Γράφει η Κωνσταντίνα Μαυράκη
Η θεωρία του Φοκισμού (focoism) αποτελεί μια πολύ γνωστή θεωρία στρατηγικής διεξαγωγής ανταρτοπολέμου, η οποία αναπτύχθηκε κατά τον 20ο αιώνα και έγινε ευρύτερα γνωστή μέσα από την εφαρμογή της στις επιχειρήσεις του αντάρτη Τσε Γκεβάρα. Πλέον, αποτελεί αντικείμενο ανάλυσης από πολλούς διεθνολόγους και ειδικούς σε θέματα στρατηγικής, με στόχο την αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας και των χαρακτηριστικών στοιχείων της θεωρίας αυτής. Στο παρόν άρθρο, θα ακολουθήσει μια γενικότερη ανάλυση της στρατηγικής του Φοκισμού και μια πιο ειδική προσέγγιση μέσα από την εφαρμογή της στις επιχειρήσεις Τσε Γκεβάρα σε Κονγκό και Βολιβία, το 1965-1967.
Ποια είναι, όμως, η ουσία της θεωρίας; Ο Φοκισμός (ή Foco Theory) αναγνωρίστηκε επίσημα ως όρος στρατηγικής από τον Γάλλο συγγραφέα, Regis Debray, και είναι άμεσα συνδεδεμένος, όπως θα αναφερθεί και παρακάτω, με τη δράση του γνωστού αντάρτη οπλαρχηγού Ερνέστο Τσε Γκεβάρα. Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή, δεν είναι απαραίτητη η εντατική προετοιμασία και η διασφάλιση των κατάλληλων συνθηκών, όπου εστιάζουν συνήθως οι στρατηγικοί σχεδιασμοί. Η εκκίνηση της επιχείρησης μπορεί να πραγματοποιηθεί άμεσα και βασικό χαρακτηριστικό της μεθόδου του Φοκισμού είναι η δράση σε μικρές επιχειρησιακές ομάδες επαναστατών, όπου θα ωθήσουν με τις ενέργειές τους και τις αρχές τους στη δημιουργία των απαραίτητων συνθηκών για μια γενική κοινωνική εξέγερση, με στόχο την ανατροπή της εκάστοτε πολιτικής εξουσίας. Η θεωρία του Φοκισμού, δεδομένων των χαρακτηριστικών της, είναι περισσότερο εφαρμόσιμη σε αναπτυσσόμενες χώρες, καθώς είναι περισσότερο «ευάλωτες» σε τέτοια κινήματα και οι πολίτες επιθυμούν την αλλαγή των συνθηκών ζωής και την περαιτέρω ανάπτυξη. Επομένως, βλέποντας μια τέτοια απόπειρα εξέγερσης, είναι πιο πιθανό να κινηθούν ενεργά από ότι οι πολίτες ήδη ανεπτυγμένων χωρών.
Σε αντίθεση με τον κλασσικό συμβατικό πόλεμο που έχουμε στο μυαλό μας οι περισσότεροι, ο Φοκισμός προβάλει ως δεδομένη-αποδεδειγμένη αλήθεια και βασίζεται στον ισχυρισμό ότι: μόνη μια ομάδα ανταρτών μπορεί να δημιουργήσει μια κανονική επανάσταση και δεν είναι ανάγκη να υπάρξει άμεση αλληλεπίδραση με το λαό και τις ανάγκες του. Οι επαναστάτες φαίνονται να μην δείχνουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον να ενσωματωθούν με τους ντόπιους, να τους κινητοποιήσουν, να συζητήσουν τους στόχους τους και να κατανοήσουν τα αιτήματά τους. Ειδικότερα, συνεχίζουν να δρουν μόνοι τους και να βασίζονται στο δυναμικό τους και τις πεποιθήσεις τους. Βέβαια, στην πράξη, η εφαρμογή της θεωρίας φάνηκε να μην είναι τόσο αξιόπιστη στις περισσότερες περιπτώσεις. Χαρακτηριστικά, ο Φοκισμός έγινε κυρίως ευρύτερα γνωστός μέσω της δράσης του Φιντέλ Κάστρο στην επανάσταση της Κούβας. Στην περίπτωση αυτή, η επιχείρηση πέτυχε και η κυβέρνηση του δικτάτορα Μπατίστα έπεσε. Ωστόσο, αυτό που πρέπει να τονιστεί είναι ότι, στην περίπτωση αυτή, οι συνθήκες ήταν ιδιαίτερα ευνοϊκές λόγω του γενικού κρατικού αναβρασμού και της αγανάκτησης κατά της κυβέρνησης Μπατίστα, με αποτέλεσμα η επανάσταση να μην βασίζεται στις δυνάμεις του Φιντέλ Κάστρο αλλά και στο λαό της Κούβας. Επομένως, καλό είναι να συγκρατήσουμε το εξής: Αν και η θεωρία του Φοκισμού δε βασίζεται στην ανάγκη κατάλληλων συνθηκών για τη διεξαγωγή της επιχείρησης, στην περίπτωση που μόλις αναφέρθηκε έγινε ακριβώς αυτό. Οι αντάρτες του Φιντέλ Κάστρο πέτυχαν την επανάστασή τους λόγω των συνθηκών κοινωνικού αναβρασμού στην Κούβα. Διαφορετικά, η έκβαση θα μπορούσε να είναι εντελώς διαφορετική.
Παράλληλα, οι επιχειρήσεις του Τσε Γκεβάρα σε Κονγκό και Βολιβία βασίστηκαν και εκείνες στη θεωρία του Φοκισμού, καθιστώντας την εν λόγω θεωρία ακόμα πιο γνωστή σε επίπεδο στρατιωτικού σχεδιασμού. Πώς εφαρμόστηκε, όμως, στις δράσεις αυτές και ποιο ήταν το αποτέλεσμα;
Αρχικά, θα γίνει αναφορά στην πρώτη από τις δύο επιχειρήσεις, η οποία έλαβε χώρα στο Κονγκό, το 1965. Συγκεκριμένα, οι επεμβάσεις της Δύσης στην Αφρικανική ήπειρο, παρά την πλέον ανεξαρτησία της, παρέμεναν εντατικές και αποτέλεσαν το έναυσμα για την αντίδραση του Τσε Γκεβάρα και την ειδική αναφορά για «απαράδεκτη παρέμβαση στο Κονγκό». Ο ίδιος, αν και βρισκόταν ως υπουργός στην Κούβα, εστίασε την προσοχή του σε μια νέα πιθανή επαναστατική δράση για την περίπτωση του Κονγκό. Ταξίδεψε λοιπόν εκεί με δυνάμεις της Κούβας και επιχείρησε να βοηθήσει στον αγώνα των Κονγκολέζων για την εκτόπιση Βελγικών και Αμερικανικών δυνάμεων εξουσίας στην περιοχή και την ενίσχυσή τους στη δύσκολη πολιτική κατάσταση που αντιμετώπιζαν. Ειδικότερα, στο βορειοανατολικό Κονγκό είχε δημιουργηθεί ένα επαναστατικό κίνημα με σκοπό την ανατροπή της κυβέρνησης και την ανάληψη της εξουσίας, το οποίο οδήγησε σε παρέμβαση Βελγικών και Αμερικανικών δυνάμεων. Η παρέμβαση αυτή προκάλεσε αντιδράσεις, με Αίγυπτο και Αλγερία να ηγούνται μιας συνολικής Αφρικανικής δύναμης για την υποστήριξη των Κονγκολέζων επαναστατών και να ζητούν βοήθεια και ενίσχυση των δυνάμεών τους. Η Κούβα ανταποκρίθηκε στο κάλεσμα και ο Τσε Γκεβάρα γρήγορα μετέβη στο Κονγκό με τις δυνάμεις του. Ο Τσε και οι αντάρτες του ήταν εκπαιδευμένοι και εξοπλισμένοι αρκετά καλά και μάλιστα είχαν και την υποστήριξη του Φιντέλ Κάστρο, για τυχόν ενισχύσεις που θα μπορούσαν να χρειαστούν. Οι συνθήκες στο Κονγκό, όμως, ήταν διαφορετικές (περιβάλλον, κοινωνία), η οργάνωση των ανταρτών σχετικά ελλιπής παρά την εμπειρία τους και η στρατηγική τους δεν ήταν σε καμία περίπτωση η κατάλληλη. Εν ολίγοις, βασισμένοι στη θεωρία του Φοκισμού, δεν είχαν αφιερώσει τον απαραίτητο χρόνο για προετοιμασία και προσαρμογή, γεγονός το οποίο θα αύξανε τις πιθανότητες μιας επιτυχούς επιχείρησης. Επιπρόσθετα, υπήρχε απουσία σύνδεσης και συνεννόησης με τους ντόπιους, κάτι που δυσχέρανε τα πράγματα ακόμη περισσότερο. Εν τέλει, μετά από περίπου εφτά μήνες προσπάθειας ενίσχυσης του Κονγκολέζικου επαναστατικού αγώνα, οι δυνάμεις της Κούβας εγκατέλειψαν, βλέποντας ότι δεν μπορούσαν να πετύχουν με την τακτική τους, υπό τέτοιες συνθήκες. Μόλις επέστρεψαν, ο Τσε παραιτήθηκε από την κυβερνητική του θέση και εγκατέλειψε την Κούβα. Αυτή ήταν και η τελευταία φορά που εμφανίστηκε δημόσια πριν από την τελευταία και μοιραία του επιχείρηση.
Η δεύτερη επιχείρηση πραγματοποιήθηκε στη Βολιβία, το 1966-1967, η οποία ήταν και η τελευταία του Τσε Γκεβάρα. Ο Τσε αποφάσισε να ηγηθεί ενός νέου επαναστατικού κινήματος εκεί, στην περιοχή Σάντα Κρουζ, ορμώμενος από την επιθυμία του να ανατρέψει την στρατιωτική κυβέρνηση της Βολιβίας, με ηγέτη τον René Barrientos. Εκτός αυτού, πίστευε ότι η τοποθεσία της Βολιβίας ήταν πολύ βοηθητική, θα μπορούσε να πει κανείς ιδανική, για να ξεκινήσει ένα επαναστατικό κίνημα που στην πορεία θα μπορούσε να εξαπλωθεί σε όλη την περιοχή της Βόρειας Αμερικής και να πάρει μεγάλες διαστάσεις. Ξεκίνησε, λοιπόν, για έναν ακόμη επαναστατικό αγώνα με μεγάλες φιλοδοξίες. Όμως, για άλλη μια φορά, η σκέψη και η δράση του βασίστηκαν στη Φοκιστική θεωρία. Συγκεκριμένα, οι ντόπιοι δεν εξέλαβαν καλά την αυτοπεποίθηση και την ηγετική διάθεση του Τσε. Ο ίδιος δεν θεώρησε ότι η εμπλοκή του στα ζητήματα της Βολιβίας θα προκαλούσε ένταση, όμως, οι ντόπιοι κατέληξαν να μην τον βλέπουν φιλικά, αλλά ως ένα «ξένο» που ήθελε να τους επιβληθεί και δεν του προσέφεραν την υποστήριξή τους, που όπως αποδείχθηκε, θα ήταν κρίσιμη. Λόγω της απομακρυσμένης σχέσης του Τσε και των ντόπιων, η ισχύς του ήταν πολύ μειωμένη, αφού τα πλήθη δεν ήταν πρόθυμα να τον ακούσουν, πόσο μάλλον να τον ακολουθήσουν σε μια ολόκληρη επανάσταση. Ξένος, χωρίς συμμάχους, σε έναν άγνωστο τόπο και με ελλιπή κατανόηση των συνθηκών και των αναγκών. Η στρατηγική που ακολούθησε για άλλη μια φορά δε δούλεψε. Ο αγώνας στη Βολιβία είχε μεν κάποιες επιτυχίες στο πεδίο της μάχης, ωστόσο, η ομάδα του Τσε δεν άργησε να βρεθεί στο στόχαστρο των αρχών της Βολιβίας, όπου σε συνεργασία με τις αμερικανικές δυνάμεις της CIA, προσπάθησαν να δώσουν ένα τέλος σε αυτό το κίνημα. Την ίδια στιγμή, οι αντάρτες, μετά από λάθος χειρισμούς και κινήσεις, έπεσαν στα χέρια των αρχών και το κίνημα διαλύθηκε. Τελικά, αυτή η απόπειρα του Τσε Γκεβάρα να ηγηθεί μιας ακόμη επανάστασης, όχι μόνο δεν δούλεψε αλλά οδήγησε και στη σύλληψή του από τις Βολιβιανές αρχές και εν τέλει στην εκτέλεσή του, τον Οκτώβριο του 1967, σε ηλικία μόλις 39 ετών.
Συνοψίζοντας, ο Φοκισμός αποτελεί μια πολύ ενδιαφέρουσα θεωρία στρατηγικής που εστιάζει στον ανταρτοπόλεμο και η οποία έγινε ευρέως γνωστή μέσα από επιχειρήσεις ανταρτών που βασίστηκαν σε αυτή τη θεωρία, κυρίως στα μέσα του 20ου αιώνα. Είναι ένα διαχρονικό θέμα για ανάλυση, διότι μας επιτρέπει να κατανοήσουμε ένα μέρος της τότε αλλά και της τωρινής, σε πολλές περιπτώσεις, στρατηγικής σκέψης. Ωστόσο, η πιο ενδιαφέρουσα πλευρά του, ίσως, να είναι η έμπρακτη εφαρμογή του. Όπως φαίνεται, παρά την έμφαση που δίνει η θεωρία σε ορισμένα σημεία, πολλές φορές η πραγματικότητα μπορεί να διαφέρει. Οι συγκυρίες που θα οδηγήσουν στην επιτυχή διεξαγωγή μιας επιχείρησης, με βάση τη θεωρία του Φοκισμού, είναι πολύ συγκεκριμένες και συχνά «τυχαίες». Επομένως, πρέπει στο μυαλό κάποιου να υπερισχύει η λογική και η προσαρμοστικότητα σε κάθε κατάσταση και ενδεχόμενο, όπως άλλωστε σε κάθε πολεμική σύγκρουση. Πολλές φορές, οι συνθήκες απαιτούν ιδιαίτερη προσοχή και παίζουν μεγάλο ρόλο στην έκβαση των πραγμάτων. Όσο βάσιμη λοιπόν και να φαίνεται μια θεωρία, στην πράξη μπορεί να αποδειχθεί λιγότερο αξιόπιστη, κάτι που ένας στρατηγικός νους οφείλει να έχει πάντα στο μυαλό του.
Πηγές:
- Massline.org, Dictionary of Revolutionary Marxism. Διαθέσιμο σε: http://www.massline.org/Dictionary/FO.htm
- Advocatetanmoy Law Library, FOCO THEORY or FOCOISM, FOCALISM, FOQUISMO. Διαθέσιμο σε: https://advocatetanmoy.com/2020/01/25/foco-theory-or-focoism-focalism-foquismo/
- Britannica, The Congo, Bolivia, And Death. Διαθέσιμο σε: https://www.britannica.com/biography/Che-Guevara/The-Congo-Bolivia-and-death
- Yann Santin, A “partnership” experience, A guided reading of Che Guevara’s diary in Congo, Crash, January 25, 2021. Διαθέσιμο σε: https://www.msf-crash.org/en/blog/partnership-experience-guided-reading-che-guevaras-diary-congo
- David Seddon, Che Guevara in the Congo, Jacobin, April 4, 2017. Διαθέσιμο σε: https://www.jacobinmag.com/2017/04/che-guevara-cuba-castro-congo-patrice-lumumba-colonialism
- Jamie E. Hill, Che Guevara: An Exploration of Revolutionary Theory, Small Wars Journal. Διαθέσιμο σε: https://smallwarsjournal.com/blog/journal/docs-temp/627-hill.pdf
Πηγή Εικόνας: Conhecimento Cientifico:https://conhecimentocientifico.r7.com/che-guevara/