Γράφει η Εύη Σουλτάτου
Στις 24 Μαρτίου του τρέχοντος έτους, το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο υπέγραψε τη Στρατηγική Πυξίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης (EU Strategic Compass), σχέδιο το οποίο βασίζεται στην ενίσχυση της πολιτικής ασφάλειας και άμυνας της ΕΕ έως το 2030, σε μια στιγμή που ο πόλεμος έχει επιστρέψει στα σύνορα της Ευρώπης μετά από πολύ καιρό με την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία. Για να κατανοήσουμε καλύτερα αυτή τη στρατηγική και γιατί συνέβη σε αυτό το σημείο της ιστορίας, είναι σημαντικό να προσδιοριστούν οι στόχοι της ΕΕ στους τομείς της Κοινής Εξωτερικής Πολιτικής και Πολιτικής Ασφάλειας (ΚΕΠΠΑ), καθώς και της Κοινής Πολιτικής Ασφάλειας και Άμυνας (ΚΠΑΑ). Αυτό το άρθρο πρόκειται να απαντήσει σε ένα κρίσιμο ερώτημα: «Είναι έτοιμη η ΕΕ να εμβαθύνει την εξωτερική της πολιτική και την πολιτική ασφάλειας»;
Η ανάπτυξη της ΕΕ στην εξωτερική πολιτική και την πολιτική ασφάλειας
Η συνθήκη της Λισαβόνας το 2009, η τελευταία συνθήκη της ΕΕ που υπέγραψαν τα κράτη μέλη, έφερε κάποιες σημαντικές αλλαγές και περαιτέρω ολοκλήρωση στον τομέα της εξωτερικής πολιτικής. Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα μέρη της συνθήκης ήταν ο νέος ρόλος του Ύπατου Εκπροσώπου της ΕΕ, ο οποίος συντονίζει και εκπροσωπεί την ΚΕΠΠΑ της ΕΕ, μια θέση που δημιουργήθηκε από τη Συνθήκη του Άμστερνταμ το 1997. Η Συνθήκη της Λισαβόνας αναβάθμισε αυτή τη θέση και την εμπλούτισε με περισσότερες ευθύνες και δύναμη. Από την 1η Δεκεμβρίου 2019, την προεδρία του Ύπατου Εκπροσώπου της ΕΕ ασκεί ο Josep Borrell Fontelles. Αυτή η θέση διαμορφώνει και διευθύνει την ΚΕΠΠΑ και την ΚΠΑΑ, προεδρεύει του συμβουλίου των υπουργών Εξωτερικών της ΕΕ, ηγείται του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Άμυνας και είναι ένας από τους αντιπροέδρους της Ευρωπαϊκής Επιτροπής.
Όσον αφορά την ΚΕΠΠΑ και την ΚΠΑΑ, αυτοί είναι οι τομείς της ΕΕ που με τον Ύπατο Εκπρόσωπο ασκούν την εξωτερική πολιτική και την πολιτική ασφάλειας της ΕΕ. Ειδικότερα, η ΚΕΠΠΑ είναι υπεύθυνη για τη διατήρηση της ειρήνης, την ενίσχυση της διεθνούς ασφάλειας και την προώθηση της διεθνούς συνεργασίας, του κράτους δικαίου, του σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και των θεμελιωδών ελευθεριών, όσο και για την προώθηση της δημοκρατίας. Ο Ύπατος Εκπρόσωπος της ΕΕ εκπροσωπεί αυτόν τον τομέα και διευθύνει, επίσης, την Ευρωπαϊκή Υπηρεσία Εξωτερικής Δράσης (ΕΥΕΔ), τη διπλωματική υπηρεσία της ΕΕ. Από την άλλη, η ΚΠΑΑ αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της ΚΕΠΠΑ και περιλαμβάνει το προοδευτικό πλαίσιο της κοινής αμυντικής πολιτικής της ΕΕ. Αυτός ο τομέας προσπαθεί να επιτύχει τις στρατιωτικές δυνατότητες της ΕΕ και να αναπτύξει αποστολές εκτός ΕΕ για τη διατήρηση της ειρήνης και την ενίσχυση της διεθνούς ασφάλειας μαζί με την πρόληψη συγκρούσεων. Η ΚΠΑΑ λειτουργεί σύμφωνα με τον Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών και οι αποφάσεις λαμβάνονται ομόφωνα από το Συμβούλιο της Ε.Ε.
Μέχρι τώρα, η εξωτερική πολιτική ήταν το πραγματικό συμφέρον της ΕΕ και των κρατών μελών, επικεντρωμένη σε τομείς στους οποίους η Ένωση μπορούσε να δώσει το πλεονέκτημα της διαπραγμάτευσης ως ΕΕ, παρά μόνο ως κράτος μέλος, όπως η στρατηγική οικονομική συνεργασία. Ο τομέας της ασφάλειας έμεινε πίσω και καμία από τις Συνθήκες δεν απαιτεί από τα κράτη μέλη να αναθέσουν τις πολιτικές ασφαλείας τους στα χέρια της ΕΕ. Ο λόγος είναι ότι η ασφάλεια είναι βασική ευθύνη των κρατών προκειμένου να προστατεύσουν τα εδάφη και τους πολίτες τους και δεν είναι αποδεκτό και σκόπιμο να εμπιστεύονται κάποιον άλλον να το κάνει για αυτά.
Τι σημαίνει Στρατηγική Πυξίδα;
Οι υπουργοί Άμυνας και Εξωτερικών της ΕΕ συμφώνησαν σε μια νέα στρατηγική, τη Στρατηγική Πυξίδα, μια κοινή ευρωπαϊκή αμυντική πολιτική. Στόχος αυτής της στρατηγικής είναι να παράσχει ασφάλεια στην Ένωση και να αναπτύξει περαιτέρω την ευρωπαϊκή πολιτική ασφάλειας και άμυνας. Οι ηγέτες της ΕΕ συμφώνησαν σε αυτό το σχέδιο στις 24 Μαρτίου και ο Josep Borrell επαίνεσε ότι «αυτή είναι μόνο η αρχή». Το στρατηγικό Compass πρόκειται να ενισχύσει τη στρατηγική αυτονομία της ΕΕ, εφόσον η ΕΕ μπορεί να συνεργάζεται με τους εταίρους για να προστατεύει τα συμφέροντα και τις αξίες της.
Σε πρακτικό επίπεδο, αυτό το στρατηγικό σχέδιο έρχεται με τέσσερα «μαξιλάρια»: δράση, επένδυση, συνεργασία και ασφάλεια. Η πράξη περιλαμβάνει τη δημιουργία ικανότητας ταχείας ανάπτυξης της ΕΕ έως 5000 στρατευμάτων, την ανάπτυξη 200 πλήρως εξοπλισμένων εμπειρογνωμόνων της αποστολής ΚΠΑΑ, τη διεξαγωγή ζωντανών ασκήσεων σε ξηρά και θάλασσα, την ενίσχυση της στρατιωτικής κινητικότητας, την ενίσχυση των πολιτών της ΕΕ, στρατιωτικών αποστολών και επιχειρήσεων ΚΠΑΑ και να γίνει πλήρη χρήση του Ευρωπαϊκού Μηχανισμού Ειρήνης για την υποστήριξη των εταίρων. Η επένδυση αφορά τις στρατιωτικές δαπάνες που τα κράτη-μέλη έχουν δεσμευτεί να ενισχύσουν προκειμένου να ανταποκριθούν στη συλλογική φιλοδοξία της μείωσης των κρίσιμων στρατιωτικών και μη στρατιωτικών χασμάτων, παράλληλα με την ενίσχυση της Ευρωπαϊκής Αμυντικής Τεχνολογικής και Βιομηχανικής Βάσης.
Συνεχίζοντας με τα άλλα δύο μαξιλάρια, η συνεργασία σχετίζεται με τον προσδιορισμό κοινών απειλών και προκλήσεων εντός της ΕΕ. Αυτό θα πραγματοποιηθεί με την ενίσχυση της συνεργασίας με στρατηγικούς εταίρους, όπως το ΝΑΤΟ, τον ΟΗΕ, τον ΟΑΣΕ (Οργανισμός για την Ασφάλεια και τη Συνεργασία στην Ευρώπη) και περιφερειακούς εταίρους, την ανάπτυξη διμερών εταιρικών σχέσεων με χώρες ομοϊδεάτες και προσαρμοσμένες εταιρικές σχέσεις προωθώντας τη συμμετοχή σε αποστολές και επιχειρήσεις ΚΠΑΑ και υποστηρίζοντας τη δημιουργία ικανοτήτων. Το τελευταίο μαξιλάρι, η ασφάλεια, αφορά την ενίσχυση της προσμονής, την αποτροπή και την απάντηση σε απειλές και προκλήσεις. Αυτό περιλαμβάνει την ενίσχυση των ικανοτήτων ανάλυσης πληροφοριών της ΕΕ, την ανάπτυξη του Hybrid Toolbox, του Cyber Diplomatic Toolbox, του Foreign Information Manipulation and Interference Toolbox, της EU Space Strategy for Security and Defense και την ενίσχυση του ρόλου της ΕΕ ως παράγοντα θαλάσσιας ασφάλειας.
Είναι έτοιμη η ΕΕ να εμβαθύνει την εξωτερική της πολιτική και την πολιτική ασφάλειας;
Η Στρατηγική Πυξίδα είναι ένα μεγάλο βήμα από τα κράτη μέλη καθώς αποδέχονται την εμβάθυνση της κοινής πολιτικής ασφάλειας της ΕΕ. Σχεδόν πριν από δύο δεκαετίες, το δίλημμα της ΕΕ αφορούσε τη διεύρυνση ή την εμβάθυνση του σχεδίου της ΕΕ, προκειμένου να διατηρηθεί ασφαλής και να συνεχίσει να αναπτύσσεται ως ιδέα, αλλά και να αναπτύσσει τους δεσμούς των κρατών μελών. Η επιλογή είναι προφανής, καθώς η ΕΕ έγινε μεγαλύτερη, αλλά οι ευθύνες και η δύναμή της έχουν εμβαθύνει μόνο στον οικονομικό τομέα. Η Συνθήκη της Λισαβόνας έδωσε μεγαλύτερη ισχύ στην Ένωση στον τομέα της εξωτερικής πολιτικής και διόγκωσε τον τομέα της ασφάλειας σε πρώιμο στάδιο.
Στις 24 Φεβρουαρίου του τρέχοντος έτους, ο πόλεμος έπληξε την ευρωπαϊκή γη όταν η Ρωσία εισέβαλε στην Ουκρανία. Μετά από δεκαετίες, η Ευρώπη έπρεπε να επανεξετάσει πώς η ειρήνη και η ασφάλεια θα μπορούσαν να είναι ξανά το status quo. Η αντίδραση της ΕΕ ήταν ταχύτερη από ό,τι αναμενόταν και αυτό οδήγησε σε μια απροσδόκητα θετική εξέλιξη που δημιούργησε μια ισχυρότερη εμπιστοσύνη μεταξύ της ΕΕ και των κρατών μελών της, όσον αφορά τον τομέα της εξωτερικής πολιτικής και της πολιτικής ασφάλειας. Η υψηλού επιπέδου γραφειοκρατική ΕΕ, ενωμένη στα θέματα ασφάλειας, αντέδρασε γρήγορα, έτοιμη να προστατεύσει την ασφάλεια της Ευρώπης. Με την επιβολή των ισχυρότερων κυρώσεων στην ιστορία κατά της Ρωσίας, τον εξοπλισμό ενός τρίτου μέρους, την ενίσχυση της αμυντικής της συνεργασίας και την αποστολή σήματος ανοίγματος σε νέα μέλη, η ΕΕ φάνηκε πιο ενωμένη και έτοιμη να δράσει σε σημαντικές απειλές κατά της ασφάλειας.
Πάνω απ’ όλα η επιτυχία της ΕΕ να ανταποκριθεί σε αυτόν τον πόλεμο, η ΕΕ είχε δείξει απογοήτευση στο παρελθόν. Ήταν η κατάλληλη στιγμή να πειστούν τα κράτη μέλη για εμβάθυνση στον τομέα της εξωτερικής πολιτικής και πολιτικής ασφάλειας, αν και δεν υπάρχει εγγύηση ότι η ΕΕ θα αντιδράσει γρήγορα και ενωμένη σε μελλοντική κρίση. Μπροστά σε αυτή την κρίση, η ΕΕ απάντησε τόσο με τη διεύρυνση όσο και με την εμβάθυνση. Είναι πολύ πιθανό η διαδικασία της διεύρυνσης να επιταχυνθεί και να έχει ήδη συμφωνηθεί εμβάθυνση στην ΚΠΑΑ. Αν και η διεύρυνση βρίσκεται στο τραπέζι για μια σύντομη λίστα κρατών, δεν φαίνεται πιθανό ότι η Ουκρανία θα γίνει κράτος μέλος, αλλά αντίθετα η ΕΕ και η Ουκρανία θα ενισχύσουν τη συνεργασία τους.
Όσον αφορά την ενίσχυση της σκληρής ισχύος της ΕΕ, αν και φαίνεται αρκετά αισιόδοξη, μια μελλοντική κρίση θα αποκαλύψει την κλίμακα των δυνατοτήτων της ΕΕ εκτός του χρηματοπιστωτικού τομέα. Ο προηγούμενος δισταγμός ή η απροθυμία της ΕΕ να απαντήσει με κυρώσεις στην επιθετικότητα της Τουρκίας στην Ελλάδα και η αποφασιστικότητα της ΕΕ να ανταποκριθεί δυναμικά για να προστατεύσει ένα κράτος μη μέλος, όπως η Ουκρανία, είναι αντιφατικές. Η Ουκρανία έπρεπε να προστατευθεί και αυτό βρήκε την ΕΕ ενωμένη, όμως δεν τη βρήκε ενωμένη στην περίπτωση της Ελλάδας. Συμπεριλαμβανομένων των παραπάνω, οι προκλήσεις που μπορεί να αντιμετωπίσει η ΕΕ σε μια μελλοντική κρίση αφορούν την ενότητα, την αποφασιστικότητα και πάνω απ’ όλα, εάν ο οργανισμός θα είναι έτοιμος να υποστηρίξει με κάθε τρόπο ένα κράτος μέλος έναντι ενός σημαντικού, για την Ένωση, τρίτου μέρους. Συμπερασματικά, οι τελευταίες εξελίξεις φαίνεται να επιβεβαιώνουν ότι η ΕΕ λειτουργεί κατασταλτικά αντί προληπτικά στα ζητήματα ασφαλείας.
Πηγές:
European Council – Council of the European Union. (2022). EU cooperation on security and defence.
Διαθέσιμο σε: https://www.consilium.europa.eu/en/policies/defence-security/
European Union External Action. (2021). A Strategic Compass for Security and Defence.
Διαθέσιμο σε: https://www.eeas.europa.eu/eeas/strategic-compass-security-and-defence-1_en
European Parliament. (2022). The Treaty of Lisbon.
Διαθέσιμο σε: https://www.europarl.europa.eu/factsheets/en/sheet/5/the-treaty-of-lisbon
EUR-Lex. High Representative of the Union for Foreign Affairs and Security Policy.
Διαθέσιμο σε: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=LEGISSUM:high_representative_cfsp
EUR-Lex. Common foreign and security Policy (CFSP).
Διαθέσιμο σε: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=LEGISSUM:foreign_security_policy
EUR-Lex. Common Security and Defence Policy (CSDP).
Διαθέσιμο σε: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=LEGISSUM:european_security_defence_policy
Tidey, A. (2022). What is the ‘strategic compass’ and what does it mean for EU defence?. Euronews.
Διαθέσιμο σε: https://www.euronews.com/my-europe/2022/03/23/what-is-the-strategic-compass-and-what-does-it-mean-for-eu-defence
Karp, J.A., Bowler, S. (2006). Broadening the deepening or broadening versus deepening: The question of enlargement and Europe’s ‘hesitant Europeans’. University of Twente.
Government of the Netherlands. (2022). War in Ukraine.
Διαθέσιμο σε: https://www.government.nl/topics/russia-and-ukraine
European Council – Council of the European Union. (2022). EU response to Russia’s invasion of Ukraine.
Διαθέσιμο σε: https://www.consilium.europa.eu/en/policies/eu-response-ukraine-invasion/
Famà, G., Musiol, L., (2022). The war in Ukraine raises new questions for EU foreign policy. Reliefweb.
Διαθέσιμο σε: https://reliefweb.int/report/world/war-ukraine-raises-new-questions-eu-foreign-policy
DW. (2022). EU backs sanctions on Turkey over gas drilling.
Διαθέσιμο σε: https://www.dw.com/en/eu-leaders-back-sanctions-on-turkey-over-gas-drilling/a-55900747
Πηγή εικόνας: