιώνα π.Χ. η Αθήνα και η Σπάρτη ήταν δύο ηγεμονικές δυνάμεις της Ελλάδας οι οποίες οδηγήθηκαν σε σύγκρουση για την εξασφάλιση της ασφάλειας τους. Η αυξανόμενη δύναμη της Αθήνας δημιουργούσε έντονο δίλλημα ασφαλείας στην Σπάρτη. Έτσι, η τελευταία φοβόταν την πιθανή συμμαχία μεταξύ της Κορίνθου και της Αθήνας, η οποία θα μπορούσε να οδηγήσει σε ολική κατάρρευση της δύναμης της Σπάρτης (Cartwright, 2018).
Ο Πελοποννησιακός πόλεμος ή Αττικός πόλεμος μεταξύ δύο πόλεων της Ελλάδας, της Σπάρτης και της Αθήνας, διήρκησε σχεδόν 27 χρόνια κατά τον 5ο αιώνα π.Χ. Συγκεκριμένα, διεξήχθη σε δύο φάσεις, από το 460 π.Χ. έως το 446 π.Χ. και από το 431 π.Χ. έως το 404 π.Χ. Η κύρια αιτία του πολέμου ήταν η ραγδαία αναπτυσσόμενη οικονομία και η αύξηση της ναυτιλιακής ισχύος των Αθηναίων που δημιούργησε διλλήματα ασφαλείας και οδήγησαν τις πόλεις – κράτη της εποχής, να ενταχθούν σε συμμαχίες προκειμένου να αντιμετωπίσουν την πιθανή υποδούλωση, με τις αντίπαλες δυνάμεις να προκύπτουν ως απότοκο των Περσικών πολέμων. Η Αθήνα, στην προσπάθειά της να επεκτείνει τον εδαφικό της έλεγχο, την πολιτική της επιρροή και την κυριαρχία της στην οικονομία, προβαλλόταν ως επικείμενη απειλή προς τη Σπάρτη, καθώς και την Πελοποννησιακή Συμμαχία γενικότερα. Οι πολιτικοί σκοποί για τους οποίους αποφάσισε η Σπάρτη να εμπλακεί σε αυτόν τον ηγεμονικό πόλεμο ήταν ο εκμηδενισμός της Αθηναϊκής ισχύος. Έτσι, ξέσπασε ο Πελοποννησιακός πόλεμος ως παρεμποδιστικός πόλεμος με σκοπό την εξάλειψη της Αθηναϊκής απειλής (Κωνσταντινίδου, 2016).
Η βασική στρατηγική των Σπαρτιατών ήταν να προκαλούν τη μεγαλύτερη δυνατή καταστροφή, καίγοντας αγροικίες, κόβοντας ελαιόδεντρα και αμπελώνες έτσι ώστε να μην υπάρχουν τρόφιμα για τους Αθηναίους. Ωστόσο, οι συνέπειες των λεηλασιών δεν ήταν ιδιαίτερα αποτελεσματικές καθώς η πόλη δεν ήταν ιδιαίτερα εύφορη και μπορούσε να ανεφοδιαστεί άμεσα δια θαλάσσης. Ακόμη, η Σπάρτη βασιζόταν ιδιαίτερα στην πειθαρχεία και την δύναμη του στρατού της και όχι τόσο στην οικονομική ισχύ της όπως έκανε η Αθήνα. Ωστόσο, η υψηλή στρατηγική της Σπάρτης στηρίχθηκε κυρίως στην στρατηγική πρόληψης επικείμενου πολέμου και βαθιάς μελέτης των δυνατοτήτων του αντιπάλου. Οι Πελοποννήσιοι φρόντισαν να εξασφαλίσουν την στρατιωτική υπεροχή τους στην ξηρά, αλλά και να δημιουργήσουν ισχυρές συμμαχίες. Συγκεκριμένα, η Σπάρτη κατάφερε να αποδυναμώσει την Αθήνα ολοκληρωτικά, στο σημείο που ήταν ήδη εξουθενωμένη από τον πόλεμο στην Σικελία το 415 π.Χ. Επιπλέον, οι Σπαρτιάτες παρατηρούσαν με ιδιαίτερη προσοχή τους αντιπάλους που δημιουργούσε η Αθήνα μέσα στην ίδια της την συμμαχία και εξασφάλιζε την προστασία των θυμάτων της τυραννικής στάσης των Αθηναίων. Το κυριότερο προτέρημα στην στρατηγική της Σπάρτης ήταν η συνέπεια και η πειθαρχεία στο αρχικό σχέδιο εκμηδένισης της ισχύος της Αθήνας (Αποστολάκης, 2021).
Το κέντρο βάρους της Αθήνας στην υψηλή στρατηγική που τηρούσε ήταν η έμμεση προσέγγιση μέσω της άμυνας, καθώς και της αποθάρρυνσης και εξασθένισης των αντιπάλων της για την εξασφάλιση της ασφάλειας των πολιτών. Η Αθήνα ήταν η δύναμη της Δηλιακής Συμμαχίας στο Αιγαίο και χρησιμοποιούσε το ναυτικό, αλλά και την οικονομική της ισχύ με τρόπο που φαινόταν στους Σπαρτιάτες ανώτερη οικονομικά, γεωπολιτικά και κοινωνικά. Με αυτό τον τρόπο, παρείχε στην κοινωνία της ένα σημαντικό πλεονέκτημα έναντι των Σπαρτιατών και ένα κίνητρο για να επεκταθεί στο διεθνές σύστημα. Η αριστοτεχνική χρησιμοποίηση του ναυτικού όπλου από την Αθήνα ως όργανο άσκησης της εξωτερικής της πολιτικής σε αντιδιαστολή με τη στατικότητα και επιφυλακτικότητα της Σπάρτης, η οποία στηριζόταν στον άριστα οργανωμένο και πειθαρχημένο στρατό της, αποτέλεσε την πεμπτουσία της Αθηναϊκής υψηλής στρατηγικής στον Πελοποννησιακό Πόλεμο. Επίσης, η στρατηγική της άρνησης που τήρησε η Αθήνα εξασφάλισε την οριζόντια διάσταση της στρατηγικής, δηλαδή του ισχυρού πλεονεκτήματος που προσέδιδαν τα Μακρά Τείχη (Μπάκας, 2015).
Η στρατηγική της εξουθένωσης ως η βασική στρατηγική που ακολούθησε η Αθήνα κατά τον Πελοποννησιακό Πόλεμο, με σκοπό την εξασθένηση των πόρων και το συνεχές σαμποτάζ του αντιπάλου της, για συγκεκριμένο χρονικό διάστημα, φάνηκε αποτελεσματική. Ακόμη, ο Αθηναίος ηγέτης της εποχής, Περικλής, γνώριζε τις αδυναμίες τους και τα προτερήματα της πόλης οπότε φρόντιζε να τα εκμεταλλεύεται κατάλληλα. Επίσης, ο Περικλής θεωρούσε τους συμβιβασμούς αδυναμία και έτσι η Αθήνα ήταν πάντα δυναμική και αποφασιστική στο διεθνές πεδίο διαπραγματεύσεων. Η υψηλή στρατηγική που τηρούσε ο Περικλής ονομάζεται με σύγχρονους όρους «αποτροπή». Η κατασκευή των Μακρών Τειχών μπλόκαρε όλες τις χερσαίες επιθέσεις και ταυτόχρονα αναβάθμισε το λιμάνι του Πειραιά. Ωστόσο, μετά τον θάνατο του χαρισματικού ηγέτη της Αθήνας, τα ηνία ανέλαβε ο ανιψιός του Αλκιβιάδης και εφάρμοσε επιθετική στρατηγική εκμηδένισης με κύριο στόχο του την υπερεξάπλωση της Αθηναϊκής επιρροής σε ολόκληρο τον ελληνικό κόσμο (Καμπούρης, 2023).
Ο Πελοποννησιακός Πόλεμος εξέλιξε και τον τρόπο διεξαγωγής του πολέμου, αναδεικνύοντας την υψηλή στρατηγική της εποχής. Οι βαριά οπλισμένοι οπλίτες σε σχηματισμό φάλαγγας, δηλαδή ο πυκνός σχηματισμός οπλιτών που προστατεύουν ο ένας τον άλλο με τις ασπίδες τους, κυριαρχούσε στα πεδία μάχης της Ελλάδας, αλλά απέκτησε περισσότερες σειρές ανδρών και ευρύτερο μέτωπο. Η κυριαρχία του οπλίτη στο πεδίο της μάχης απειλήθηκε από την ανάπτυξη συνδυασμένων στρατών που χρησιμοποιούσαν μικτά στρατεύματα, δηλαδή οπλίτες, ελαφρύ πεζικό και ιππικό, μία τακτική ιδιαίτερα αποτελεσματική. Επιπλέον, άλλες εξελίξεις περιλάμβαναν την αυξημένη στρατολόγηση σκλάβων, μισθοφόρων και ξένων, την βελτιωμένη διοικητική μέριμνα που επέτρεπε στους στρατούς να παραμένουν για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα στο πεδίο και την εστίαση στις δεξιότητες και την εμπειρία κατά την επιλογή στρατιωτικών ηγετών, ενώ ένα ακόμη χαρακτηριστικό του πολέμου ήταν οι πολιορκίες. Συγκεκριμένα, γίνονταν με δύο τακτικές – επανειλημμένες επιθέσεις απευθείας κατά της πόλης και περικύκλωση της πόλης με τείχος. Η δεύτερη τακτική ήταν ακριβή και χρονοβόρα, καθώς συχνά χρειάζονταν χρόνια για να επιτύχει. Αν μία πόλη έπεφτε, η μοίρα των ηττημένων ήταν συνήθως ο θάνατος ή η σκλαβιά (Μπάκας, 2015).
Ο πόλεμος έληξε με την ήττα των Αθηναίων, η οποία οφείλεται όπως αναφέρει ο Θουκυδίδης στην αλλαγή της στρατηγικής εξουθένωσης σε στρατηγική εκμηδένισης. Η αλλαγή έγινε με επιπόλαια κριτήρια παρέχοντας έτσι την ευκαιρία στους αντιπάλους τους να εκμεταλλευτούν αυτό το στρατηγικό ολίσθημα και να καταφέρουν μία θριαμβευτική νίκη για την Σπάρτη. Περί το 415 π.Χ. η Αθήνα βρέθηκε σε σύγκρουση με την Σικελία υπό την ηγεσία τους Αλκιβιάδη και υπέστη υπέρογκες ζημιές που την οδήγησαν πιο κοντά στην ήττα. Επίσης, αποδεικνύεται ότι η Αθηναϊκή πολιτική έχασε το στρατηγικό προβάδισμά της όταν υπερεκτίμησε τις δυνάμεις της και έκανε λάθος χειρισμούς. Η Σπάρτη, συμμάχησε με τους Πέρσες και έτσι επικράτησε δυναμικά τόσο σε στεριά, όσο και σε θάλασσα, με τους Αθηναίους να αποδέχονται την ολοκληρωτική τους ήττα στους Αιγός ποταμούς το 405 π.Χ. και τον πόλεμο να λήγει με την κυριάρχηση των Σπαρτιατών το 404 π.Χ. (Στούκας, 2023).
Συμπερασματικά, στην περίπτωση του Πελοποννησιακού Πολέμου οι Αθηναίοι έχασαν διότι τροποποίησαν την υψηλή στρατηγική τους το 415 π.Χ. με την απόφαση της Εκκλησίας του Δήμου, υποκινούμενη από τον Αλκιβιάδη για εκστρατεία κατά της Σικελίας, αποκλίνοντας από την παρακαταθήκη του Περικλή, προκαλώντας έτσι υπερανάπτυξη των δυνάμεών τους και τελικά την ήττα. Ο ρεαλισμός του Θουκυδίδη αποτελεί ένα πολύτιμο γνωσιολογικό και επιστημονικό εργαλείο, καθώς εισάγει για πρώτη φορά έννοιες οι οποίες απασχολούν τα κράτη στο άναρχο διεθνές σύστημα, όπως η εξωτερική πολιτική, η στρατηγική, η ισχύς και ο υπολογισμός του κόστους και οφέλους στις διεθνείς σχέσεις. Η μελέτη και ερμηνεία του Πελοποννησιακού Πολέμου συμβάλλει στην ερμηνεία των πολέμων στο διηνεκές της ιστορίας από τον 5ο αιώνα π.Χ. έως και σήμερα.
Βιβλιογραφία:
Cartwright, M. (2018). Πελοποννησιακός Πόλεμος. Διαθέσιμο σε: https://www.worldhistory.org/trans/el/1-342/
Αποστολάκης, Π. (2021).« Υψηλή στρατηγική της Αθήνας: Περικλής και Αλκιβιάδης». Διαθέσιμο σε https://dspace.lib.uom.gr/bitstream/2159/26394/4/ApostolakisPanagiotisMsc2021.pdf
Καμπούρης, Γ (2023). Η στρατηγική σκέψη στον Θουκυδίδη. Διαθέσιμο σε: https://enromiosini.gr/arthrografia/23i-stratigiki-skepsi-kata/
Κωνσταντινίδου, Γ. (2016). Ο Περικλής και ο Αλκιβιάδης στον Θουκυδίδη και στους Παραλλήλους Βίους του Πλούταρχου: συγκριτική ανάλυση. Διαθέσιμο σε:
https://ikee.lib.auth.gr/record/286768/files/GRI-2017-18132.pdf
Μπάκας, Κ. (2015). Συγκριτική Ανάλυση της Υψηλής Στρατηγικής της Αθήνας κατά τον Πελοποννησιακό Πόλεμο και των Η.Π.Α κατά το Ψυχρό Πόλεμο. Διαθέσιμο σε: http://pandemos.panteion.gr/index.php?op=record&lang=el&pid=iid:9379
Στούκας, Μ. (2023). Η Μάχη στους Αιγός Ποταμούς το 405 π.Χ., η ήττα των Αθηναίων και το τέλος του Πελοποννησιακού Πολέμου. Πρώτο Θέμα. Διαθέσιμο σε: https://www.tovima.gr/print/society/o-peloponnisiakos-polemos-dia-xeiros-thoukydidi/
Πηγή εικόνας: Το Βήμα. 2020. Ο Πελοποννησιακός Πόλεμος δια χειρός Θουκυδίδη. Διαθέσιμο σε: https://www.tovima.gr/print/society/o-peloponnisiakos-polemos-dia-xeiros-thoukydidi/