Γράφει η Στεφανία Ζούρκα
Οι πρόσφατες δηλώσεις του Aμερικανού προέδρου Ντόναλντ Τραμπ, περί αγοράς της Γροιλανδίας,
έδωσαν τη σκυτάλη σε μια σωρεία αντιδράσεων και κατηγορηματικών δηλώσεων, τόσο από το
Βασίλειο της Δανίας, όσο και από την ίδια την Κυβέρνηση της Γροιλανδίας, για να επαναφέρουν στη
δημοσιότητα πολιτικά την κατάσταση στον Αρκτικό Κύκλο, αλλά και τα νομικά ζητήματα, που
προκύπτουν από την, ιδιάζουσας περίπτωσης, περιοχή του Βορείου Πόλου. Μια προσεκτική
προσέγγιση της υπόθεσης θα μπορούσε να αποβεί λυσιτελής, όχι μόνο για τη συγκεκριμενοποίηση
του επιτρεπού και του εφικτού πίσω από την, εκ πρώτης όψεως, αλαζονική δήλωση του Τραμπ, αλλά
και για να φωτισθούν οι διεθνείς συσχετισμοί και οι μεταβλητές, που ενδέχεται να απορρέουν από
την προσφορότητα ή μη μιας τέτοιας ενέργειας.
Ως εναρκτήριοι συλλογισμοί, ας ληφθούν υπόψη κάποια ερωτήματα, η απάντηση των οποίων
υπαγωγικά θα οδηγήσει στην ευκρινέστερη ανάλυση του ζητήματος. Αξίζει, λοιπόν, να γίνει μια
σύντομη αναφορά στο πώς προσεγγίζεται από τους κανόνες του Διεθνούς Δικαίου η αναγνώριση μιας
εδαφικής έκτασης, ως κρατικής. Κατά παράφραση‧ πότε μπορεί ένα τμήμα γης, προσδιορίσιμο, να
αποτελεί νομίμως τμήμα ενός κυρίαρχου κράτους. Στη βάση των παραπάνω ερωτημάτων, έννοια
κλειδί είναι ο νομιμοποιητικός τίτλος της κτήσης, ο οποίος μπορεί να είναι είτε πρωτογενής, είτε
παράγωγος. Εν προκειμένω, αναδύεται η έννοια του παραγώγου τίτλου, ο οποίος ανήκει σε ένα
κράτος, όταν το επίμαχο έδαφος αποτελεί προϊόν μεταβιβαστικής ενέργειας κάποιου άλλου κράτους
σε αυτό, μέσω της παραχώρησης, ανταλλαγής αλλά και διαδοχής των κρατών. Είναι αξιοσημείωτη η
ιστορικότητα των ΗΠΑ στην κτήση εδαφικών τμημάτων της επικράτειας της από άλλα κράτη, όπως
η κτήση της Λουιζιάνα από τη Γαλλία το 1803 και τα νησιά, που είναι γνωστά ως Παρθένοι Νήσοι,
από τη Δανία το 1917. Σημαίνουσα εδαφική κτήση, κατά παραχώρηση, με την καταβολή
ανταλλάγματος, αφορά και πάλι την περιοχή του Αρκτικού Κύκλου, με τις ΗΠΑ να αποκτούν την
Αλάσκα από τη Ρωσία, έναντι του ανταλλάγματος των 7.2 εκατομμυρίων δολλαρίων.
Η ιδιαιτερότητα της υπόθεσης της Γροιλανδίας, εντούτοις, έγκειται στο ιδιαίτερο νομικό καθεστώς
που τη διέπει. Σε αντίθεση με τα προαναφερθέντα εδάφη, το παρελθόν της Γροιλανδίας είναι πλούσιο
σε διεκδικήσεις με ιστορική αφετηρία των νομικών προβληματισμών τον εδαφικό κυρίαρχο.
Δεδομένου ότι, οι 55.992 περίπου κάτοικοι της είναι συγκεντρωμένοι στη ανατολική ακτή, τη στιγμή,
που το 80% της έκτασης της είναι καλυμμένο με πάγο, η Αυτόνομη Κοινοβουλευτική Δημοκρατία
της Γροιλανδίας, στην ουσία θεωρείται ως τμήμα του κυρίαρχου κράτους του Βασιλείου της Δανίας.
Για το ιδιάζον καθεστώς έχει αποφανθεί το 1933 και το ίδιο το Δικαστήριο Διεθνούς
Δικαιοσύνης(ΔΔΔ). Στην τότε δικαστική διαμάχη μεταξύ Νορβηγίας και Δανίας, το ΔΔΔ αναγνώρισε
στο Βασίλειο της Δανίας πρωτογενές τίτλο κτήσης του εδάφους, ερειδόμενο στο στοιχείο της
κατάληψης, υπό την υφή της διαπιστωμένης έκδοσης διοικητικών πράξεων και εφαρμογών κοινών
κανόνων δικαίου, έστω και με κάποιας μορφής χαλαρότητα, η οποία απεδόθη στις ιδιαιτερότητες των
αντίξοων καιρικών και περιβαλλοντικών συνθηκών που επικρατούν στη Γροιλανδία. H σχετική
απόφαση έρχεται σε κάποια αντιπαραβολή με την κρατούσα θεωρία στους κανόνες διεθνούς δικαίου
του 18 ου αιώνα, η οποία για τη θεμελίωση της έννοιας της κατάληψης, συνακόλουθα και της
θεμελίωσης του πρωτογενούς δανικού τίτλου in concreto, θα απαιτούσε μια κάποια έκταση και
ένταση στην έκδοση πράξεων και στη διενέργεια κυριαρχικής υφής κρατικών συμπεριφορών.
Αξιοσημείωτη είναι η ευκαμψία στη συγκεκριμένη περίπτωση του σχετικού κανόνα στο βωμό της
ιδιαιτερότητας της περιοχής, παρ΄ότι η Δανία ασκούσε κυριαρχικές πράξεις σε πολύ μικρό τμήμα του
εδάφους, που ήταν ευεπίφορο για την άσκηση αυτή.
Από το 1973 απέκτησε κάποιο αυτόνομο καθεστώς, ωστόσο, το Βασίλειο της Δανίας μόλις το 2009
αναγνώρισε στην κυβέρνηση της Γροιλανδίας τη σχετική εξουσία αυτοδιοίκησης, που της επιτρέπει
το δικαίωμα στην αυτοδιάθεση, η οποία διέπεται και περιγράφεται επαρκώς, όπως και οι σχέσεις
μεταξύ Δανίας και Γροιλανδίας, στο περιεχόμενο του Σχεδίου Αυτοδιοίκησης της Γροιλανδίας (Act
on Greenland Self-Government, 12/06/2009). Η άσκηση νομοθετικής και εκτελεστικής εξουσίας
έχει, έκτοτε, εναποτεθεί στη διακριτική ευχέρεια της Γροιλανδίας, αλλά, κατά κανόνα η εξωτερική
πολιτική ασκείται από το Βασίλειο της Δανίας, και αν όχι, τότε έχει τέτοιας μορφή, ώστε είναι σχεδόν
αδύνατη η ασυμφωνία ως προς τα δανικά συμφέροντα. Άξια επισήμανσης είναι η προοιμιακή
έκφραση «people of Greenland». Ζουν, σύμφωνα με τις αρχές του διεθνούς δικαίου και της αρχής της
αυτοδιάθεσης, στην έννοια της οποίας, θα γίνει αναφορά παρακάτω. Στην ουσία η πράξη καθορίζει
επακριβώς, όχι μόνο τις αρμοδιότητες και το εύρος της εξουσίας απόφασης της κυβέρνησης της
Γροιλανδίας, αλλά και προβλέπει τη δυνατότητα των ανθρώπων που διαβιούν εντός της να
αποφασίσουν, μέσω δημοψηφίσματος, την πλήρη ανεξαρτητοποίηση τους. Στο 8 ο κεφάλαιο της
πράξης προβλέπεται η σχετική διαδικασία που ακολουθείται, με απαιτούμενη την έγκριση του
δανικού κοινοβουλίου. Προφανώς, θα απέβαινε αλυσιτελής μια σχετική ανεξαρτητοποίηση από
πλευράς της Γροιλανδίας, χωρίς να έχει εξασφαλίσει την οικονομική της ανάπτυξη σε τέτοιο βαθμό,
ώστε να εξέλθει πλήρως του προστατευτικού κελύφους του δανικού βασιλείου, το οποίο επιχορηγεί
ετησίως σε ποσοστό 3.439.6 εκατομμύρια δανικές κορόνες, όπως ακριβώς προβλέπεται στο τρίτο
κεφάλαιο του Σχεδίου Αυτοδιοίκησης της Γροιλανδίας, οι οποίες απευθύνονται προς αυτή.
Αφού, εν συντομία αναλύθηκε το καθεστώς που διέπει την περιοχή της Γροιλανδίας, ας μεταφερθεί
το κέντρο βάρους της ενασχόλησης με το ζήτημα στην πράξη της εξαγοράς που φαίνεται ότι
επιδιώκει (ή θα επιδιώξει) ο αμερικανός πρόεδρος, από την οπτική γωνία που μας επιτρέπει το
διεθνές δίκαιο. Η προσέγγιση της απόκτησης της Γροιλανδίας μέσω μιας μορφής «κτηματομεσιτικής
συναλλαγής» έγκειται στη λογική του «Market for Sovereign Control» (μτρφ. Μηχανισμός αγοράς
όσον αφορά την αγοραπωλησία κυριαρχικώς εξουσιαζόμενων εδαφών). Για εκατοντάδες χρόνια η
λογική αυτή επικρατούσε γενικώς, αν και στην επικαιροποιημένη μορφή της δεν αποτελεί κοινή
πρακτική, ούτε παραδοσιακή επιλογή προσφυγής των κρατών σε αυτή. Ωστόσο, υπό τη μορφή του
καθεστώτος του leasing, είναι σύνηθες φαινόμενο το να παραχωρούνται σε κυβερνήσεις ξένων
κρατών εδαφικά τμήματα για την ανέγερση στρατιωτικών βάσεων ή πρεσβειών, και όχι μόνο, παρ΄
όλα αυτά, δεν έχει να κάνει παρά μόνο με μικρές σχετικά εκτάσεις, εμπειρικά αναγνωρίσιμες και
ελέγξιμες, όχι ολόκληρα αυτοδιοικούμενα τμήματα με συγκεκριμένων χαρακτηριστικών
εγκατεστημένο πληθυσμό, όπως η Γροιλανδία. O παραδοσιακός κανόνας αναγνωρίζει μιας
ιδιοκτησιακής φύσεως άσκηση κυριαρχίας από το κράτος, με τους θεωρητικούς του διεθνούς δικαίου
πλέον να αμφισβητούν τη νομιμότητα αυτής της προσέγγισης, καταρχάς εξαιτίας του ότι, έχει εκπέσει
της χρήσεως και εφαρμογής του, αλλά κυρίως λόγω του γεγονότος, ότι διέπεται από μια
ασυμβατότητα με την αρχή της αυτοδιάθεσης. O πληθυσμός που έχει τα χαρακτηριστικά ενός λαού,
δύναται να αποφασίζει κυρίαρχα για ενδεχόμενες αποσχίσεις, ανακατατάξεις, αναδιαμοφώσεις. Σε
κάθε περίπτωση, από το 1940, έχουν πρατηρηθεί σημαντικά βηματα, μετά την αναγνώριση της
αυτοδιάθεσης στο άρθρο 2 παρ. 1 του Καταστατικού Χάρτη του ΟΗΕ, ενώ το Διεθνές Δικαστήριο
Δικαιοσύνης αναγνωρίζει πλέον την αρχή ως αποδεκτό μέρος εθιμικού διεθνούς δικαίου.
Σε κάθε περίπτωση, οι βλέψεις του Τραμπ αναπαράγουν σε μεγάλο βαθμό πάγια αιτήματα
διαδοχικών αμερικανικών κυβερνήσεων και σίγουρα δεν είναι τυχαία. Δημοσιεύματα των Times,
μόνο το 1991 βρέθηκαν σε θέση να αποκαλύψουν έγγραφα, μέσω δανικής εφημερίδας, με
περιεχόμενο τη μυστική προσφορά, που είχε προταθεί στη Δανία περί πωλήσεως της Γροιλανδίας,
έναντι του τιμήματος των 100 εκτατομμυριών δολλαρίων σε χρυσό. Η σκοπιμότητα της πρότασης
αυτής αμφισβητήθηκε, βέβαια, ενόψει του χρέους των 70 εκατομμυρίων της Δανίας, αποδόθηκε,
όμως, ευρέως σε μια προσπάθεια διαγραφής- απόσβεσης του, ενόψει της πιθανής απόκτησης της
Γροιλανδίας, από την τότε δελεαστική προσφορά.
Πάντως, οι αμερικανικές βλέψεις δεν είναι άσχετες και με την κατάσταση στον Αρκτικό Κύκλο εν
γένει. Τα ρευστά όρια οκτώ διαφορετικών κρατών στον Αρκτικό Κύκλο (ΗΠΑ (μέσω της Αλάσκα),
Καναδάς, Νορβηγία, Δανία (μέσω της Γροιλανδίας), Σουηδία, Ισλανδία, Φινλανδία και Ρωσία),
τμήματα των οποίων, εκτείνονται συγκεχυμένα και εφαπτόμενα στον Αρκτικό Κύκλο, έχουν
προκαλέσει περιφερειακές ανταγωνιστικές ενέργειες μεταξύ των κρατών που επιδιώκουν τη
μεγαλύτερη δυνατή πρωτοκαθεδρία στην ενεργειακή εκμετάλλευση της Αρκτικής, η οποία είναι
πλούσια σε ορυκτά, υδρογονάθρακες, πετρέλαιο, και όχι μόνο. Το θέμα των ανταγωνισμών αυτών
είναι ιδιαίτερα εκτενές νομικά, πολιτικά, διπλωματικά, και αποτελεί ένα ξεχωριστό, ευρύτερο πεδίο
προβληματισμού. Επί του παρόντος ζητήματος, είναι ωφέλιμη η αναφορά δύο στοιχείων. Καταρχάς,
η κατάσταση στον Αρκτικό Κύκλο είναι πλέον με τέτοιο τρόπο διαμορφωμένη, ώστε προμηνύει έναν
ψυχροπολεμικό διπολισμό ανάμεσα στη Ρωσία και στις υπόλοιπες χώρες. Τα διαφορετικά και
αντικρουόμενα συμφέροντα δύσκολα επιτρέπουν συγκλίσεις, ενόψει του ότι οι ΗΠΑ επιδιώκουν
διαρκώς την ενίσχυση της επιρροής του ΝΑΤΟ στην περιοχή, που συνορεύει άμεσα με τη Ρωσία.
Εξάλλου, οι ΗΠΑ ήδη έχουν εξέχουσα παρουσία στην Αρκτική. Όχι μόνο μέσω του κράτους της
Αλάσκα, αλλά και μέσω της υφιστάμενης εμπορικής και ενεργειακής πολιτικής, η οποία αποσκοπεί
τουλάχιστον σε μια ισορροπία ισχύος ανάμεσα σε αυτές και τη Ρωσία. Τα υπόλοιπα εμπλεκόμενα
κράτη στην ουσία επικαλούνται τις αρχές του Διεθνούς Δικαίου, χωρίς να έχουν έντονη παρουσία
ανάλογη με των ΗΠΑ. Τέλος, δεν πρέπει να παραγνωρισθεί η στρατηγικής σημασίας αμερικανική
αεροπορική βάση “Thule”, περίπου 700 μίλια βόρεια του Αρκτικού Κύκλου, που βρίσκεται στη
Γροιλανδία Εντός του πλαισίου της αμερικανικής παρουσίας, λογικό επακόλουθο, όπως και
ανακοινώθηκε, είναι η εξασφάλιση από την πλευρά των ΗΠΑ της υλικής και σταθερής παρουσίας
διπλωματικών υπηρεσιών στη Γροιλανδία.
Θα μπορούσε πράγματι ο Τραμπ να επιτύχει την αγορά της Γροιλανδίας;
Μια πιθανή εξαγορά της εκτιμάται να αγγίζει τα όρια δισεκατομμυρίων δολλαρίων, αν εκτιμηθεί ο
φυσικός και ορυκτός πλούτος, η καταβολού ποσού που αντιστοιχεί σε κάθε κάτοικο, η γεωγραφική
έκταση της Γροιλανδίας ( αποτελεί το μεγαλύτερο νησί στον κόσμο), και μια πληθώρα άλλων
παραγόντων. Πολύ πιθανό είναι ότι, αυτή η μεταβολή στην έκταση των ΗΠΑ, θα επηρέασει με
αλυσιδωτή αλληλουχία διάφορους παράγοντες στη διεθνή οικονομική, εμπορική, ενεργειακή, ίσως
και διπλωματική σκηνή, δεδομένων των όσων προαναφέρθηκαν. Αναμφίβολα, μπορεί να μην είναι
μια ενέργεια άμεσα επικερδής, αλλά μακροπρόθεσμα, θα μπορούσε να επιφέρει τεράστια ωφέλη στις
ΗΠΑ. Οι επιχειρηματικές απόψεις του Τραμπ, εξαλλου, ειναι διάχυτες ακόμη και σε τομείς που δε
χωρούν πλέον εκμετάλλευση. Την κατάσταση για αυτόν διευκολύνει η κλιματική αλλαγή, η οποία
προωθεί και διευκολύνει επιχειρηματικώς την εκμετάλλευση των πόρων, καθώς την καθιστούν
περισσότερο προσβάσιμη σε τέτοιες ενέργειες. Την ίδια στιγμή, η προστασία του περιβάλλοντος έχει
τεθεί ως επείγουσα προτεραιότητα- όχι άδικα, όχι ανεδαφικά- όλων των κρατών, Σίγουρα τροχοπέδη
στα παραπάνω αποτελεί το δεδομένο ότι η Γροιλανδία είναι κάτι παραπάνω από μια απλή έκταση
γης. Ο κρίσιμος παράγων είναι οι κάτοικοι της, οι οποίοι προφανώς δε μπορούν να καταστούν
αντικείμενο συναλλαγών.
Ως νομικά εφικτή, μια πλήρης ανεξαρτητοποίηση της Γροιλανδίας από το κυρίαρχο κράτος της
Δανίας, μέσω των προαναφερθεισών διαδικαστικών πράξεων, δεν είναι δεδομένο, ότι θα ευνοούσε τις
βλέψεις του Τραμπ, αν και τα αποτελέσματα των πρόσφατων εκλογών στη Γροιλανδία θα μπορούσαν
να ευοδώσουν τουλάχιστον στενότερους δεσμούς ΗΠΑ-Γροιλανδίας, που δυνητικά θα υποδύονταν τη
μορφή μια σχέσης, ανάλογης με αυτή, της μη ενσωματωμένης έκτασης του Πουέρτο Ρίκο. Η έντονα
σκεπτικιστική διάθεση προς τις αρχές του διεθνούς δικαίου, άρα και ως προς την αυτοδιάθεση της
Γροιλανδίας, που εκμαιεύεται από τη φρασεολογία και την προσέγγιση των ΗΠΑ, έρχεται σε
αντιπαραβολή με τη στάση της Δανίας, η οποία όχι μόνο έχει λόγο στην υπόθεση, αλλά και πιθανώς
να απαιτηθεί η συμφωνία, τόσο της τελευταίας, όσο και της Γροιλανδίας, για μια πιθανή έναρξη
διαπραγματευτικών διαδικασιών. Το μόνο σίγουρο είναι ότι, ούτε η Δανία, ούτε η Γροιλανδία
πρόκεται να συναινέσουν σε μια ενδεχόμενη, ασύμφωνη με τις αρχές του διεθνούς δικαίου, ενέργεια
των ΗΠΑ.
Το δίχως άλλο, η Γροιλανδία, τουλάχιστον σε αυτή την κρίσιμη καμπή, δε φαίνεται πρόθυμη να
συγκλίνει με τις επιχειρηματικής φύσης προσέγγιση του εδάφους τους και της ίδιας εν γένει, και ο
Ντόναλντ Τραμπ μόνο, εάν δραματικά αλλάξει το αρνητικό κλίμα, που έχει προκληθεί εις βάρος του,
θα μπορούσε σε πρώτο στάδιο να επιτύχει μια στενότερη σχέση με τη Γροιλανδία. Μάλιστα, ούτε ο
ίδιος ο Τραμπ δε δύναται αυθαίρετα να προχωρήσει σε μια τέτοια ενέργεια, καθώς είναι αναγκαίο να
εξασφαλίσει και την έγκριση του Κογκρέσου.
Σε κάθε περίπτωση πολλά από όσα αναφέρθηκαν παραμένουν σε μια θεωρητική σφαίρα σύλληψης
και σε ένα υποθετικό πλαίσιο. Το διεθνές δίκαιο είναι σε θέση να απαντήσει σε κάθε προκλητική
συμπεριφορά, και να την αμβλύνει, ρυθμίζοντας την, όπως επίσης και να συνενώσει συγκλίνουσες
οπτικές, συμφέρουσες αμοιβαία τα κυρίαρχα κράτη. Η ιστορικότητα της υπόθεσης αναλύθηκε, όπως
ακριβώς επιχειρήθηκε μια νομική και πολιτική της προσέγγιση. Απομένει, λοιπόν, να αποδειχθεί τι
μέλλει γενέσθαι από την κατά λογική αναγκαιότητα, πολιτική, διπλωματική και οικονομική
αλληλουχία των πραγμάτων. Εκτός, φυσικά εάν, η προβολή του ζητήματος ήταν απλώς ένα
επικοινωνιακό πυροτέχνημα του, δεδομένα προκλητικώς εκφραζόμενου, Ντόναλντ Τραμπ, και δεν
ευοδωθεί στην πράξη ποτέ.
Βιβλιογραφία:
- Twitter.com. Greenland MFA(2019). Twitter. Available at: https://twitter.com/GreenlandMFA/status/1162330521155887105
- BBC News. (2019). Greenland profile. Available at: https://www.bbc.com/news/world-europe-18249474
- University of Wisconsin. (2019). A report on the resources of Iceland and Greenland. Available at: http://rse.hi.is/wp-content/uploads/2017/11/A_Report_on_the_Resources_of_Iceland_and-1.pdf
- BBC News. (2019). ‘We’re not for sale,’ Greenland tells Trump. Available at: https://www.bbc.com/news/world-us-canada-49367792
- Angela Dewan and Michelle Toh, C. (2019). Here’s what it could cost for America to buy Greenland (if it was for sale, that is). CNN. Available at: https://edition.cnn.com/2019/08/16/business/how-much-greenland-cost-intl/index.html
- Washington Post. (2019). The aquisition of Greenland] Available at: https://www.washingtonpost.com/business/2019/08/16/acquisition-greenland-would-trump-louisiana-purchase/?noredirect=on
- Time. (2019). President Trump Reportedly Wants to Buy Greenland. TIME Reported Similar Plans in 1947. Available at: https://time.com/5653894/trump-greenland-history/
- Tjsl.edu. (1960). A Criticism of Bourgeois International Law on the Question of State Territory.Available at: https://www.tjsl.edu/slomansonb/6.2_BourgeoisIntlLaw.pdf
- Arcticcentre.org. (2019). International Arctic Law – IntArctic Law, Arctic Centre, University of Lapland. [online] Available at: https://www.arcticcentre.org/EN/research/NIEM/Projects/International-Arctic-Law
- Govmin.gl. (2009). Greenland Parliament Act of 7 December 2009 on mineral resources and mineral resource activities (the Mineral Resources Act). Available at: https://www.govmin.gl/images/stories/faelles/mineral_resources_act_unofficial_translation.pdf
- Ilo.org. (2009). Denmark – Greenland Home Rule Act (No. 577).. [online] Available at: https://www.ilo.org/dyn/natlex/natlex4.detail?p_lang=en&p_isn=50042&p_country=DNK&p_count=2442
- Worldcourts.com. (1933). Legal Status of Eastern Greenland, Denmark v. Norway, Judgment, 5 September 1933, Permanent Court of International Justice (PCIJ). Available at: http://www.worldcourts.com/pcij/eng/decisions/1933.04.05_greenland.htm
- YouTube. (2018). History of Greenland. Available at: https://www.youtube.com/watch?v=Egyz-KKv7VQ
- Encyclopedia Britannica. (2019). Greenland | History, Geography, & Culture. Available at: https://www.britannica.com/place/Greenland
- Χατζηκωνσταντίνου, Κ., Αποστολίδης, Χ. and Σαρηγιαννίδης, Μ. (2014). Θεμελιώδεις Έννοιες στο Διεθνές Δημόσιο Δίκαιο. 2nd ed. Εκδόσεις Σάκκουλα.
- Stefansson (Ed.). (n.d.). Greenland in international relations. University Microfilms International Hanover.
- U.S . Department of State(1940) Foreign relations of the United States. The Lansing papers, 1914-1920
- Shaw. M.N. 2003. International Law, 5h Ed. Cambridge University Press
- Αντωνόπουλος Κ., Μαγκλιβέρας Κ., (2014). Το δίκαιο της Διεθνούς Κοινωνίας, Νομική Βιβλιοθήκη
- Philippe Le Billon, The political ecology of war: Natural resources and armed conflicts
- Richard Eden, Michael Posner, Richard Bending, Edmund Crouch, Joe Stanislav, Energy Economics, Cambridge University Press, New York, 1981.