γράφει η Αναστασία-Νεφέλη Βιδάκη
Βρισκόμαστε χρονικά στην Μεγάλη Βρετανία του 18ουΑιώνα, μια αποικιοκρατική υπερδύναμη στο ζενίθ της και σε μια διαρκή προσπάθεια να απομυζήσει από τις αποικίες της τόσο ορυκτό πλούτο όσο και ανθρώπινο δυναμικό. Προκειμένου να αντιληφθούμε τι οδήγησε την ίδια χώρα λιγότερο από έναν αιώνα μετά να καθιερώσει ως παράνομη τη δουλεία και την δουλεμπορία καθίσταται αδήριτη ανάγκη να εξετάσουμε τόσο τις νομικές και πολιτικές εξελίξεις όσο και ένα από τα πιο σημαντικά γεγονότα που έμεινε στην ιστορία ως: «Η Σφαγή του Ζονγκ» που με τη σειρά του οδήγησε σε ανατροπές στους κόλπους του δικαστικού συστήματος.
Την περίοδο εκείνη το δουλεμπόριο δεν είναι παράνομο, ιδίως αν συλλογιστεί κανείς τις αντιλήψεις περί κατωτερότητας των έγχρωμων που επικρατούσαν τόσο στην κοινωνία όσο και στον νομικό κόσμο. Απόδειξη για το τελευταίο είναι η γνωμοδότηση περί δουλείας των Τάλμποτ και Γιόρκ του 1729. Σύμφωνα με αυτή, δεν ήταν νοητή η απελευθέρωση από την θέση δουλείας η έλευση σε αγγλικό έδαφος, ούτε ο ασπασμός του Χριστιανισμού μέσω του μυστηρίου του βαπτίσματος. Έγινε δεκτή για περισσότερα από 40 χρόνια στην Μεγάλη Βρετανία χωρίς να περιλαμβάνει επιπλέον νομικά επιχειρήματα προς υποστήριξη των προαναφερθέντων απόψεων, μονάχα με την στήριξη προηγούμενων δικαστικών αποφάσεων που νομιμοποιούσαν τη δουλεία εφόσον ο σκλάβος ήταν αλλόπιστος. Ακόμα και μεταγενέστερες αποφάσεις που καταδίκαζαν το καθεστώς σκλαβιάς σε αγγλικό έδαφος, θεωρούταν καθόλα αποδεκτό στις βρετανικές αποικίες, που κατά το διάστημα αυτό αποτελούσαν περίπου το 15-20% του κόσμου. Μια αλλαγή κατεύθυνσης, στο ίδιο πνεύμα όμως με όσα αναφέρθηκαν προηγουμένως, εντοπίζεται στις υποθέσεις σκλάβων που ελευθερώθηκαν στο αγγλικό έδαφος και το πρώην αφεντικό τους επιχείρησε με τη βία να τους εκτοπίσουν στις αποικίες, όπου η ελευθερία τους δεν ήταν εφικτή.
Ωστόσο, η πιο μεγάλη και σημαντική μεταβολή στο κατεστημένο και στην νομική πραγματικότητα απετέλεσε η υπόθεση Γκρέγκσορν εναντίον Γκίλμπερτ ή αλλιώς γνωστή ως υπόθεση «Ζογνκ». Αφορά την προσφυγή των πλοιοκτητών του «Ζογνκ» κατά της ασφαλιστικής εταιρίας, η οποία αρνήθηκε να τους καταβάλλει το ασφαλιστικό ποσό που είχαν συμφωνήσει, Η ασφάλιση των σκλάβων ως φορτίο ήταν συνήθης εμπορική πρακτική και η ασφαλιστική κατά βάση κάλυπτε την απώλειά τους από πνιγμό, εκτός αν είχε συμφωνηθεί κάτι διαφορετικό. Αυτά ήταν τα δεδομένα και για το πλοίο «Ζονγκ» που είχαν όμως μια αναπάντεχη και εντελώς διαφορετική κατάληξη.
Το ιστορικό της υπόθεσης είναι καλυμμένο από μυστήριο καθώς οι επιβιώσαντες μάρτυρες που κατέθεσαν στην προσπάθειά τους να απεκδυθούν την ευθύνη κατέστησαν μη αξιόπιστοι. Έγινε γνωστό, πως ο καπετάνιος και οι διοικητές του πλοίου λόγω ελλείψεωνσε αποθέματα πόσιμου νερού και την απειλή μεταδοτικής ασθένειας αποφάσισαν να ρίξουν στη θάλασσα 142 σκλάβους αφρικανικής καταγωγής, εκ των οποίων οι 10 ακολούθησαν οικειοθελώς τους υπόλοιπους 132 στον υγρό τους τάφο. Η απόφαση που λήφθηκε από την ηγεσία του πλοίου, δεν ήταν παμψηφεί, διότι ένας αξιωματικός διαφώνησε. Σε αυτό ακριβώς στηρίχθηκε η ασφαλιστική για να αρνηθεί την καταβολή του ζητούμενου ποσού και οδηγήθηκε ενώπιον του δικαστηρίου. Η απόφαση του Πρωτοδικείου λήφθηκε υπέρ των πλοιοκτητών στηριζόμενη στο Πρωτόκολλο ναυτικών ασφαλίσεων, το οποίο αναγνώριζε τους σκλάβους ως εμπόρευμα, ως φορτίο. Η ασφαλιστική δεν παρέδωσε τα όπλα τόσο εύκολα και αιτήθηκε αναίρεση της πρωτόδικης απόφασης και επανέλεγχο της υπόθεσης στο Δευτεροβάθμιο Δικαστήριο. Στην πρώτη δίκη, η πράξη του πνιγμού δικαιολογήθηκε για άλλη μια φορά υπό το πρίσμα της ανωτέρας βίας, της απόλυτης αναγκαιότητας. Μάλιστα, στην απόφαση διαβάζει κανείς την ανεπιτυχή και ενδεικτική της αναχρονιστικής νοοτροπίας της εποχής εκείνης παρομοίωσης των σκλάβων με άλογα, με ζώα.
Τα στοιχεία που παρουσιάστηκαν στη δίκη αυτή, αλλά και η κατευθυντήριες της υπερασπιστικής γραμμής της ασφαλιστικής εταιρίας από τον ακτιβιστή ΓκράνβιλΣαρπ, όπως υποστηρίζεται από ιστορικούς, οδήγησαν στον δικαστή Μάνσφιλντ, έναν από τους τρεις κρίνοντες την υπόθεση να αιτηθεί να λάβει χώρα ακόμα μια δίκη. Κατά τη διάρκεια αυτής, κατέστη σαφές ότι πρόβλημα με τα αποθέματα νερού δεν είχε προκύψει δεδομένου ότι πριν την θανάτωση των ανθρώπων αυτών είχαν μεσολαβήσει βροχοπτώσεις. Στην πραγματικότητα, λόγω του μεγάλου αριθμού δούλων και των άθλιων συνθηκών διαβίωσης, πολλοί αρρώστησαν, με αποτέλεσμα να μην είναι δυνατή η πώληση τους και ως εκ τούτου το να αποφέρουν στους πλοιοκτήτες κάποιο κέρδος. Έτσι, οι τελευταίοι πήραν την απόφαση να τους οδηγήσουν στο θάνατο, ώστε επικαλούμενοι την απόλυτη αναγκαιότητα της πράξης τους αυτής να εισπράξουν τουλάχιστον τα χρήματα από την ασφαλιστική εταιρία. Για αυτή τους την απάνθρωπη κίνηση δεν διώχθηκαν ποτέ ποινικά. Για αυτό το λόγο, η δικαστές τάχθηκαν υπέρ της ασφαλιστικής εταιρίας, καθώς για τα ελάχιστα αποθέματα νερού η ευθύνη ήταν αποκλειστικά του καπετάνιου. Βέβαια, μια σοβαρή παράλειψη των δικαστών που σκοπίμως έλαβε χώρα προκειμένου να τονιστεί η προτεραιότητα της ομαλής θαλάσσιας εμπορίας είναι η μη λήψη υπόψιν προγενέστερων δικαστικών αποφάσεων που απαγόρευαν την θανάτωση αθώων με σκοπό την αυτοσυντήρηση ή του γενικού νομικού κανόνα περί μη νομιμότητας ασφαλιστικών απαιτήσεων που πηγάζουν από άνομες πράξεις. Μια τέτοια άνομη ενέργεια ήταν και η δολοφονία με τέτοιο βάναυσο τρόπο ανδρών, γυναικών ακόμα και μικρών παιδιών.
Μπορεί η απόφαση αυτή να μην συνέτεινε άμεσα στην εξάλειψη της δουλείας. Παρ’ όλα αυτά η ευρύτατη δημοσιότητα που πήρε σε συνδυασμό με τον καταλυτικό ρόλο ακτιβιστών των ανθρωπίνων δικαιωμάτων συνέβαλαν στο μέλλον στην θεσμοθέτηση της θαλάσσιας μετακίνησης των σκλάβων με διάφορα διατάγματα και σταδιακά στην απαγόρευση της διατλαντικής δουλεμπορίας το 1807 και εν γένει στην απαγόρευση της δουλείας το 1833 με τα διατάγματα Κατάργησης της Δουλεμπορίας και Κατάργησης της Δουλείας αντίστοιχα. Η αφετηρία του μακρύ δρόμου προς την φυλετική ισότητα μόλις είχε χαραχθεί.
Πηγές:
A Chain of Murder in the Slave Trade: A Wider Context of the Zong Massacre*, Jeremy Kliker, IRSH 57 (2012), Διαθέσιμο σε: https://www.cambridge.org/core/services/aop-cambridge-core/content/view/B94B605F1EDD131DD125DB6CB73DFA89/S0020859012000491a.pdf/a-chain-of-murder-in-the-slave-trade-a-wider-context-of-the-zong-massacre.pdf
David B. Abernethy, The Dynamics of Global Dominance: European Overseas Empires, 1415-1980, Yale University Press, New Haven and London, 2000
Jared Diamond, Guns, Germs, and Steel: The Fates of Human Societies, New York London, W.W. Norton and Company,1997
Αρχείο νομοθετημάτων: http://www.pdavis.nl/Legislation.htm