Γράφει ο Κωνσταντίνος Αναγνωστάκης
Η απόφαση επί της υποθέσεως Δημητρίου κατά Ελλάδος που εξετάζεται εις βάθος στην παρούσα ανάλυση, εκδικάστηκε από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (εφεξής ΕΔΔΑ), αναδεικνύοντας για μία ακόμα φορά τη σημασία της προστασίας των θεμελιωδών δικαιωμάτων των πολιτών. Όπως θα καταδειχθεί και κατωτέρω, μέσω της εν λόγω απόφασης δίνεται ιδιαίτερη βαρύτητα σε ζητήματα όπως η ελευθερία του Τύπου και εν γένει της έκφρασης και προπάντων η προστασία του σχετικού δικαιώματος, το οποίο κατοχυρώνεται, μεταξύ άλλων, στο άρθρο 10 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (εφεξής ΕΣΔΑ).
Πιο αναλυτικά, η επίμαχη δικαστική διαμάχη ξεκίνησε όταν ο κ. Δημητρίου (Α.Δ.) και η ανώνυμη εταιρεία «Ίκαρος Ραδιοτηλεοπτικές επιχειρήσεις Α.Ε.», προχώρησαν στην άσκηση αγωγής κατά του Ε.Κ. λόγω προσβολής της προσωπικότητάς των δια του Τύπου. Συγκεκριμένα, τον Φεβρουάριο του 2002, όταν ο Ε.Κ., μιλώντας σε εκπομπή του καναλιού «ALPHA TV», έκανε αναφορές στις πηγές χρηματοδότησης των επιχειρήσεων του ενάγοντος, Α.Δ. (ECHR CaseLaw, 2021), υποστήριξε -λανθασμένα όπως αποδείχθηκε- ότι ένας επιχειρηματίας (Ν.Τ.) που κατείχε ένα μεγάλο «του τμήμα παράνομου ηλεκτρονικού παιγνίου», συμμετείχε στο μετοχικό κεφάλαιο της εταιρείας «ΙΚΑΡΟΣ Α.Ε.», ιδιοκτήτρια του καναλιού «ΚΡΗΤΗ TV» (ECHR CaseLaw, 2021, ΕΔΔΑ, 2021, παρ. 7). Ως απάντηση στην παραπάνω τοποθέτηση, η εν λόγω εταιρεία δημοσίευσε ένα άρθρο στην εφημερίδα «Νέα Κρήτη», το οποίο περιελάμβανε τις φράσεις «απάντηση σε ένα λασπολόγο», «ξεπέρασε κάθε προηγούμενο λασπολογίας» και «επιχείρησε εκ νέου να λασπολογήσει» (Στυλιανίδου, 2021). Αυτές στάθηκαν αφορμή για την έναρξη της δικαστικής διαμάχης με τον Ε.Κ. ο οποίος εξέλαβε τους προαναφερόμενους χαρακτηρισμούς ως προσβολές στην προσωπικότητα και την αξιοπρέπειά του (Στυλιανίδου, 2021). Ο ίδιος, μάλιστα, αποκάλυψε λίγες ημέρες αργότερα σε άρθρο του που δημοσιεύθηκε στο φύλλο με αριθμό 16552 της 26.2.2002 της εφημερίδας «Πατρίς», την πηγή την πληροφοριών του, ισχυριζόμενος ότι ο διευθύνων την εν λόγω εταιρεία είχε επιχειρήσει μέσω του άρθρου στην «Νέα Κρήτη» να αποκρύψει την αλήθεια. Ως αποτέλεσμα, ο Α.Δ. και η εταιρεία «Ίκαρος Α.Ε.» κατέθεσαν αγωγή κατά του Ε.Κ. ενώπιον του πρωτοδικείου Ηρακλείου, κατόπιν των ψευδών δηλώσεων του τελευταίου. Αντίστοιχα, ο εναγόμενος αιτήθηκε μέσω άσκησης αγωγής την καταβολή αποζημίωσης από τον ιδιοκτήτη του ομίλου και δύο δημοσιογράφους. Ο αμφιλεγόμενος και, κατά πολλούς, απαρχαιωμένος Νόμος 1178/81 περί αστικής ευθύνης του Τύπου, που έχει αξιοποιηθεί επανειλημμένα στο παρελθόν εις βάρος δημοσιογράφων και μέσων ενημέρωσης, αποτέλεσε τη βάση επί της οποίας ερειδόταν η αγωγή του (LawNet, 2022). Η Ελληνική Δικαιοσύνη, σε όλους τους βαθμούς δικαιοδοσίας– από το Πρωτοδικείο και το Εφετείο μέχρι τον Άρειο Πάγο – έκρινε ότι οι φράσεις για τις οποίες έγινε λόγος ανωτέρω, ήταν προσβλητικές και υποτιμητικές, θίγοντας την υπόληψη του Ε.Κ. Ειδικότερα, το Πολυμελές Πρωτοδικείο Ηρακλείου, αρχικά απέρριψε την αγωγή του κ. Δημητρίου και της «Ίκαρος Ραδιοτηλεοπτικές επιχειρήσεις Α.Ε.» (απόφαση 227/2005), δεχόμενο μάλιστα την αγωγή του Ε.Κ. εις βάρος της εφημερίδας «Νέα Κρήτη» (απόφαση 228/2005). Έτσι, οι ενάγοντες (Δ.Α. & «Ίκαρος») υποχρεώθηκαν να καταβάλλουν αποζημίωση στον εναγόμενο (Ε.Κ.) για τα έξοδα και την δικαστική δαπάνη (ΕΔΔΑ, 2021 παρ. 7-11).
Κατόπιν τούτων, οι ενδιαφερόμενοι άσκησαν έφεση ενώπιον του Εφετείου Κρήτης, το οποίο όμως με τις υπ’ αριθ. 192 και 191/2007 αποφάσεις του, επικύρωσε τις αντίστοιχες πρωτόδικες. Τέλος, στη συνέχεια κατά της υπ’ αριθ. 192/2007 αποφάσεως του Εφετείου, ασκήθηκε αίτηση αναιρέσεως ενώπιον του Αρείου Πάγου η οποία απερρίφθη με την υπ’ αριθ. 706/2012 απόφαση (ΕΔΔΑ, 2021 παρ. 12-25). Μετά την έκδοση αυτής δε, ο κ. Δημητρίου άσκησε προσφυγή ενώπιον του ΕΔΔΑ (αρ. προσφυγής 62639/12), υποστηρίζοντας ότι είχε παραβιαστεί το δικαίωμά του στην ελευθερία της έκφρασης, λόγω της καταδίκης του από τα πολιτικά δικαστήρια να καταβάλλει στον Ε.Κ. το ποσό των 15.000 ευρώ (ΕΔΔΑ, 2021 παρ. 28).
Ακολούθως, στις 11 Μαρτίου 2021, το Πρώτο Τμήμα του ΕΔΔΑ εξέδωσε απόφαση με την οποία κρίθηκε ότι είχε πράγματι παραβιαστεί το άρθρο 10 ΕΣΔΑ (ΕΔΔΑ, 2021 παρ. 56). Όπως αναφέρθηκε χαρακτηριστικά, δεν υφίσταντο συναφείς και επαρκείς λόγοι προκειμένου να αιτιολογηθεί η απόφαση περί καταδίκης σε καταβολή χρηματικής αποζημίωσης εκ μέρους των εγχωρίων πολιτικών δικαστηρίων, δεν τηρήθηκε η αρχή της αναλογικότητας σε σχέση με τον επιδιωκόμενο σκοπό μέσω της επιβληθείσας κύρωσης και «η καταδίκη αυτή δεν αντιστοιχούσε σε μία «επιτακτική κοινωνική ανάγκη» και συνεπώς δεν ήταν αναγκαία μέσα σε μία δημοκρατική κοινωνία (ΕΔΔΑ, 2021, παρ. 55). Μάλιστα, το ΕΔΔΑ επιδίκασε ως αποζημίωση στον προσφεύγοντα το ποσό των 27.000 ευρώ, για την υλική και ηθική βλάβη που υπέστη λόγω των άδικων δικαστικών αποφάσεων που εκδόθηκαν εις βάρος του (ΕΔΔΑ, 2021 παρ. 61-62).
Στο σημείο αυτό θα πρέπει να επισημανθεί ότι κατά κύριο λόγο, το άρθρο 10 ΕΣΔΑ στοχεύει στην προστασία του θεμελιώδους δικαιώματος της ελευθερίας της έκφρασης, επιτρέποντας στα άτομα να συμμετέχουν στον δημόσιο διάλογο και να μοιράζονται σκέψεις, πληροφορίες και αντιλήψεις χωρίς τον κίνδυνο κυρώσεων (Λύρας-Χατζής, 2019). Εξίσου σημαντικός στόχος είναι η προστασία της ελευθεροτυπίας, καθώς ο Τύπος διαδραματίζει κρίσιμο ρόλο σε μία προσπάθεια να διασφαλιστεί η πολύπλευρη ενημέρωση του κοινού, ασκώντας, κάποιες φορές, και έλεγχο στην εξουσία (Λύρας-Χατζής, 2019). Είναι σαφές δε, ότι η ελευθερία της έκφρασης αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο μιας υγιούς, δημοκρατικής κοινωνίας, ενισχύοντας τη διαφάνεια και την κοινωνική συνοχή ενώ οποιασδήποτε μορφής παρεμβατισμός ή περιορισμός της έκφρασης θα πρέπει να αιτιολογείται και να κρίνεται ως απολύτως αναγκαίος (ΕΔΔΑ, 2021 παρ. 46).
Δυστυχώς, σύμφωνα με την έκθεση των Δημοσιογράφων χωρίς Σύνορα, η Ελλάδα κατατάσσεται τελευταία μεταξύ των χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης σε ζητήματα εμπιστοσύνης των πολιτών στα ΜΜΕ, κρατικού παρεμβατισμού και ανεξαρτησίας των μέσων ενημέρωσης από πολιτικές επιρροές, με «την ελευθερία του τύπου να δοκιμάζεται σημαντικά» (Δημοσιογράφοι Χωρίς Σύνορα, 2024). Αντίστοιχα, σύμφωνα με την έκθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για το Κράτος Δικαίου, οι ανεξάρτητες αρχές στην Ελλάδα αντιμετωπίζουν προκλήσεις κατά τη λειτουργία τους λόγω εξωτερικών πιέσεων, γεγονός που περιορίζει την αποτελεσματικότητά τους στην αμερόληπτη άσκηση των αρμοδιοτήτων τους (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2024). Τέλος, στην έκθεση της Media Freedom Rapid Response γίνεται ιδιαίτερη μνεία, μεταξύ άλλων, στις απειλές και τις επιθέσεις κατά δημοσιογράφων, τη δολοφονία του Γιώργου Καραϊβάζ, τις παρακολουθήσεις μέσω λογισμικών κατασκοπείας και τις ενέργειες νομικής φύσεως που αποσκοπούν στη φίμωση δημοσιογράφων και ερευνητών (SLAPPs) και που επηρεάζουν την ανεξάρτητη δημοσιογραφία και την ελευθερία του Τύπου (Media Freedom Rapid Response, 2023).
Κλείνοντας, η υπόθεση Δημητρίου κατά Ελλάδας αναδεικνύει κρίσιμα ζητήματα σχετικά με την ελευθερία του Τύπου και εν γένει της έκφρασης, αλλά και για την έμπρακτη εφαρμογή του άρθρου 10 ΕΣΔΑ στην Ελλάδα. Φαίνεται πως τα αρμόδια ελληνικά δικαστήρια δεν αιτιολόγησαν επαρκώς τις αποφάσεις τους ενώ η επιδικασθείσα αποζημίωση εις βάρος του κ. Δημητρίου, δεν ήταν συνέπεια «επιτακτικής κοινωνικής ανάγκης» (ΕΔΔΑ, 2021 παρ. 55). Συνεπώς, οποιοσδήποτε περιορισμός της ελευθερίας της έκφρασης, θα πρέπει να κρίνεται αναγκαίος προκειμένου να επιβληθεί, προϋπόθεση που δεν πληρούνταν στην προκειμένη περίπτωση. Η απόφαση του ΕΔΔΑ, επιβεβαιώνει το ρόλο του Τύπου ως θεματοφύλακα της ανεξάρτητης ενημέρωσης ενώ παράλληλα αναδεικνύει τον κίνδυνο φίμωσης της δημοσιογραφίας μέσω αυτολογοκρισίας, καθώς οι δημοσιογράφοι ενδέχεται να αποφεύγουν κριτικές τοποθετήσεις υπό τον φόβο πιέσεων και νομικών συνεπειών. Για να αποφευχθούν τέτοιοι κίνδυνοι, θα πρέπει να διασφαλίζεται μια δίκαιη και αποτελεσματική ισορροπία μεταξύ της προστασίας της προσωπικότητας και της ελευθερίας του Τύπου. Κατά αυτό τον τρόπο δε, θα επιτευχθεί εμπράκτως η προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων, όπως αυτού της ελευθερίας της έκφρασης, που αποτελούν το θεμέλιο λίθο κάθε δημοκρατικής κοινωνίας.
Πηγές:
Βιβλιογραφία
Λύρας-Χατζής, Κ. (2019). Η παράνομη δημοσιογραφική έρευνα στη νεότερη νομολογία του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών). Διαθέσιμο σε: https://pergamos.lib.uoa.gr/uoa/dl/frontend/file/lib/default/data/2882263/theFile
Πρωτογενείς πηγές-Νομοθεσία
Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. (1950). Άρθρο 10. Διαθέσιμο σε: https://www.echr.coe.int/documents/d/echr/convention_ell
Ευρωπαϊκή Επιτροπή. (2024). Έκθεση για το Κράτος Δικαίου 2024: Επικοινωνία και κεφάλαια ανά χώρα. Διαθέσιμο σε: https://commission.europa.eu/publications/2024-rule-law-report-communication-and-country-chapters_el
Media Freedom Rapid Response. (2023). Mission Report: Stemming the Tide of Greek Media Freedom Decline. Διαθέσιμο σε: https://www.mfrr.eu/mission-report-stemming-the-tide-of-greek-media-freedom-decline/
Reporters Without Borders. (2024). Δείκτης Ελευθερίας του Τύπου 2024. Διαθέσιμο σε: https://rsf.org/en/index
Αρθρογραφία
Στυλιανίδου, Χ. (2021). Υπόθεση Δημητρίου κατά Ελλάδας: Καταδίκη της Ελλάδας από το ΕΔΔΑ για παραβίαση του άρθρου 10 της ΕΣΔΑ. GovWatch. 18 Οκτωβρίου. Διαθέσιμο σε: https://govwatch.gr/finds/ypothesi-dimitrioy-kata-elladas-katadiki-tis-elladas-apo-to-edda-gia-paraviasi-toy-arthroy-10-tis-esda/
ECHR Case Law. (2021). Καταδίκη εφημερίδας σε αποζημίωση 15.000 ευρώ για άρθρο κατά δημάρχου. Παραβίαση της ελευθερίας της έκφρασης και καταδίκη της Ελλάδας σε 27.000 ευρώ. 11 Μαρτίου. Διαθέσιμο σε: https://www.echrcaselaw.com/apofaseis-edda/καταδίκη-εφημερίδας-σε-αποζημίωση-15-000-ε/
LawNet. (2022). Ευρωπαϊκό Δικαστήριο: Απόφαση-σταθμός για την ελευθερία του Τύπου. 3 Φεβρουαρίου. Διαθέσιμο σε: https://lawnet.gr/law-news/evropaiko-dikastirio-apofasi-stathmos-gia-tin-eleftheria-tou-typou/
Νομολογία
Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. (2021). Υπόθεση Δημητρίου κατά Ελλάδας (Προσφυγή αριθ. 62639/12). 11 Μαρτίου. Διαθέσιμο σε: https://hudoc.echr.coe.int/eng?#{%22itemid%22:[%22001-218896%22]}
Πηγή εικόνας : PaintingValley. (n.d.). Freedom of speech drawing. Διαθέσιμο σε: https://paintingvalley.com/freedom-of-speech-drawing