Γράφει η Τζένη Ντεμιράι
Η Τουρκία αποτελούσε από την αρχή της ίδρυσής της, το 1923, ένα κράτος με ιδιαίτερη στρατηγική αξία και ασφάλεια. Τότε, πριν ακόμα από την διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης, αποτελούσε το μόνο κράτος- μέλος του ΝΑΤΟ (εκτός της Νορβηγίας) που διέθετε κοινά σύνορα με την ΕΣΣΔ ( Ένωση Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών) , ενώ, παράλληλα, βρισκόταν κοντά στα Βαλκάνια και τη Μέση Ανατολή. Αποτελούσε, δηλαδή, ένα κράτος με ιδιαίτερη γεωπολιτική σημασία.
Κατά τη διάρκεια του 1990 η ισχύς της Τουρκίας στη Διεθνής Κοινότητα αυξήθηκε σε σημαντικό βαθμό. Αποτελούσε ένα έθνος 60 εκατομμυρίων πολιτών με ισχυρή στρατιωτική δύναμη και οικονομία, η οποία ασκούσε μεγάλη επιρροή στα γειτονικά κράτη. Ο λόγος , όμως, που την έκανε ανέκαθεν να ξεχωρίζει είναι το γεγονός ότι η παρουσία καμίας άλλης χώρας δεν είχε τόση σημασία ταυτόχρονα σε τόσες πολλές γεωγραφικές περιοχές. Συνεπώς, από τα παραπάνω, μπορεί να γίνει αντιληπτό ότι η Τουρκία αντιμετωπίζει μια από τις πιο περίπλοκες περιπτώσεις εξωτερικής πολιτικής παγκοσμίως. Οι τριβές και οι συνεχείς εξελίξεις την υποχρεώνουν να βρίσκεται διαρκώς σε ετοιμότητα διατηρώντας τον έλεγχο προς όλες τις κατευθύνσεις, προς τη Ρωσία στα βόρεια, προς τον Καύκασο στα βορειοανατολικά, προς τη Μέση Ανατολή ανατολικά και νοτιοανατολικά, προς την Ελλάδα νοτιοδυτικά, αλλά και προς τις ΗΠΑ.
Ο Καύκασος αποτελείται γεωγραφικά από τον Βόρειο Καύκασο και την Υπερκαυκασία, τα οποία διαθέτουν ως φυσικό σύνορο την οροσειρά Γκλάβνι. Η περιοχή αυτή αποτέλεσε γέφυρα μεταξύ Ανατολής και Δύσης και παράλληλα, νότου και βορρά. Εκτός αυτού, αποτέλεσε πεδίο ανταγωνισμού και συγκρούσεων μεταξύ της Οθωμανικής και Ρωσικής Αυτοκρατορίας και αργότερα, της Τουρκίας και της Ρωσίας. Ο Καύκασος χαρακτηρίζεται από μεγάλη εθνοτική, πολιτισμική και θρησκευτική ποικιλομορφία. Ωστόσο, η δημιουργία της Σοβιετικής Ένωσης και η βίαιη ένταξη του Καυκάσου στους κόλπους της εξάλειψε την πολιτισμική του ποικιλότητα για πολλά χρόνια.
Η ανεξαρτητοποίηση των τουρκικών δημοκρατιών από τη Σοβιετική Ένωση, το 1991, ανέδειξε την ισχύ της Τουρκίας στον Καύκασο και την κεντρική Ασία, περιοχές με ιδιαίτερη στρατηγική σπουδαιότητα και πιθανά κοιτάσματα πετρελαίου. Συγκεκριμένα, ανεξαρτητοποιήθηκαν οκτώ διάδοχα κράτη, τα πέντε εκ των οποίων ήταν τουρκόφωνα. Η διείσδυση στις νεοϊδρυθέντες περιοχές θα υποβοηθούσε σε σημαντικό βαθμό την ενίσχυση της τουρκικής ισχύος στη διεθνή σκηνή. Μετά την κατάρρευση της ΕΣΣΔ , το 1991, η Τουρκία έπρεπε να επινοήσει μια νέα πολιτική για την αντιμετώπιση των τουρκόφωνων γειτόνων της, του Αζερμπαϊτζάν, του Τουρκμενιστάν, του Καζακστάν, του Ουζμπεκιστάν, του Κιργιστάν αλλά και των προβλημάτων τους. Η βοήθεια που προσέφερε στα νεοϊδρυθέντα κράτη ήταν ζωτικής σημασίας αφού ήταν η πρώτη που αναγνώρισε την ανεξαρτησία τους και υπέγραψε Συμφωνίες Φιλίας και Συνεργασίας. Επιπλέον, ίδρυσε τον Οργανισμό Οικονομικής Συνεργασίας, με σκοπό την προώθηση της πολυμελούς συνεργασίας υπό τουρκική αιγίδα. Αξίζει να σημειωθεί ότι η βοήθειά της επεκτάθηκε στις επενδύσεις, στην εκπαίδευση, στην επικοινωνία, στο εμπόριο,στην οικονομία, στον ενεργειακό τομέα και στον πολιτισμό.
Σε γενικές γραμμές, τα έτη 1992-1993 η Τουρκία ασκούσε στην περιοχή του Καυκάσου φιλόδοξη και αρκετά παρεμβατική πολιτική. Μάλιστα, ένας από τους βασικούς της στόχους ήταν ο περιορισμός της Ρωσικής επιρροής, κατακτώντας τον τίτλο της κυρίαρχης περιφερειακής δύναμης. Έτσι, σταδιακά, πυροδοτήθηκε ο ρωσοτουρκικός ανταγωνισμός, καθώς και οι δύο επιθυμούσαν την άσκηση επιρροής στον Καύκασο και την κεντρική Ασία.
Η αισιόδοξη στάση της Τουρκίας άρχισε να αλλάζει το 1993 μετά την πτώση της φιλοτουρκικής κυβέρνησης του AbulFaz Elçibey στο Αζερμπαϊτζάν και την άνοδο του φιλορωσικού κόμματος του Heydar Aliyev. Το γεγονός αυτό αποτέλεσε τεράστιο πλήγμα για τη Τουρκία, αφού θεωρούσε ότι το Αζερμπαϊτζάν βρισκόταν στη δική της σφαίρα επιρροής, αποτελούσε μια πολύ καλή ευκαιρία να απαλλαγεί από το πετρέλαιο της Μέσης Ανατολής και τρόπο να διεισδύσει στην κεντρική Ασία. Ωστόσο, σταδιακά, και μετά από μια μεγάλη απογοήτευση, η Τουρκία κατάφερε, έως το 1995, να ανακτήσει ένα μέρος των χαμένων εδαφών της στον Καύκασο, στοχεύοντας, πλέον, στη νομιμοποίηση των ενεργειακών της συμφερόντων και τα επόμενα χρόνια να σταθεροποιήσει την ισχύ της στην περιοχή. Έτσι, την περίοδο 1994-2001, οι σχέσεις της τόσο με την Γεωργία όσο και με το Αζερμπαϊτζάν βασίζονταν σε κοινά οικονομικά συμφέροντα. Βέβαια, απώτερος σκοπός ήταν η στρατηγική εξισορρόπηση της Ρωσίας στην συγκεκριμένη περιοχή. Η κατασκευή του αγωγού Μπακού – Τιφλίδα – Τσεϋχάν επικύρωσε την ενεργειακή διασύνδεση της Τουρκίας με τη Γεωργία και το Αζερμπαϊτζάν, ενισχύοντας την επιρροή της σε μεγάλο βαθμό. Στη περίπτωση του αγωγού, διαφαίνεται και ο σημαντικός ρόλος των ΗΠΑ, η υποστήριξη των οποίων επιδρούσε καταλυτικά για την αποδοχή του αγωγού από ξένες εταιρείες και την αζερική κυβέρνηση. Στη πραγματικότητα, η εξωτερική πολιτική της Τουρκίας στον Καύκασο συνδέεται σε μεγάλο βαθμό με τις Ηνωμένες Πολιτείες αφού η Τουρκία επιδίωκε να μετατραπεί σε εφαλτήριο των ΗΠΑ για διείσδυση στον πρώην σοβιετικό Νότο.
Όσον αφορά στις σχέσεις της με την Αρμενία, η Τουρκία αντιμετωπίζει ορισμένες δυσκολίες αφού τόσο η στάση της στον πόλεμο του Ναγκόρνο – Καραμπάχ όσο και ο αποκλεισμός της Αρμενίας αποτελούν παράγοντες εμπλοκής της Τουρκίας στην αρμενο – αζερική διαμάχη. Επιπλέον, η αρμενική γενοκτονία που διαπράχθηκε την περίοδο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (1915 – 1916) δημιουργεί ένταση και καχυποψία. Πάρα ταύτα, η Τουρκία δεν αποδέχεται τις κατηγορίες εφόσον το Τουρκικό κράτος δημιουργήθηκε μετά τα γεγονότα αυτά, το 1923, ενώ ταυτόχρονα αμφισβητεί πως διαπράχθηκε μαζική εξόντωση του αρμενικού πληθυσμού.
Εξίσου σημαντικό ρόλο παίζει και η πολιτική της Τουρκικής Δημοκρατίας απέναντι στη Γεωργία. Από τις αρχές τις δεκαετίας του 1990, αμέσως μετά την απελευθέρωση της περιοχής από τη σοβιετική κυριαρχία, η Τουρκία επιχείρησε να αναπτύξει σχέσεις με την Τιφλίδα στον ενεργειακό και αμυντικό τομέα. Η επέμβαση της Ρωσίας στην Υπερκαυκασία ενίσχυε την ήδη υπάρχουσα ανασφάλεια των Γεωργιανών ενώ παράλληλα η Τουρκία ακολουθούσε πολιτική προσεταιρισμού των μουσουλμανικών και τουρκογενών μειονοτήτων της περιοχής, υπονομεύοντας με αυτόν τον τρόπο την εδαφική ακεραιότητα της Γεωργίας.
Με την άνοδο του κόμματος Ανάπτυξης και Δικαιοσύνης (ΑΚΡ) το2002, η τουρκική εξωτερική πολιτική αναθεωρήθηκε σε αρκετά σημεία. Η κυβέρνηση Ερντογάν στοχεύει στον περιφερειακό ηγεμονισμό της Τουρκίας στην Ανατολική Μεσόγειο. Απαραίτητη προϋπόθεση για την εκπλήρωση του οράματος του ηγεμονισμού είναι η βελτίωση των σχέσεων με τον αραβικό και μουσουλμανικό κόσμο. Τα πράγματα έχουν αλλάξει από τη δεκαετία του 1990 αφού η σημερινή τουρκική κυβέρνηση έχει επενδύσει σημαντικό διπλωματικό κεφάλαιο στη βελτίωση των σχέσεων με τη Ρωσία ενώ πλέον, η περιοχή του Καυκάσου δεν φαίνεται να αποτελεί προτεραιότητα, αφού η τουρκική διπλωματία τα τελευταία χρόνια εστιάζει την προσοχή της στη Μέση Ανατολή και τη Βόρεια Αφρική.
Πάρα ταύτα, το πετρέλαιο στον Καύκασο αποτέλεσε φλέγον ζήτημα των ρωσοτουρκικών σχέσεων. Οι δύο κυριότερες χώρες παραγωγής πετρελαίου και φυσικού αερίου στην Κασπία, το Αζερμπαϊτζάν και το Καζακστάν, δεν διαθέτουν πρόσβαση στην ανοιχτή θάλασσα και ο μόνος οικονομικός τρόπος μεταφοράς των ενεργειακών πόρων τους είναι η κατασκευή αγωγών. Το ζήτημα των πετρελαιαγωγών είχε δημιουργήσει μεγάλο ανταγωνισμό ισχύος ανάμεσα στην Ρωσία και την Τουρκία. Η Ρωσία προσπάθησε να προωθήσει τον αγωγό Μπακού – Νοβοροσίσκ, αλλά ο πόλεμος στην Τσετσενία ανέτρεψε τελικά τα σχέδια για μακροχρόνια μεταφορά του αζερικού πετρελαίου. Από την δική της πλευρά, η Τουρκία προώθησε το σχέδιο κατασκευής του αγωγού Μπακού – Τιφλίδα – Τσεϋχάν, ο οποίος, τελικά, δημιουργήθηκε, αποτελώντας σημαντικό παράγοντα ενίσχυσης των σχέσεων του Αζερμπαϊτζάν με τη Δύση. Παρά τον μεγάλο ανταγωνισμό για δεκαετίες, τα τελευταία χρόνια οι ρωσοτουρκικές σχέσεις φαίνεται πως έχουν βελτιωθεί αισθητά καθώς οι τουρκικές επενδύσεις στη Ρωσία έχουν αυξηθεί κατά πολύ τόσο στον κατασκευαστικό τομέα όσο και στην εξαγωγή ρωσικού φυσικού αερίου στη Τουρκία, αλλά και την πώληση ρωσικών οπλικών συστημάτων στον τουρκικό στρατό. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν οι πρόσφατες δηλώσεις του πρέσβη της Ρωσίας στην Ankara, Αλεξέι Γιέρχοφ, στις οποίες επισημαίνει την ανοδική πορεία των σχέσεων των δύο κρατών. Η κοινή πορεία στο ζήτημα της συριακής κρίσης, η κατασκευή του Πυρηνικού Σταθμού Άκκουγιου καθώς και η Συμφωνία αντιαεροπορικών πυραύλων S-400 αποτελούν σημαντικούς οιωνούς για ένα μέλλον φιλίας και συνεργασίας.
Η περιοχή του Καυκάσου αποτέλεσε, για πολλά χρόνια, σημαντική αιτία αντιπαραθέσεων της Τουρκίας με τη Ρωσία. Τα κοιτάσματα πετρελαίου και η γεωγραφική θέση των κρατών του Καυκάσου ήταν οι λόγοι για τους οποίους οι δύο χώρες επιδίωκαν να αποκτήσουν ισχύ στην συγκεκριμένη περιοχή. Η κατασκευή του αγωγού Μπακού – Τιφλίδα – Τσεϋχάν, πυροδότησε, μετέπειτα, αντιδράσεις από τη ρωσική πλευρά. Ωστόσο, πλέον, η περιοχή του Καυκάσου φαίνεται να μην αποτελεί φλέγον ζήτημα. Έτσι, η Τουρκία και η Ρωσία φαίνεται να θέτουν σε νέες βάσεις τις μεταξύ τους σχέσεις. Βέβαια, η θετική έκβαση των γεγονότων δεν μπορεί να αποκλείσει μελλοντικές διενέξεις. Στο άμεσο μέλλον, υπάρχουν ζητήματα και συμφέροντα που απαιτούν την συνεργασία των δυο κρατών, ωστόσο, μακροπρόθεσμα, η Ρωσία θα μπορέσει να διεκδικήσει, εκ νέου, την ισχύ της στη περιοχή του Καυκάσου.
Πηγές
1. Βερέμης Θάνος, Ντόκος Θάνος, Η Σύγχρονη Τουρκία : Πολιτικό σύστημα, οικονομία και εξωτερική πολιτική, Αθήνα, Παπαζήση, 2002.
2. Γκούβας Γερ. Δημήτριος, Οι διπλωματικές σχέσεις Ρωσίας – Τουρκίας κατά τον 20ο και 21ο αιώνα: Η οικονομική συνεργασία τους υπό το πρίσμα του Ενεργειακού Ζητήματος ( Μεταπτυχιακή εργασία), Πανεπιστήμιο Πειραιώς, Πειραιάς, 2009. Διαθέσιμο σε: http://dione.lib.unipi.gr/xmlui/bitstream/handle/unipi/3233/Gkouvas.pdf?sequence=3&isAllowed=y
3. Καραγιάννης Μάνος, Η Τουρκική Εξωτερική Πολιτική στον Καύκασο, Αθήνα, εκδ. Παπαζήση, 2015.
4. Ρώσος πρέσβης: Κοντά στο αποκορύφωμα οι σχέσεις Τουρκίας – Ρωσίας, TRT Ελληνικά, Δεκέμβριος 15, 2019. Διαθέσιμο σε: https://www.trt.net.tr/greek/tourkia/2019/02/25/rosos-presbes-konta-sto-apokoruphoma-oi-skheseis-tourkias-rosias-1151952
5. Πηγή εικόνας: Μακάριος Δρουσιώτης, Η κρίση στη Γεωργία μπορεί να αποβεί ευεργετική για την Κύπρο, Το κυπριακό στη σκιά του Καυκάσου, Makarios Drousiotis, Αύγουστος 31, 2008. Διαθέσιμο σε: http://www.makarios.eu/cgibin/hweb?-A=2844,printer.html&-V=makarios