γράφει η Χριστίνα Χατζηθεοδώρου
Η περιοχή της Μέσης Ανατολής αποτελεί πεδίο ανταγωνισμού αλληλοσυγκρουόμενων συμφερόντων: Η σημασία της ενισχύεται δεδομένης της πληθώρας της σε πετρέλαιο, της γεωστρατιγικής της σημασίας , του εξτρεμισμού καθώς και λόγω των προσπαθειών ανάπτυξης πυρηνικών όπλων στην περιοχή. Η κατάσταση στη Βαγδάτη και στη Συρία οδήγησε την άνοδο μη κρατικών παραγόντων, που αποσταθεροποίησαν την περιοχή, ενώ ταυτόχρονα απειλούν και τη Δύση.
Η Συμφωνία για τα πυρηνικά όπλα του Ιράν και το P5+1 (ΗΠΑ, Ρωσία, Γαλλία, Κίνα, Ηνωμένο Βασίλειο και Γερμανία) η οποία ολοκληρώθηκε στις 14 Ιουλίου του 2015 επέφερε ανακατατάξεις στις σχέσεις των κρατών μεταξύ τους, καθώς και στις σχέσεις τους με τις Ηνωμένες Πολιτείες. Μεταξύ των δυσαρεστημένων βρίσκονταν η Σαουδική Αραβία και το Ισραήλ που έσπευσαν άμεσα να τη χαρακτηρίσουν ως επικίνδυνη για την ειρήνη στη Μέση Ανατολή.
Κατά την περίοδο διακυβέρνησης της χώρας από τον Μοχάμεντ Ρέζα Παχλάβι το πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν υφίστατο για ειρηνικούς σκοπούς, που στόχο είχαν να καλύψουν την ενεργειακή ζήτηση του Ιράν σε μεταγενέστερη περίοδο. Ωστόσο μετά την Ισλαμική επανάσταση του 1979 το Ιράν συνέχισε να αναπτύσσει την πυρηνική του τεχνολογία με τον σκοπό απόκτησης πυρηνικού οπλοστασίου.
Η φιλοδοξία αυτή του Ιράν οδήγησε σε κυρώσεις από τα Ηνωμένα Έθνη, τις Ηνωμένες πολιτείες, καθώς και την Ευρωπαϊκή Ένωση. Οι κυρώσεις αυτές αφορούσαν τα όπλα και τον τομέα της ενέργειας ως επί το πλείστον. Η συμφωνία για τα πυρηνικά είχε μετριάσει τις κυρώσεις αυτές και έδωσε τη δυνατότητα στο Ιράν να ανακτήσει μέρος της οικονομικής του ισχύος.
Καθοριστικός παράγοντας για τις προσπάθειες απόκτησης πυρηνικών όπλων από το Ιράν αποτελεί ο αντικειμενικός σκοπός του για περιφερειακή ηγεμονία και εξισορρόπηση των απειλών προς το καθεστώς. Η απαλοιφή των κυρώσεων που είχαν θεσπιστεί έναντι του Ιράν αύξησε σημαντικά την επιρροή του στην περιφέρεια, ενώ διαταράσσει την ήδη υπάρχουσα ισορροπία με τη Σαουδική Αραβία. Η Σαουδική Αραβία, θέλοντας να διατηρήσει την ηγεμονία της στη περιοχή και να εμποδίσει την άνοδο του Ιράν οδηγήθηκε σε επιθετικές ενέργειες στην Υεμένη, το Μπαχρέιν και τη Συρία.
Και τα δύο αυτά κράτη αποτελούν τις κυρίαρχες δυνάμεις του σεχταριστικού διαχωρισμού ανάμεσα σε Σιίτες και Σουνίτες και βρίσκονται πίσω από ένοπλες συρράξεις στην περιοχή. Η Σαουδική Αραβία ανησυχεί ότι η πολιτική και οικονομική ισχυροποίηση του Ιράν θα το οδηγούσε σε περαιτέρω ενίσχυση των εντεταλμένων πολέμων στην περιοχή της Μέσης Ανατολής και σε αμφισβήτηση της ηγεμονίας της.
Οι κύριοι παράγοντες της αντιπαλότητας μεταξύ των δύο δυνάμεων είναι πρωτίστως η επιθυμία για περιφερειακή ηγεμονία –η άνοδος της επιρροής του Ιράν σε συνδυασμό με την πτώση της επιρροής της Σαουδικής Αραβίας- και δευτερευόντως οι θρησκευτικές διαφορές, οι οποίες λειτουργούν περισσότερο ως εναύσματα για την ενίσχυση παρακρατικών οργανώσεων. Η Ιρανική ταυτότητα, Σιιτική και Περσική ταυτόχρονα, βρίσκει τους οπαδούς της σε σιιτικές ομάδες που διαβλέπουν στην περιφερειακή άνοδο του Ιράν, και στην προσπάθεια εγκαθίδρυσης περαιτέρω επιρροής του Ιράν στις χώρες προέλευσής τους.
Ο δεύτερός δυσαρεστημένος από τη συμφωνία είναι το Ισραήλ. Πριν την Ισλαμική Επανάσταση τα δύο κράτη είχαν κοινά συμφέροντα και κατ’ επέκταση φιλικές σχέσεις. Ωστόσο η επανάσταση άλλαξε τα δεδομένα με την υποστήριξη από το Ιράν της Οργάνωσης της Παλαιστινιακής Απελευθέρωσης και της Χαμάς και της Χεζμπολάχ που περικυκλώνουν το Ισραήλ. Η ενίσχυση αυτών δημιούργει μία υπαρξιακή απειλή για το κράτος του Ισραήλ: Η Συμφωνία για τα Πυρηνικά, όπως και το πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν θεωρούνται απαράδεκτα από το Ισραήλ.
Επιπρόσθετα, στο Λίβανο το Ιράν υποστηρίζει τη Χεζμπολάχ ως κράτος εν κράτει, στη Υεμένη τους Χούθι, ενώ δεν έλειπε και από τις δύο πιο σημαντικές ένοπλες συρράξεις της περιοχής: Στο Ιράκ και τη Συρία. Το Ιράν αισθανόταν απειλή από το Ιράκ κατά την περίοδο του Σαντάμ Χουσεΐν, ωστόσο η εισβολή των Η.Π.Α. στο Ιράκ το 2003 δημιούργησε ένα κενό ισχύος στην περιοχή. Έκτοτε, το Ιράν προσπαθεί να αυξήσει την επιρροή του και εντός του Ιράκ. Στη δε Σύρια, υπήρξε από τους υποστηρικτές του Μπασάρ αλ Άσαντ.
Η συμφωνία επί προεδρίας Ομπάμα είχε ως στοιχεία τη διακοπή εμπλουτισμού του ουρανίου που μπορεί να χρησιμοποιηθεί για πυρηνικά όπλα, αδρανοποίηση των ήδη υπάρχοντων αποθεμάτων καθώς και αναστολή του αντιδραστήρα βαρέος ύδατος στο εργοστάσιο στο Αράκ που μπορεί να χρησιμοποιηθεί στην παραγωγή όπλων. Παράλληλα, ο Διεθνής Οργανισμός Ατομικής Ενέργειας θα προχωρούσε σε περαιτέρω επιθεωρήσεις των εγκαταστάσεων. Ως αντάλλαγμα το Ιράν θα λάμβανε τη μείωση των κυρώσεων στους προαναφερόμενους τομείς, εκτός των οπλικών συστημάτων. Η έλευση του Τραμπ στη εξουσία πάγωσε ταυτόχρονα και τη συμφωνία.
Ο τελευταίος επιθυμούσε παραπάνω μέτρα έναντι της Τεχεράνης που να αφορούν παράλληλα και το συμβατικό της οπλοστάσιο καθώς το Ιράν συνέχισε να προσφέρει υποστήριξη σε παρακρατικές ομάδες. Ενώ η Ευρωπαϊκή Ένωση προσπαθεί να βρει ένα θεσμικό πλαίσιο που να της επιτρέπει συναλλαγές με το Ιράν, πολλές μεγάλες εταιρείες ήδη διέκοψαν τις συναλλαγές τους με το Ιράν.
Η απουσία ελέγχου του πυρηνικού προγράμματος του Ιράν θα μπορούσε να οδηγήσει σε μία κούρσα εξοπλισμών λόγω της αβεβαιότητας στην περιοχή. Η αβεβαιότητα του Ιράν, υπάρχουσα ήδη από την εισβολή στο Ιράκ και τον πόλεμο στο Αφγανιστάν, θα ενισχυόταν σε περίπτωση αποτυχίας της συμφωνίας. Το πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν σε ένα τέτοιο σενάριο θα αποτελούσε μονόδρομο στο δίλημμα ασφαλείας και στην επιθυμία του για περιφερειακή ηγεμονία, ενώ θα ενίσχυε ακόμη περισσότερο τις παρακρατικές οργανώσεις.
Στη διαμάχη για το εάν τα πυρηνικά αποτελούν μία μορφή ισορροπίας ή μία δυνατότητα καταστροφής που αναμένει την ευκαιρία της να γίνει πραγματικότητα σε μία άναρχη τάξη πραγμάτων, η τωρινή κατάσταση στη Μέση Ανατολή με τον εμφύλιο πόλεμο στη Συρία και τη γενικότερη οικονομική ύφεση θα έγερνε την πλάστιγγα προς το δεύτερο ενδεχόμενο, κάνοντας αναγκαία μία συμφωνία για τα πυρηνικά.
Πηγές:
1) Salid Mahmood Khan (2015). US-Iran nuclear deal: Power dynamics for Iran and Saudi Arabia.
2) Subcommittee on Terrorism, Nonproliferation and Trade of the Committee on Foreign Affairs House of Representatives (2017). Nuclear Deal Fallout: The Global threat of Iran. Washington.
3) Ανδρέας Ανδριανόπουλος (2015). Η οργή του Ισλάμ και οι φανατικοί της τζίχαντ. Εκδόσεις: Επίκεντρο
Η συμφωνία για τα πυρηνικά όπλα του Ιράν και ο συσχετισμός ισχύος στην Μέση Ανατολή
