Γράφει ο Δημήτρης Θεοδώρου
Το ρωμαϊκό δίκαιο γεννήθηκε στην ιταλική χερσόνησο το 753 π.Χ. στη Ρώμη, πόλη η οποία λίγους αιώνες μετά επρόκειτο να επεκταθεί, να κυριεύσει και να βρεθεί στην κορυφή του τότε γνωστού δυτικού κόσμου. Μέχρι και το 117 μ.Χ., η ρωμαϊκή αυτοκρατορία είχε απλώσει τις δυνάμεις της σε μια απίστευτα μεγάλη επικράτεια: Από την Ιβηρική Χερσόνησο έως τη μέση Ανατολή, από τη Βρετανία μέχρι τη Μικρά Ασία, από τη Καρχηδόνα μέχρι τον Καύκασο. Είναι προφανές ότι οι Ρωμαίοι ήρθαν σε επαφή με πολλούς και διαφορετικούς μεταξύ τους λαούς (Έλληνες, Κέλτες, Φοίνικες, Καρχηδόνιοι, Γότθοι, Μεσοποτάμιοι λαοί), γεγονός που δημιούργησε μια σημαντική αλληλεπίδραση: Οι Ρωμαίοι επηρεάστηκαν καθοριστικά από τον τρόπο ζωής και τον πολιτισμό των κατεκτημένων λαών (ιδιαίτερα από τον ελληνικό, χαρακτηριστικό παράδειγμα η δημιουργία του ελληνορωμαϊκού πολιτισμού και τέχνης στα τέλη του 1ου αι. π.Χ.), ωστόσο κλήθηκαν να διοικήσουν και να εξουσιάσουν μια ανομοιογενή γενετικά και εθνικά αυτοκρατορία, προσπαθώντας να επιβάλουν κοινούς νόμους και θεσμούς σε όλη την έκτασή της. Αργότερα, με τις επιδρομές των γερμανικών φύλων κατά τον 4ο αι. μ.Χ., με την ολοκλήρωση αυτών το 476 μ. Χ. (άλωση της Ρώμης από τους Οστρογότθους), η ρωμαϊκή αυτοκρατορία διατήρησε την ισχύ της στο Ανατολικό κομμάτι της (απαρτιζόμενο από τη βαλκανική και τη μικρασιατική χερσόνησο, τον Καύκασο και τη μέση Ανατολή), οπότε και οι θεσμοί της αποκτούν μια «πιο ελληνική» απόχρωση, με την επιρροή του Χριστιανισμού και των ελληνιστικών (χρονολογουμένων από την εποχή του Μεγάλου Αλεξάνδρου) περιοχών. Έτσι, το ρωμαϊκό δίκαιο παραμένει ένα ζωηρό κατασκεύασμα, ένας ζωντανός οργανισμός σε διάρκεια περίπου σχεδόν για δύο χιλιετίες. Η εξέλιξη του μέσω των αλληλεπιδράσεων που αυτό υφίστατο δεν δημιουργεί καμία αμφιβολία ότι συνέβαλε καθοριστικά στη διάπλαση των δυτικών εννόμων τάξεων, όπως τις γνωρίζουμε σήμερα.
Σήμερα, είναι γνωστά δύο είδη δικαιικών συστημάτων στην Ευρώπη: το κοινό δίκαιο («common law») της Αγγλίας και το ηπειρωτικό δίκαιο («civil law») στην υπόλοιπη Ευρώπη (σε αυτό ανήκει και το ελληνικό). Από τη μια μεριά, το κοινό δίκαιο είναι το κυρίαρχο σύστημα που διέπει τις έννομες τάξεις των περισσοτέρων αγγλόφωνων κρατών. Το ηπειρωτικό-αστικό δίκαιο, από την άλλη, είναι το θεμέλιο για το δικαιικό σύστημα της ηπειρωτικής Ευρώπης, της Νοτίου Αμερικής και σε πολλές άλλες περιοχές.
Το κοινό δίκαιο, μολονότι παρουσιάζει διαφορές με το ηπειρωτικό, το οποίο θεωρείται ότι είναι ο «γνήσιος» απόγονος του ρωμαϊκού, είχε δεχθεί κι αυτό τις επιρροές του από θεσμούς της αρχαίας Ρώμης. Όπως ειπώθηκε και παραπάνω, η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία είχε επεκταθεί ως και τη Βρετανία, κι ασκούσε εξουσία σε αυτήν για περίπου τέσσερις αιώνες. Είναι αδιανόητο να πιστεύει κανείς ότι το κοινό δίκαιο δεν επηρεάστηκε σε κανέναν βαθμό από το ρωμαϊκό δίκαιο. Αρκεί και μόνο κανείς να παρατηρήσει ότι οι Ρωμαίοι είχαν ήδη αναπτύξει σε μεγάλο βαθμό για τα δεδομένα της εποχής τρόπο άσκησης και λειτουργίας των δικαστικών οργάνων και του δικαστηρίου εν γένει. Πολλοί νομικοί ισχυρίζονται ότι δεν ήταν τόσο σημαντική η επίδραση από τους ίδιους τους νόμους της Ρώμης στη βρετανική και μετέπειτα (με την άφιξη των Άγγλων και Σαξόνων στη Βρετανία) αγγλοσαξονική έννομη τάξη, όσο αυτή στον αγγλικό τρόπο μελέτης του δικαίου, του νόμου, της νομολογίας και της διατύπωσης των αγγλοσαξονικών κανόνων δικαίου. Άλλωστε, η χρήση της λατινικής γλώσσας σε επίσημα έγγραφα της Αγγλίας και των δικαστηρίων της ήταν ευρέως διαδεδομένη για πολλά χρόνια. Καλό είναι, τέλος, να επισημανθεί ότι θεμελιώδεις αρχές του αγγλοσαξονικού δικαίου, όπως η διαθήκη, το ενέχυρο, η υποθήκη, η ενοχή (με την έννοια της υποχρέωσης), οι συμβάσεις, η εταιρία και τα αποδεικτικά μέσα προέρχονται από τις αντίστοιχες έννοιες του ρωμαϊκού δικαίου. Οι θεμελιώδεις αντιλήψεις του «habeas corpus», το δίκαιο των αδικοπραξιών έχουν καταγωγή από το ρωμαϊκό δίκαιο.
Αξίζει να ερευνήσουμε κάποια κοινά σημεία του ρωμαϊκού δικαίου με το δίκαιο των ΗΠΑ, το οποίο επίσης στηρίζεται στο κοινό δίκαιο. Αρχικά, το Σύνταγμα των ΗΠΑ παρουσιάζει πολλές ομοιότητες με τη ρωμαϊκή Δωδεκάδελτο (5ος αι π.Χ. ), καθώς και οι δύο θεσμοί είναι δεσμευτικοί για όλους τους πολίτες και καθορίζουν το σύνολο του δικαίου στην επικράτεια. Μία άλλη κοινή αρχή που διέπει τα δύο δίκαια είναι αυτή της αρχής της ισότητας, σύμφωνα με την οποία όλοι αντιμετωπίζονται με ίσο και όμοιο τρόπο από τον νόμο, μέχρι το σημείο που κάποιος βρεθεί ένοχος («guilt»). Σύμφωνα με την πρώτη στήλη («δέλτο»), προκειμένου ένας άνθρωπος αποφασισμένος και αφοσιωμένος στην πίστη της πόλης της Ρώμης να δεθεί και να ενσωματωθεί με τον ρωμαϊκό λαό, αυτός πρέπει να έχει ίδιο δικαίωμα (εκ του νόμου) με τους υπόλοιπους. Παρόμοια ρύθμιση συναντάμε στη δέκατη τέταρτη τροποποίηση του αμερικανικού Συντάγματος, σύμφωνα με την οποία όλοι έχουν ίση προστασία από τον νόμο. Επίσης, η όγδοη στήλη της Δωδεκαδέλτου ρυθμίζει την ποινή για την ψευδομαρτυρία, κατά την οποία όποιον βρίσκουν να δίνει ψεύτικη μαρτυρία, πρέπει να τον πετάξουν από την Ταρπηία Πέτρα. Βέβαια αυτός δεν είναι ο σημερινός τρόπος αντιμετώπισης του ποινικού αδικήματος της ψευδομαρτυρίας, ωστόσο υπάρχουν κανόνες δικαίου και συμβόλαια από το αμερικανικό δίκαιο που αποτρέπουν τους ανθρώπους από το αδίκημα αυτό. Τέλος, ομοιότητες μεταξύ των δύο δικαίων παρουσιάζονται και στο θέμα της προστασίας της προσωπικής ιδιοκτησίας.
Το ηπειρωτικό δίκαιο, που αποκαλείται και ρωμανο-γερμανικό, είναι μία ανάμιξη του ρωμαϊκού, γερμανικού, εκκλησιαστικού, φεουδαρχικού, εμπορικού κι εθιμικού δικαίου. Πέραν της ευρωπαϊκής ηπείρου, έχει υιοθετηθεί από τη Λατινική Αμερική, καθώς και από πολλά μέρη της Αφρικής και της Ασίας. Ο όρος στα αγγλικά («civil law») προκύπτει ευθέως από το ρωμαϊκό «ius civile». Κατά τον 5ο και 6ο αι. μ.Χ. η δυτική και κεντρική Ευρώπη είχε καταληφθεί από γερμανικά φύλα (Γότθοι, Βουργούνδιοι, Αγγλοσάξωνες, Φράγκοι), αντικαθιστώντας με επιτυχία τη Δυτική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Μολονότι το ρωμαϊκό δίκαιο διατηρήθηκε για κάποιο διάστημα ακόμα, τα γερμανικά ήθη κι έθιμα τελικά επεκράτησαν. Κατά τον Μεσαίωνα αυτά τα γερμανικά έθιμα εξελίχθηκαν με γοργούς ρυθμούς. Καθοριστικό ρόλο διαδραμάτισε η Καθολική Εκκλησία, η οποία είχε εξαπλωθεί σε όλη την Ευρώπη (πλην των Βαλκανίων). Το σύστημα της φεουδαρχίας και των ιπποτών, η αύξηση του μεγέθους των πόλεων, η ανατολική αποικιοποίηση, η ανάπτυξη των εμπορικών συναλλαγών οδήγησε σε μία εκλεπτυσμένη κουλτούρα. Συχνά, αν και η ίδια η έννοια του ρωμαϊκού δικαίου είχε ξεχαστεί έως και τον μέσο Μεσαίωνα (~11 αι. μ.Χ.), πολλοί θεσμοί του ρωμαϊκού δικαίου είχαν επιβιώσει μέσω του άτυπου δικαίου της εποχής («canon law»).
Στα τέλη του 11ου αι., το αρχαίο ρωμαϊκό δίκαιο άρχισε να αποκτά αντικείμενο μελέτης στη Βόρεια Ιταλία, ιδίως στη Μπολόνια. Σημειωνόταν μια σημαντική σταδιακή ζήτηση σε δικαστές και διαχειριστές του δικαίου, αρχικά από τις ιταλικές δημοκρατίες και μετέπειτα σε όλη την Ευρώπη. Αποτέλεσμα αυτού ήταν το ρωμαϊκό δίκαιο να αποτελεί αντικείμενο διδασκαλίας στα τοπικά πανεπιστήμια. Έτσι, το ρωμαϊκό δίκαιο διείσδυσε στη διοίκηση της δικαιοσύνης βόρεια των Άλπεων, ειδικά στη Γερμανία και την Ολλανδία, όπου η επιρροή του ρωμαϊκού δικαίου υπήρξε ιδιαίτερα ισχυρή.
Κωδικοποίηση του δικαίου ξεκίνησε στις σκανδιναβικές χώρες (Δανία 1683, Νορβηγία 1687, Σουηδία-Φινλανδία 1874). Σπουδαίο ρόλο σε αυτήν την κωδικοποίηση έπαιξε η ναπολεόντεια κωδικοποίηση του ποινικού και ιδιωτικού δικαίου στη Γαλλία το 1804. Η ναπολεόντεια κωδικοποίηση του δικαίου επηρέασε σημαντικά το δίκαιο του Βελγίου και του Λουξεμβούργου. Η Ολλανδία, η Ιταλία, η Ισπανία, η Πορτογαλία και η Λατινική Αμερική ακολούθησαν το γαλλικό αυτό μοντέλο όχι μόνο οδηγούμενες σε κωδικοποίηση του εθνικού δικαίου, αλλά χρησιμοποιώντας παρόμοιες τεχνικές και ερμηνείες. Έτσι, τα δικαστήριά τους και οι δικηγόροι έτειναν, τουλάχιστον μέχρι τον 19ο αιώνα, προς τη γαλλική νομική διδασκαλία.
Στη Γερμανία η κωδικοποίηση άρχισε πολύ αργότερα. Μόνον ο εμπορικός κώδικας κωδικοποιήθηκε λίγο μετά την επανάσταση του 1848 για την ένωση των ανεξάρτητων γερμανικών κρατιδίων. Ποινικός κώδικας στη χώρα δημιουργήθηκε το 1871, σχεδόν παράλληλα με την πολιτική ενοποίηση της χώρας. Κωδικοποίηση της πολιτικής και ποινικής δικονομίας συνέβη αργότερα, το 1879. Ωστόσο, ο γερμανικός αστικός κώδικας ολοκληρώθηκε μόλις το 1896 και τέθηκε σε ισχύ το 1900. Οι εξελίξεις αυτές του 19ου αι. επηρέασαν πολλές γειτονικές χώρες (Σουηδία, Δανία, Ελβετία) στον χώρο του δικαίου, οι οποίες με τη σειρά τους έδωσαν τα θεμέλια για άλλα δίκαια (πχ ο ελβετικός αστικός κώδικας αποτέλεσε θεμέλιο για τον τουρκικό, αλλά επηρέασε σημαντικά ακόμη και το κινεζικό δίκαιο.) Το ιαπωνικό σύστημα δικαίου ακόμη θεωρείται ότι ανήκει στο γερμανικό μοντέλο, ωστόσο με πολλές ιδιαιτερότητες.
Κλείνοντας, το ρωμαϊκό δίκαιο αναμφίβολα άφησε ανεξίτηλα σημάδια και στον χώρο του ηπειρωτικού δικαίου, το οποίο θεωρείται ότι είναι το αποτέλεσμα της διαρκούς εξέλιξης του κατά τη μακρόχρονη λειτουργία του στον ευρωπαϊκό χώρο. Διακρίσεις του δικαίου σε ιδιωτικό και δημόσιο ήταν εμφανείς από τα πρώτα χρόνια του ρωμαϊκού δικαίου. Έπίσης, το διεθνές δίκαιο εμφάνισε τα πρώτα του βήματα στον δικαιικό χώρο με τον θεσμό του «ius gentium». Είναι πράγματι αδιαμφισβήτητη η συνεισφορά του ρωμαϊκού δικαίου στις έννομες τάξεις της Δύσης και η αξία του διεσώθη υπό διάφορες μορφές στα σημερινά δικαιικά συστήματα.
ΠΗΓΕΣ:
– Η εικόνα εκ του εξωφύλλου του βιβλίου Rome: Then and Now – in Overlay, διαθέσιμη σε: https://www.amazon.com/Rome-Now-Overlay-Giuseppe-Gangi/dp/B003X6B5BG
–MICHEL HUMBERT, «Πολιτικοί και Κοινωνική Θεσμοί της Αρχαιότητας» (Μετάφραση: Ιωάννης Ε. Τζαμτζής) ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΣΑΚΚΟΥΛΑ ΑΘΗΝΑ – ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2012
– Similarities Between the Roman Legal and Political Systems and Modern Democracies In History, on March 3, 2010, by Bryan Fidler
– The Contribution of Roman Law to Modern Legal Systems, by Eamonn G. Hall
– Introduction to Roman Law by Emperor Justinian, The Jacob Burns Law Library, διαθέσιμο σε: https://law.gwu.libguides.com/romanlaw
– Law in Ancient Rome, the Twelve Tables, Crystalinks, διαθέσιμο σε: https://www.crystalinks.com/romelaw.html
– Common Law, Britannica Encyclopaedia, διαθέσιμο σε: https://www.britannica.com/topic/common-law
– The Development of Civil Law, Lawteacher.net, διαθέσιμο σε: https://www.lawteacher.net/free-law-essays/administrative-law/the-development-of-civil-law-law-essays.php