Γράφει η Βασιλική Φραγκούδη
Αναφερόμενοι στις “πολιτιστικές βιομηχανίες” είναι δύσκολο να προσδιορίσουμε έναν όρο ευρέως αποδεκτό. Η σχέση πολιτισμού και οικονομίας είναι μια σχέση που ξεκίνησε να διερευνάται σχετικά πρόσφατα. Όπως διαπιστώνουμε και από την επισκόπηση της βιβλιογραφίας, μέχρι πρότινος οι δυο αυτοί τομείς δεν συνδυάζονταν: η πρακτική φύση της οικονομίας ερχόταν σε πλήρη αντίθεση με την καλλιτεχνική φύση αλλά και την αφηρημένη ερμηνεία κάθε παράγοντα που σχετιζόταν με καθετί καλλιτεχνικό.
Πλέον παρατηρείται η καθιέρωση μιας πολιτικής που να δίνει τις υλικές και οικονομικές δυνατότητες για την παραγωγή πολιτιστικών αγαθών και υπηρεσιών καθώς και την συμμετοχή του πληθυσμού στα αγαθά και τις υπηρεσίες αυτές. (Βερνίκος, 2005). Εξαιτίας της οικονομικής κρίσης, οι σύγχρονες κοινωνίες αφενός προσπαθούν να προσδιορίσουν εκ νέου τον εαυτό και την ταυτότητα τους μέσω της τέχνης, αφετέρου οι καλλιτέχνες αναζητούν νέους τρόπους ώστε να είναι σε θέση να επικοινωνήσουν μέσα από την τέχνη τους αλλά και να την κάνουν γνωστή στο ευρύ κοινό στοχεύοντας στο να καταφέρουν να εξασφαλίσουν τα προς το ζην. Το γεγονός αυτό προκαλεί μια δίχως προηγούμενο αναζήτηση -εκ μέρους του κοινού- που οδηγεί στην ολοένα και αυξανόμενη παραγωγή καλλιτεχνικών δραστηριοτήτων, ενώ παράλληλα παρατηρείται και αύξηση της συμμετοχής του κοινού σε αυτές τις δραστηριότητες. Η τέχνη σε σχέση με την οικονομία των τεχνών αποτελούν πλέον ένα δίπτυχο που συζητείται εντόνως στην διεθνή οικονομική.
Η επιλογή των πολιτιστικών βιομηχανιών ως χώρου μελέτης της παρούσας έρευνας έγινε λόγω της πολυπλοκότητας τους. Ο συνδυασμός των δυο όρων στην “πολιτιστική βιομηχανία” στη δημιουργία ενός νέου είχε αρχικά τον στόχο να σοκάρει και να κινητοποιήσει την κοινωνία κατά αυτού που εκείνοι αντιλαμβάνονταν ως περιορισμό της πολιτιστικής ζωής. (Μπούνια, 2005).Με τον όρο αυτόν συνεπώς, δεν εννοούμε μια βιομηχανία με την κλασική έννοια του όρου αλλά φορείς, ιδρύματα, κρατικές ή ιδιωτικές επιχειρήσεις ή και μη κερδοσκοπικούς φορείς που στοχεύουν στην παραγωγή κοινωνικού νοήματος.( Hesmondhalg, 2000)
Ο όρος “πολιτιστική βιομηχανία” εισάγεται από το ομότιτλο δοκίμιο των Adorno και Horkheimer (1944) που δημοσιεύτηκε αρχικά στο βιβλίο “Η Διαλεκτική του Διαφωτισμού” (Μπούνια. 2011, σελ. 39). Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται όλο και περισσότερο η αναζήτηση δημιουργικών τρόπων και ο σχεδιασμός συγκεκριμένων τακτικών ώστε να δίνεται η οικονομική και υλική δυνατότητα μιας ευρύτερης παραγωγής πολιτιστικών αγαθών. (Βερνίκος, 2011:29). Η αναζήτηση αυτή απαντά τόσο στις ανάγκες της κοινωνίας για διασκέδαση και ψυχαγωγία, όσο και στις ανάγκες των καλλιτεχνών για νέους τρόπους έκφρασης. Οι πολιτιστικές βιομηχανίες αποτελούν σημαντικό κομμάτι τόσο της σύγχρονης οικονομίας όπως θα δούμε αναλυτικά παρακάτω, όσο και της σύγχρονης κοινωνίας.
Οι πολιτιστικές βιομηχανίες ή κλάδοι πολιτισμού και δημιουργικότητας όπως συναντάται ο όρος στην βιβλιογραφία, περιλαμβάνουν τις επιχειρήσεις παραγωγής εμπορεύσιμων αγαθών υψηλού αισθητικού ή συμβολικού χαρακτήρα που η χρήση τους αποσκοπεί στον ερεθισμό των βιωματικών αντιδράσεων του καταναλωτή. […] Ο όρος καλύπτει ένα ευρύ και ετερόκλητο φάσμα δραστηριοτήτων συναφών με το ευρύτερο πεδίο του πολιτισμού. Πιο συγκεκριμένα περιλαμβάνει: Εκτυπώσεις, κατασκευές, χειροτεχνίες, λιανικό εμπόριο πολιτιστικών αγαθών (κύρια βιβλία και μουσικές εκδόσεις), εκδόσεις λογισμικού και προγραμματισμός ηλεκτρονικών συστημάτων, Οπτικοακουστικά, τηλεόραση και ραδιόφωνο, αρχιτεκτονική, διαφήμιση, design, τέχνες, βιβλιοθήκες και Μουσεία. (Αυδίκος, Μιχαηλίδου, Κλήμης).
Με την ραγδαία μεταβολή των κοινωνικών, οικονομικών και πολιτικών συνθηκών, οι καλλιτεχνικές δραστηριότητες παύουν να αποτελούν πλέον ατομικό επάγγελμα αλλά γίνονται μέρος μιας συλλογικότητας. Ορίζονται πλέον σαφέστερα θεσμικά και νομικά πλαίσια για την διευκόλυνση αλλά και την προστασία της καλλιτεχνικής δημιουργίας: το ελεύθερο του δημιουργού χωρίς να θίγει την δημιουργία ή την προσωπικότητα κάποιου άλλου, η προστασία της δημιουργίας μέσω της πνευματικής ιδιοκτησίας κ.α. Μεταμορφώνονται έτσι από ατομικά επιτεύγματα σε θεσμικές δράσεις, ενώ το τελικό προϊόν περνά από διάφορα στάδια (Μπαντιμαρούδης, 2011).
Τα τελευταία χρόνια μάλιστα, με την ολοένα και αυξανόμενη είσοδο επιχειρήσεων στον πολιτιστικό τομέα, ο ανταγωνισμός μεγαλώνει ακόμα και σε επιχειρήσεις με ανόμοιο φαινομενικά αντικείμενο. Αυτό συμβαίνει καθώς όλες οι πολιτιστικές βιομηχανίες διεκδικούν τον περιορισμένο ελεύθερο χρόνο αλλά και τον ελάχιστο προϋπολογισμό που διαθέτει ο σύγχρονος άνθρωπος για την διασκέδαση του. Οι καλλιτεχνικές δραστηριότητες αφορούν πλέον ένα μεγάλο κομμάτι του πληθυσμού, είτε πρόκειται για αυτούς που τις δημιουργούν είτε για αυτούς που τις απολαμβάνουν είτε για τους θεσμούς ενός κράτους. Συνεπώς, παρατηρείται ανοδική τάση σε σχέση με την είσοδο επιχειρήσεων στον τομέα των πολιτιστικών βιομηχανιών ενώ παράλληλα αυξάνονται και οι επιχορηγήσεις από τα κράτη και τους διεθνείς οργανισμούς και φορείς. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα την ανάπτυξη μιας ιδιάζουσας πολιτιστικής/δημιουργικής οικονομίας.
Στο επίκεντρο της δημιουργικής οικονομίας βρίσκονται οι δημιουργικές βιομηχανίες (UNCTAD, 2010: 10). Πρόκειται στην ουσία για μια οικονομία που επικεντρώνεται στην παραγωγή και το εμπόριο παροχής υπηρεσιών που σχετίζονται με πολιτιστικά αγαθά, όπου ακόμα και το τελικό προϊόν αποτελεί μια εμπειρία και όχι ένα απτό, εμπορικό προϊόν ευρείας κατανάλωσης όπως συμβαίνει στις παραδοσιακές δομές του εμπορίου.
Η οικονομική μεταβολή μάλιστα είναι τόσο ραγδαία ώστε η Ευρωπαϊκή βιομηχανία πολιτισμού αναδεικνύεται ως παγκόσμιος ηγέτης κατέχοντας περίπου το 70% της παγκόσμιας αγοράς (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2012). Το γεγονός αυτό της δίνει συγκριτικό πλεονέκτημα όσον αφορά τις εξαγωγές σε σχέση με τις υπόλοιπες βιομηχανίες, ενώ παράλληλα καθιστά την δημιουργική βιομηχανία ως φορέα οικονομικής ανάπτυξης, εθνικής ταυτότητας και συλλογικής συνείδησης καθώς και φορέα ανάδειξης της πολιτιστικής κληρονομιάς. Η πολιτιστική οικονομία αποδεικνύεται αρκετά ισχυρή καθώς καταφέρνει να συνδυάσει πρακτικές παραδοσιακού και ηλεκτρονικού εμπορίου (e-commerce activities), ενώ αποτελεί και μια οικονομία ανθεκτική σε περιόδους κρίσης. Η εξαγωγή προϊόντων πολιτιστικού ενδιαφέροντος από τις χώρες της Ευρωπαϊκής ένωσης υπήρξε ανέκαθεν μέσο διάδοσης και ανάδειξης της τοπικής κουλτούρας επηρεάζοντας βαθιά τις αντιλήψεις των υπολοίπων εθνών, ενώ ταυτόχρονα επιφέρει και θετικά οικονομικά αποτελέσματα μέσω του πολιτιστικού τουρισμού.
Μάλιστα, σύμφωνα με τα τελευταία στοιχεία, ο πολιτιστικός τομέας συνεισφέρει το 3% του ΑΕΠ της Ευρωπαϊκής Ένωσης, – μη συμπεριλαμβανομένου του χρηματοπιστωτικού τομέα – και απασχολεί περισσότερους από 7 εκατομμύρια ανθρώπους, από τους οποίους περίπου 1 εκατομμύριο είναι αυτοαπασχολούμενοι και ελεύθεροι επαγγελματίες. Κατά την Πράσινη Βίβλο (Ευρωπαϊκή Επιτροπή 2010), συμβάλλει κατά 2,6% στο ΑΕΠ της Ευρωπαϊκής Ένωσης και προσφέρει θέσεις εργασίας σε περισσότερους από 5 εκατομμύρια ανθρώπους. Μεταξύ 2002 και 2011, οι εξαγωγές προϊόντων πολιτισμού και δημιουργίας από την Ευρώπη προς τον υπόλοιπο κόσμο αυξήθηκαν με μέσο ετήσιο ρυθμό 6,3% (Λαζαρέτου, 2014,:7)
Για την χώρα μας, τα διαθέσιμα στοιχεία είναι μάλλον θετικά όσον αφορά την οικονομική αποτίμηση των πολιτιστικών βιομηχανιών. Σχετικά με το Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν (ΑΕΠ) της Ελλάδας, η αξία που αφορά βιομηχανίες παροχής υπηρεσιών και αγαθών ανέρχεται σε εκατομμύρια ευρώ. Η αύξηση μάλιστα του κύκλου εργασιών που παρατηρείται στο ΑΕΠ της Ελλάδας σε σχέση με τις πολιτιστικές βιομηχανίες είναι αλματώδης από το 2000 ως και το 2006, καθώς σημειώνεται μεταβολή της τάξης του 69%. Αυτό σημαίνει ότι οι πολιτιστικές βιομηχανίες στην χώρα μας το δοθέν χρονικό διάστημα αναπτύχθηκαν με μεγαλύτερη ταχύτητα σχετικά με τους ρυθμούς ανάπτυξης της εθνικής οικονομίας (Αυδίκος, 2014: 68). Η χώρα μας μάλιστα βρίσκεται αρκετά χαμηλά σε αυτόν τον τομέα, καθώς χώρες όπως είναι η Γαλλία (3,4%) η Νορβηγία (3,2%), η Φιλανδία και το Ηνωμένο Βασίλειο (3,1%) σημειώνουν μεγαλύτερο ποσοστό συμμετοχής των πολιτιστικών βιομηχανιών στο ΑΕΠ.
Συνοψίζοντας, θα διαπιστώσουμε ότι η συμβολή της Ευρωπαϊκής δημιουργικής βιομηχανίας στο Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν είναι εξαιρετικά σημαντική. Αποτελεί μια ταχέως αναπτυσσόμενη βιομηχανία με σημαντικά οικονομικά, κοινωνικά και πολιτιστικά οφέλη τόσο για την Ευρωπαϊκή Ένωση όσο και για την Ελλάδα.
Βιβλιογραφία
Αυδίκος, Β. (2014) Οι πολιτιστικές και δημιουργικές βιομηχανίες στην Ελλάδα. Αθήνα: Επίκεντρο
Αυδίκος, Β., Μιχαηλίδου, Μ., και Κλήμης, Γ.-Μ. (2017). Μελέτη για την χαρτογράφηση της πολιτιστικής-δημιουργικής βιομηχανίας στην Ελλάδα (συνοπτική παρουσίαση). Ερευνητική έκθεση. Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού, Ινστιτούτο Περιφερειακής Ανάπτυξης Παντείου Πανεπιστημίου, Αθήνα.
Βερνίκος Ν., Δασκαλοπούλου Σ., Μπαντιμαρούδης Φ., (2005). Πολιτιστικές βιομηχανίες. Διαδικασίες, Υπηρεσίες, Αγαθά. Αθήνα: Κριτική
Ευρωπαϊκή Επιτροπή (2010). Πράσινη Βίβλος. Απελευθέρωση του δυναμικού των κλάδων του πολιτισμού και της δημιουργικότητας. COM(2010) 183 τελικό, 27 Απριλίου.
Λαζαρέτου, Σ. (2014). Η έξυπνη οικονομία: «Πολιτιστικές» και «δημιουργικές» βιομηχανίες στην Ελλάδα. Μπορούν να αποτελέσουν προοπτική εξόδου από την κρίση;. Δοκίμιο εργασίας Νο. 175. Τράπεζα της Ελλάδος, Διεύθυνση Οικονομικών Μελετών – Τμήμα Ειδικών Μελετών. Αθήνα.
Μπαντιμαρούδης, Φ. (2011). Πολιτιστική επικοινωνία.Οργανισμοί, θεωρίες, Μέσα. Αθήνα: Κριτική
Μπούνια Αλ. (2008) Η Τεχνολογία στην υπηρεσία της Πολιτισμικής Κληρονομιάς. Διαχείριση, Εκπαίδευση, Επικοινωνία. Αθήνα: Καλειδοσκόπιο
Adorno, T. and Horkheimer, M. (1944). The culture industry: Enlightenment as mass deception. In Dialectic of enlightenment (pp. 120-167). New York: Seabury.
Εuropean Commission, Commission Staff Working Document on Competitiveness of the European HighEnd Industries, SWD(2012) 286 final, 26 Σεπτεμβρίου.
Hesmondhalgh, D. (2002) The Cultural Industries. London: Sage
Hesmondhalgh, D. (2008). Cultural and creative industries. The Sage Handbook of cultural analysis. London: Sage: 552-569.
UNCTAD (2010). Creative Economy Report 2010. Creative Economy: A Feasible Development Option. New York: United Nations.
Πηγή εικόνας: