Γράφει ο Χαράλαμπος Μπαλασόπουλος
Η φιλοσοφία γύρω από την στρατηγική του σπουδαίου Ιταλού διανοητή και διπλωμάτη Νικολό Μακιαβέλι εμπεριέχεται καλύτερα στα δύο του έργα «Περί της Τέχνης του Πολέμου» και «Ο Ηγεμόνας». Η δυσκολία στην ερμηνεία των ιδεών του βρίσκεται κυρίως στη διαφορά μεταξύ της αδίστακτης πολιτικής ισχύος του «Ηγεμόνα» και τις ρεπουμπλικανικές αρχές του ίδιου του συγγραφέα. Φαίνεται ότι οι δημοκρατικές αξίες του Μακιαβέλι αμφισβητήθηκαν έντονα από τις εμφανείς επιτυχίες των απόλυτων μοναρχιών της εποχής του, αφού την εποχή της δημιουργίας των βιβλίων του, από το 1490 έως το 1522, η Γαλλία είχε κατακτήσει τη μητρική του πόλη Φλωρεντία τρεις φορές, είχε υποτάξει τη Γένοβα, τη Βενετία και το Μιλάνο και σχεδίαζε να διαιρέσει την Ιταλία μεταξύ της ίδιας, της Ισπανίας και της Αυστρίας. Αυτή η κατάσταση είχε αναδείξει, από τη μία, τα προβλήματα των δημοκρατιών της εποχής και από την άλλη είχε δημιουργήσει ένα ιδιαιτέρως εχθρικό στρατηγικό περιβάλλον για τα μικρά ιταλικά κρατίδια. Ο Μακιαβέλι, επομένως, ήλπιζε ότι με το έργο του θα μπορούσε να βοηθήσει στην επιβίωση της Φλωρεντίας και τελικά στον διωγμό των ξένων δυνάμεων από την πατρίδα του.
Σύμφωνα, λοιπόν, με τον συγγραφέα όλες οι πτυχές της πολιτικής ζωής είναι απόρροια δύο αντιθετικών εννοιών: της Fortuna, ή αλλιώς τύχης, και της Virtù, ή αλλιώς αρετής. Η Fortuna αφορά, αφενός, την εξάρτηση σε όλες τις μεταβλητές που είναι εκτός του ανθρώπινου ελέγχου. Αυτές περιλαμβάνουν την τύχη, τη φύση, αλλά και τις αντιδράσεις, τα κίνητρα και τις ικανότητες άλλων παικτών στο διεθνές σκηνικό. Τα στοιχεία της Fortuna μπορεί να είναι, κατά συνέπεια, αρχικές στρατηγικές συνθήκες, πράξεις του Θεού και παράθυρα ευκαιριών. Κάθε στρατηγική που βασίζεται σε αυτούς τους παράγοντες είναι στρατηγική της Fortuna και περιλαμβάνει πλεονεκτήματα από κάποια μάχη, ad–hoc συμμαχίες και πολιτικούς ελιγμούς. Η Virtù αφετέρου είναι η εξάρτηση αποκλειστικά στις πράξεις του ίδιου του ηγεμόνα. Στηρίζεται στη δημιουργία ενός καθεστώτος, το οποίο μπορεί να επιβιώσει από μόνο του χωρίς να χρειάζεται την Fortuna. Οι δύο αυτές έννοιες δεν παράγουν μόνο διαφορετική στρατηγική, αλλά επηρεάζουν και τον χαρακτήρα των κινήσεων του πρίγκηπα. Για παράδειγμα, η Fortuna χαρακτηρίζεται από γρήγορες αλλαγές, ζωηρότητα και βραχυχρόνιες επιπτώσεις, ενώ η Virtù συνήθως σχετίζεται με τη συνοχή, τη πειθαρχεία και τις μακροχρόνιες επιπτώσεις. Ο Μακιαβέλι θεωρεί ότι τα στοιχεία αυτά μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε όλα τα στάδια της κοινωνικής διαστρωμάτωσης. Συγκεκριμένα, το κοινωνικό σύνολο, για τον ίδιο, αποτελείται από τον πρίγκηπα-ηγεμόνα, δηλαδή τον απόλυτο άρχοντα, τους αριστοκράτες, οι οποίοι συσσωρεύουν στα αξιώματά τους μεγάλη ισχύ και τον «λαό», ο οποίος είναι αδύναμος αλλά πολυάριθμος.
Η μεταβλητότητα της τύχης απαιτεί, αρχικά, μία στρατηγική η οποία βασίζεται στην Virtù. Η αρετή προϋποθέτει τη δημιουργία ενός καθεστώτος ή τάξης που δεν καταρρέει στις εξωτερικές πιέσεις και δεν διαλύεται στις εγχώριες διαιρέσεις. Προκειμένου να το επιτύχει αυτό, ο ηγεμόνας πρωτίστως οφείλει να διασφαλίσει την απόλυτη υπακοή του λαού του, ειδάλλως θα απειλείται συνεχώς από αριστοκρατικές εξεγέρσεις. Ο συγγραφέας θεωρεί πως ο καλύτερος τρόπος να αποφύγει ο ηγεμόνας τις συνωμοσίες είναι να μην τον μισεί ο λαός, γιατί το μίσος των κατώτερων τάξεων θα οδηγήσει τους συνωμότες στη δολοφονία του πρίγκηπα, με σκοπό να κερδίσουν τη λαϊκή υποστήριξη. Ο λαός ζει μια απλή ζωή και δεν έχει φιλοδοξίες, έτσι λοιπόν ο ηγεμόνας μπορεί να τον κερδίσει με το μέρος του αν δεν τον καταδυναστεύει. Η τυραννία θα αποφευχθεί αν το καθεστώς δρα εντός ενός περιορισμένου νομικού πλαισίου και ενός είδους «φυσικής τάξης», δηλαδή αν είναι δίκαιο. Επιπροσθέτως, τα προνόμια των αριστοκρατών είναι αναγκαίο να διατηρούνται, καθώς οι ίδιοι θα θεωρήσουν τυραννικό οποιοδήποτε καθεστώς προσπαθήσει να τους στερήσει την ισχύ τους. Επομένως, όλες οι κοινωνικές τάξεις θα θελήσουν τη διατήρηση μιας δίκαιης τάξης, με σκοπό να προστατεύσουν τα συμφέροντά τους. Παρόλα αυτά, ο ηγεμόνας οφείλει να μην παραγκωνιστεί εντός του καθεστώτος του από μια δραστήρια γραφειοκρατία. Για αυτόν τον λόγο, θα πρέπει συνεχώς να παρουσιάζεται ως απαραίτητο στοιχείο για τη διατήρηση της τάξης, παρεμβαίνοντας στα προβλήματα των υπηκόων του, με στόχο να επιδείξει ότι το κράτος λειτουργεί χάρις τις έγκαιρες επεμβάσεις του. Γενικότερα, οι πρίγκηπες δεν θα πρέπει να αγνοούν ότι το καθεστώς υπάρχει αποκλειστικά για να εξυπηρετεί τα συμφέροντά τους, άρα είναι απαραίτητο να μην υποστηρίζουν παλαιές αρχές που δεν δρουν προς όφελος τους, λόγω της παράδοσης είτε επειδή νομίζουν ότι είναι ορθές.
Από την άλλη μεριά, οι ηγεμόνες είναι αναγκασμένοι να μην αφήνουν την κατάστασή τους να χειροτερεύει, παρακινούμενοι από την ηθική ή τη διατήρηση της ειρήνης. Χρειάζεται, λοιπόν, να είναι πάντοτε έτοιμοι να αντιδράσουν στις συγκυρίες με μία στρατηγική, η οποία βασίζεται στην Fortuna. Η στρατηγική αυτή θα πρέπει να στηρίζεται στην ταχύτητα, τόσο των κινήσεων όσο και της λήψης αποφάσεων, καθώς οι περιστάσεις αλλάζουν με γρήγορους ρυθμούς. Ο ηγεμόνας επιθυμεί να συλλέξει όσο το περισσότερο φυσική και ψυχολογική ισχύ, για να κάμψει την αντίσταση του αντιπάλου του. Τα σχέδια του, ως συνέπεια, οφείλουν για αρχή να αποσκοπούν στον έλεγχο συμμάχων. Στα δεσποτικά καθεστώτα ο πρίγκηπας δεν μπορεί να συμμαχήσει με κανέναν, γιατί όλοι είναι αδύναμοι μπροστά στον απόλυτο άρχοντα. Παρόλα αυτά, μόλις εξολοθρεύσει αυτήν την ηγετική μορφή, θα καταφέρει να κατακτήσει όλο το βασίλειο. Στις δημοκρατίες ο ηγεμόνας επιδιώκει την υποστήριξη του λαού, όπως πράττει και στο δικό του κράτος. Τέλος, στα μεικτά συστήματα είναι σημαντικές οι συμμαχίες με αριστοκράτες, οι οποίοι είναι δυσαρεστημένοι με το υπάρχον καθεστώς. Ο Μακιαβέλι συνιστά την αποφυγή σύναψης συμμαχιών με τρίτα κράτη, ειδικά με Μεγάλες Δυνάμεις, καθώς αυτά θα μπορούν με αυτόν τον τρόπο να επηρεάζουν τις αποφάσεις του ηγεμόνα και εν τέλει να τον μετατρέψουν σε υποχείριό τους. Ο πρίγκηπας οφείλει, επιπλέον, να μην ανταμείβει υπερβολικά τους συμμάχους του, ιδιαίτερα σε περιπτώσεις που εκείνοι μπορούν να αποκτήσουν περισσότερη ισχύ από τον ίδιο και να απειλήσουν τη θέση του. Ευνόητο είναι, λοιπόν, ότι ο ηγεμόνας δεν πρέπει ούτε να υπόσχεται πολύ λίγα, με αποτέλεσμα να μην τον υποστηρίξει κανείς, αλλά ούτε και πάρα πολλά. Εντούτοις, χρειάζεται να δίνει υποσχέσεις κενού περιεχομένου και να μην τηρεί πάντοτε τις δεσμεύσεις του. Μετά το πέρας του πολέμου, οι συμμετέχοντες σε αυτόν θα πρέπει να κριθούν από τον ηγεμόνα με τρεις τρόπους: πρώτα από όλα, οι σύμμαχοι θα επιβραβευτούν, ανάλογα με τις θυσίες τους. Τα υπόλοιπα μέλη του πολέμου χωρίζονται σε τρεις κατηγορίες, στους ουδέτερους, σε αυτούς που επιδεικνύουν διάθεση για μελλοντική συνεργασία και στους εχθρούς. Τα πρώτα δύο μέλη θα προσεγγιστούν από τον πρίγκηπα, ο οποίος θα τους υποσχεθεί την ευημερία τους σε αντάλλαγμα με την υποταγή τους στον ίδιο. Οι εχθροί από την άλλη θα τιμωρηθούν παραδειγματικά, προκειμένου ο ηγεμόνας να κάνει σαφείς τις συνέπειες της ανυπακοής. Ειδικότερα, ο Μακιαβέλι θεωρεί πως οι αντίπαλοι του ηγεμόνα πρέπει να καταστραφούν πλήρως, αφού μια ήπια τιμωρία θα γίνει η αφορμή για μελλοντικές συγκρούσεις.
Ο ηγεμόνας, όμως, εκτός από τους συμμάχους του, οφείλει να διαχειρίζεται και την εικόνα του. Συγκεκριμένα οφείλει όχι μόνο να γνωρίζει τα συμφέροντα των πιθανών συμμάχων του, αλλά και να τους διαβεβαιώνει ότι πράγματι μπορεί να τα εξυπηρετήσει. Επομένως, η αντίληψη λίγων δυνατών προσώπων για τις ικανότητες του πρίγκηπα είναι αρκετή για να τον αναδείξει ή να τον καταστρέψει. Η αντίληψη ότι ο ηγεμόνας οφείλει να επηρεάζει τα συμφέροντα των άλλων βρίσκεται και στη γνωστή ρήση του Μακιαβέλι «…είναι πολύ πιο σίγουρο να σε φοβούνται παρά να σε αγαπούν, αν είναι να λείψει ένα από τα δύο». Η αγάπη, και το μίσος αντίστοιχα, είναι μη-ορθολογικά συναισθήματα που δεν σχετίζονται με το συμφέρον του ατόμου και δεν μπορούν να ελεγχθούν εύκολα από τον ηγεμόνα. Ο φόβος, αντίθετα, είναι το φυσικό ένστικτο προς αποφυγή κινδύνου και ως εκ τούτου μπορεί να χρησιμοποιηθεί από τον ηγεμόνα για να καθοδηγήσει τη συμπεριφορά των συμμάχων και των υπηκόων του. Έτσι λοιπόν, ο πρίγκηπας δεν πρέπει να παρουσιάζεται ούτε σαν ένα πρόσωπο λατρείας, ούτε σαν ένας εκδικητικός τύραννος, αλλά οφείλει να είναι ένας ορθολογικός ηγέτης, ο οποίος διασφαλίζει προνόμια για αυτούς που υποτάσσονται στη θέλησή του. Προκειμένου όμως να φαίνεται σαν ορθολογικός ηγέτης, ο ηγεμόνας δεν πρέπει να παρουσιάζεται με χαρακτηριστικά, τα οποία προάγουν την περιφρόνηση, όπως η ασυνέπεια, η θηλυπρέπεια (σύμφωνα με τον Μακιαβέλι έλλειψη ανδρείας), η αναποφασιστικότητα και η δειλία. Αντιθέτως, θα πρέπει να διαθέτει κύρος, δηλαδή να θεωρείται ότι είναι σπουδαίος, τίμιος, δυνατός και γενναίος. Επισημαίνεται ότι ο ηγεμόνας οφείλει μόνο να παριστάνει ότι κατέχει αυτές τις αρετές. Το αν θα έπρεπε να τις κατέχει πραγματικά είναι μια εντελώς διαφορετική συζήτηση. Εξάλλου, ο πρίγκηπας χρειάζεται να είναι ασυνεπής για να χειρίζεται τις υποσχέσεις του στους συμμάχους, άρα οφείλει να διαχωρίζει το «φαίνεσθαι» από το «είναι».
Συμπερασματικά, η εμμονή του Μακιαβέλι στην πραγματικότητα των καταστάσεων και όχι στα ήθη και την ιδεατή συμπεριφορά ήταν αυτή που τον κατέταξε από νωρίς ως μια ηγετική φιγούρα της ρεαλιστικής σχολής των διεθνών σχέσεων. Εκτός από θεωρητικός όμως, ο Μακιαβέλι ήταν και πραγματιστής, ο οποίος ασχολούταν με τα σημαντικότερα προβλήματα των ηγετών της εποχής του. Απόρροια των προαναφερθέντων είναι ότι ο Ιταλός διανοητής θεωρεί πως ο σπουδαίος ηγεμόνας γνωρίζει να διαχειρίζεται τέλεια την Fortuna και την Virtù, αναλόγως τα συμφέροντά του. Ξέρει και πώς να δράσει στην καθεμία από αυτές, αλλά και πότε να αλλάξει στρατηγική. Η Fortuna είναι απαραίτητη προκειμένου ο ηγεμόνας να ξεπεράσει τα όρια του και να αποκτήσει ισχύ, ενώ η Virtù είναι αναγκαία ώστε να διατηρήσει τα κεκτημένα του. Εν τέλει, ο πρίγκηπας γνωρίζει πάντα πως να χειραγωγεί τους άλλους γύρω από τα συμφέροντά τους και να τους εκμεταλλευτεί για δικό του όφελος.
Βιβλιογραφία
Machiavelli N. (2004). Ο Ηγεμόνας. Εκδόσεις ΜΠΙΜΠΗΣ.
Machiavelli N. (2022). Περί της Τέχνης του Πολέμου. Εκδόσεις ΖΗΤΡΟΣ.
Nederman, Cary (2022). Niccolò Machiavelli. The Stanford Encyclopedia of Philosophy. Διαθέσιμο σε: https://plato.stanford.edu/archives/sum2022/entries/machiavelli/
Nguyen, T. (2018). Literature Review: Machiavelli’s Idea of Virtu. Research Gate. Διαθέσιμο σε: https://www.researchgate.net/publication/329465088_Literature_Review_Machiavelli’s_Idea_of_Virtu/
Manfred J. Holler (2009). Niccolò Machiavelli on Power. RMM. Perspectives in Moral Science. Διαθέσιμο σε: https://d-nb.info/1005025843/34/
Mansfield, H. (2022). Niccolò Machiavelli. Encyclopedia Britannica. Διαθέσιμο σε: https://www.britannica.com/biography/Niccolo-Machiavelli
Πηγή Εικόνας: https://vk.com/@topuniversity_lectures-13-interesting-facts-about-niccolo-machiavelli