Γράφει η Ελένη Ζιαμπάρα
Η Συνδιάσκεψη της Στοκχόλμης αποτέλεσε την πρώτη παγκόσμια περιβαλλοντική διάσκεψη υπό την αιγίδα του ΟΗΕ, το 1972, με συμμετοχή κρατικών αξιωματούχων. Έλαβαν μέρος 113 αντιπροσωπείες με περισσότερους από 1200 απεσταλμένους, ενώ η Ινδή πρωθυπουργός Ίντιρα Γκάντι και ο Σουηδός πρωθυπουργός Ούλοφ Πάλμε ήταν οι μόνοι αρχηγοί κρατών που συμμετείχαν. Στόχος της Συνδιάσκεψης ήταν η γενικότερη στροφή προς την προστασία του περιβάλλοντος, δηλαδή η συγκρότηση πολιτικής και στρατηγικής για το περιβάλλον. Ωστόσο, τι προηγήθηκε ώστε να οδηγήσει σε μία τέτοιου βεληνεκούς Διάσκεψη για το Ανθρώπινο Περιβάλλον;
Η Βιομηχανική Επανάσταση αποτέλεσε το εφαλτήριο για την ατέρμονη εκμετάλλευση των πλουτοπαραγωγικών πόρων, με απόρροια, μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, οι επιπτώσεις της εκβιομηχάνισης και της αγροτικής παραγωγής να απασχολήσουν ιδιαίτερα την κοινή γνώμη. Στις αρχές της δεκαετίας του 1960, οι ανησυχίες για την υγεία του «παγκόσμιου περιβάλλοντος» εντάθηκαν, ενώ η εικόνα τη Γης μετατράπηκε σε παγκόσμιο οικολογικό σύμβολο. Στα τέλη της δεκαετίας του ’60, τα περιβαλλοντικά προβλήματα φάνηκε πως είχαν πλέον διαχωριστεί από εκείνα της χρήσης των φυσικών πόρων, ώστε το 1968 να πραγματοποιηθεί στο Παρίσι υπό τον ΟΗΕ, η Διάσκεψη για τη Βιόσφαιρα, μία συνάντηση εμπειρογνωμόνων που συζήτησαν για τα παγκόσμια περιβαλλοντικά ζητήματα, τα φαινόμενα εκβιομηχάνισης και αστικοποίησης, καθώς και την κατακόρυφη αύξηση του πληθυσμού. Η έκθεση που προέκυψε με τίτλο «Προβλήματα του Ανθρωπογενούς Περιβάλλοντος» έκρουε τον κώδωνα του κινδύνου, προειδοποιώντας πως ο χρόνος για την αντιμετώπιση της ρύπανσης των υδάτων, της ατμοσφαιρικής ρύπανσης και της σπατάλης των φυσικών πόρων ήταν ιδιαίτερα περιορισμένος.
Τον Απρίλιο του 1970, πραγματοποιήθηκε στις ΗΠΑ η πρώτη εκδήλωση για την Ημέρα της Γης, στην οποία διαδήλωσαν 20.000.000 άνθρωποι. Παράλληλα, ιδρύθηκε η Υπηρεσία Προστασίας του Περιβάλλοντος, ενώ τον επόμενο χρόνο στον Καναδά δημιουργήθηκε το Υπουργείο Περιβάλλοντος. Δεν μπορεί να παραβλεφθεί η Έκθεση της Λέσχης της Ρώμης για τα όρια της ανάπτυξης («Limits to Growth», 1972) που για πρώτη φορά συνέδεε την υποβάθμιση του περιβάλλοντος με την παγκόσμια οικονομία. Όπως θα έλεγε αργότερα και ο R. McNamara «το ερώτημα δεν είναι αν πρέπει να συνεχιστεί η οικονομική ανάπτυξη. Έτσι πρέπει. Το ερώτημα δεν είναι αν θα έρθει σε αντίθεση με το περιβάλλον ή το αν θα πρέπει να είναι σεβαστό. Πρέπει να είναι. Ούτε, το λιγότερο από όλα, αν τα ερωτήματα σχετίζονται, αυτά σχετίζονται. Η λύση στο πρόβλημα περιστρέφεται σαφώς όχι στο αν, αλλά στο πώς!» Συγκεκριμένα, η εξάντληση των φυσικών πόρων είναι αντιστρόφως ανάλογη των βασικών πρώτων υλών, της ενέργειας και των ορυκτών, ενώ η ραγδαία αύξηση του πληθυσμού και η παράλληλη αύξηση τόσο της εκμετάλλευσης των φυσικών πόρων, όσο και του όγκου των απορριμμάτων θα αποβεί καταστροφική για το περιβάλλον. Η ανθρωπότητα θα έμελλε να βιώσει ως το τέλος της χιλιετίας μία μείζονα περιβαλλοντική κρίση.
Οι πιέσεις, λοιπόν, της κοινής γνώμης οδήγησαν στη Συνδιάσκεψη της Στοκχόλμης, εφόσον έγινε γρήγορα αντιληπτό πως η ρύπανση δεν γνωρίζει σύνορα. Να σημειωθεί ότι η Ρωσία και οι χώρες του κομουνιστικού μπλοκ δε συμμετείχαν στη συνδιάσκεψη, διαμαρτυρόμενες για τον αποκλεισμό της Α. Γερμανίας. Στη Στοκχόλμη επικράτησε ο όρος «ρύπανση της φτώχειας», με την έννοια ότι η φτώχεια είναι ο μεγαλύτερος υπαίτιος της παγκόσμιας περιβαλλοντικής υποβάθμισης.
Έτσι, η Διάσκεψη ξεκίνησε στις 5 Ιουνίου –καθιερώνοντας την ημέρα αυτή ως Ημέρα Περιβάλλοντος- και έπειτα από έντεκα μέρες συνεδριάσεων, οι συμμετέχοντες κατέληξαν στην ομόφωνη αποδοχή μίας «Διακήρυξης 26 αρχών», μέσω των οποίων προκύπτουν οι βασικές αρχές του δικαίου του περιβάλλοντος, αλλά και η επίσημη αναγνώριση του δικαιώματος του ανθρώπου σε ένα αρμονικό και υγιές περιβάλλον. Οδήγησε, επίσης, στη δημιουργία ενός Συμβουλίου διοικητικής παρακολούθησης προγραμμάτων που σχετίζονται με το περιβάλλον, αλλά και στην απόφαση της Γενικής Συνέλευσης να δημιουργήσει το Πρόγραμμα των Ηνωμένων Εθνών για το Περιβάλλον (United Nations Environmental Programme, UNEP) για την υλοποίηση ενός σχεδίου δράσης με 106 συστάσεις. Η έδρα της UNEP βρισκόταν στην Κένυα, αποτελώντας την πρώτη υπηρεσία του ΟΗΕ που έχει έδρα σε αναπτυσσόμενη χώρα, διαδίδοντας το μήνυμα πως οι αναπτυσσόμενες χώρες διέθεταν πλέον φωνή στην παγκόσμια περιβαλλοντική ατζέντα. Τέλος, ιδρύθηκε ένα Ταμείο για το Περιβάλλον με τις εισφορές των κρατών.
Αντιμετωπίζοντας κριτικά τη Συνθήκη, γίνεται η διαπίστωση πως επρόκειτο για ένα κείμενο μη δεσμευτικό, ενώ απουσιάζει η ουσιαστική εμβάθυνση στα αίτια της περιβαλλοντικής κρίσης. Ειδικότερα, διαπιστώνεται η σύνδεση της κοινωνικής και οικονομικής ανάπτυξης με την επίτευξη ενός υγιούς ανθρωπογενούς και φυσικού περιβάλλοντος, καθώς επίσης και η υποβάθμιση του περιβάλλοντος που συνδέεται άμεσα με την αδυναμία επίλυσης περιβαλλοντικών ζητημάτων και την υπανάπτυξη, χωρίς, ωστόσο, να προχωρά στον επιμερισμό ευθυνών και στην περαιτέρω αναγνώριση υποχρεώσεων για υλοποίηση δράσεων.
Παρόλα αυτά, κεντρικές αρχές που διαπνέουν το κείμενο είναι η οικουμενική διακήρυξη των δικαιωμάτων του ανθρώπου, η προστασία των οικοσυστημάτων, ενώ
οι αρχές της Συνδιάσκεψης 21 έως 24 είναι ιδιαίτερα δεσμευτικές. Ενδεικτικά, η αρχή 21 αναφέρεται στην αρχή της περιβαλλοντικής ευθύνης και η αρχή 22 στην αστική ευθύνη του κράτους. Τέλος, ορισμένες από τις αρχές αυτές συμπεριλαμβάνονται σε μετέπειτα κείμενα Συνδιασκέψεων, όπως η ανάγκη πληροφόρησης.
Έκτοτε, έχουν ακολουθήσει αρκετές Συνδιασκέψεις, με την τελευταία να είναι η Συνδιάσκεψη του Ρίο +20 το 2012. Η καινοτομία που επέφερε ήταν πως παρουσίασε την πολυμερή διακυβέρνηση ως αρχή και πρακτική. Παρ’ όλες τις θεσμικές μεταρρυθμίσεις, δεν μπόρεσε να υπάρξει συναίνεση ίσως και λόγω απουσίας προσωπικοτήτων, όπως ο Ομπάμα, η Μέρκελ και ο Κάμερον. Ορόσημο όλων των Διασκέψεων ήταν ο όρος «βιώσιμη ανάπτυξη». Σε ευρωπαϊκό επίπεδο υπεγράφη το 2016 η Συμφωνία των Παρισίων, με μακροπρόθεσμο στόχο η μέση θερμοκρασία του πλανήτη να μην ξεπεράσει τον 1,5˚С, εφόσον επικυρώθηκε από τουλάχιστον 55 χώρες που αντιπροσωπεύουν το 55% των παγκόσμιων εκπομπών αερίου του θερμοκηπίου.
Σήμερα, τα περιβαλλοντικά ζητήματα ολοένα και αυξάνονται, απειλώντας άμεσα τον άνθρωπο, ο οποίος οφείλει να αντιδράσει και να αλλάξει νοοτροπία, προτού η κλιματική αλλαγή τον «καταπιεί». Πλημμύρες, παρατεταμένη ξηρασία και άνοδος της μέσης θερμοκρασίας του πλανήτη είναι μερικές ενδεικτικές επιπτώσεις. Επιπλέον, μεγάλο αγκάθι είναι και η πλαστική ρύπανση με εκατομμύρια πλαστικές συσκευασίες να πλέουν στους ωκεανούς, προσβάλλοντας τη θαλάσσια χλωρίδα και την πανίδα και όχι μόνο. Οφείλουμε, λοιπόν, ο καθένας ξεχωριστά να υιοθετήσουμε μία διαφορετική στάση απέναντι στο περιβάλλον και να νιώσουμε μέρος του, καθώς εμείς είμαστε εκείνοι που δεν μπορούμε να ζήσουμε χωρίς το περιβάλλον και όχι το αντίστροφο.
Βιβλιογραφία
Αγγελοπούλου Δ., Η Διεθνοποίηση της Περιβαλλοντικής Διακυβέρνησης για την Παγκόσμια Κλιματική Αλλαγή. Μέρος διδακτορικής διατριβής. Πανεπιστήμιο Πειραιώς, 2012. Διαθέσιμο στο: http://dione.lib.unipi.gr/xmlui/bitstream/handle/unipi/5117/Aggelopoulou.pdf?sequence=2&isAllowed=y
Δημητριάδη Π., Το δικαίωμα στο περιβάλλον ως ανθρώπινο δικαίωμα. Η ανάγκη θεσμοθέτησης ενός εκτελεστού Δικαιώματος. Διδακτορική διατριβή. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, 2005. Διαθέσιμο στο http://ikee.lib.auth.gr/record/46876/files/gri-2006-734.pdf
Δούση Ε., Η Διάσκεψη της Στοκχόλμης, Η Καθημερινή, 8 Απριλίου 2019.
Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, Συμβούλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης: Συμφωνία των Παρισίων για την Κλιματική Αλλαγή. Διαθέσιμο στο: https://www.consilium.europa.eu/el/policies/climate-change/paris-agreement/
Declaration of the United Nations Conference on the Human Environment. Διαθέσιμο στο https://www.soas.ac.uk/cedep-demos/000_P514_IEL_K3736-Demo/treaties/media/1972%20Stockholm%201972%20-%20Declaration%20of%20the%20United%20Nations%20Conference%20on%20the%20Human%20Environment%20-%20UNEP.pdf
Ravenhill J., Παγκόσμια Πολιτική Οικονομία, 5η εκδ. Θεσσαλονίκη: Τζιόλας, σ. 660-663, 2018
CSRnews.gr, ΡΙΟ 20+:Το αειφόρο «συμβόλαιο» που δεν ήρθε, 2012. Διαθέσιμο σε https://csrnews.gr/2288/%CF%81%CE%B9%CE%BF-20%CF%84%CE%BF-%CE%B1%CE%B5%CE%B9%CF%86%CF%8C%CF%81%CE%BF-%CF%83%CF%85%CE%BC%CE%B2%CF%8C%CE%BB%CE%B1%CE%B9%CE%BF-%CF%80%CE%BF%CF%85-%CE%B4%CE%B5%CE%BD-%CE%AE%CF%81