Γράφει η Κυριακή Θεοδοσάκη
Η Ρωσική εισβολή στην Ουκρανία τον Φεβρουάριο του 2022 έθεσε τη ρωσική εξωτερική πολιτική αντιμέτωπη με τη διεθνή κατακραυγή και την πολιτική απομόνωση λόγω της καταπάτησης θεμελιωδών αρχών του διεθνούς δικαίου. Ο σεβασμός της κρατικής κυριαρχίας και το απαραβίαστο των εθνικών συνόρων αντικειμενικά προσβάλλονται σε μια εισβολή, όπως η ρωσική. Ποια είναι όμως η «υποκειμενική» οπτική της ρωσικής εξωτερικής πολιτικής επί του ουκρανικού θέματος, η οποία την φέρει σε ανοιχτή σύγκρουση με τα πρότυπα της διεθνούς κοινότητας και τους κανόνες του διεθνούς δικαίου;
H οπτική αυτή βασίζεται στον τρόπο με τον οποίο θεμελιώθηκε η ρωσική εξωτερική πολιτική κατά τη μεταψυχροπολεμική εποχή και κυρίως από την άνοδο στην εξουσία του Προέδρου Πούτιν και ύστερα. Με τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης τα γειτονικά κράτη της Ρωσίας, τα οποία αποτελούσαν ανεξάρτητες κρατικές οντότητες, εντάχθηκαν πλέον στο μαλακό υπογάστριο της. Η στενή γεωγραφική γειτνίαση, τα ισχυρά συμφέροντα σε οικονομικό και πολιτικό επίπεδο που εξακολουθούσαν και μετά τη διάλυση της ΕΣΣΔ να ενώνουν τα κράτη με την Ρωσία, το κοινό ιστορικό παρελθόν καθώς και η παρουσία ρωσόφωνου πληθυσμού στα κράτη αυτά έμελλε να τα εντάξει στη νέα προστατευτική ζώνη της Ρωσίας.
Ο έλεγχος της εξωτερικής και αμυντικής τους πολιτικής, μαζί με την ισχυρή οικονομική εξάρτηση από τη Ρωσία, θα εξασφάλιζε ότι τα κράτη αυτά θα έμεναν ουδέτερα απέναντι στη δυτική επέκταση. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, η Ρωσία θα διατηρούσε μια ενδιάμεση σφαίρα επιρροής ως ανάχωμα στην ευρωπαϊκή επέκταση του ΝΑΤΟ προς ανατολάς και θα προωθούσε το βασικό επιχείρημα της επάνοδού της στη μεταψυχροπολεμική εποχή περί ενός πολυπολικού κόσμου. Το δόγμα αυτό ονομάστηκε δόγμα του «Εγγύς Εξωτερικού». Η Ουκρανία πρώτα και κύρια, και συνάμα και τα υπόλοιπα κράτη της Ανατολικής Ευρώπης, μέχρι τα κράτη της Βαλτικής, ταυτίστηκαν έτσι με την εξασφάλιση της ρωσικής ασφάλειας και της σταθερότητας.
Με αλλά λόγια, μια ενδεχόμενη κίνηση της Ουκρανίας προς ένταξη στο ΝΑΤΟ αποτελεί βασική απειλή για τη ρωσική ασφάλεια. Οι κόκκινες γραμμές της Ρωσικής εξωτερικής πολιτικής δοκιμάστηκαν και κατά το παρελθόν από τη Δυτική πλευρά με την ένταξη των Βαλτικών χωρών στο ΝΑΤΟ το 2002. Τα περιθώρια τότε στένεψαν και η ρητορική αποτροπής σύμπλευσης της Ουκρανίας με τη Δύση εντατικοποιήθηκε. Έτσι, η Ουκρανία, η οποία χαρακτηρίζεται ως βαρύνουσας σημασίας για τη Ρωσία, τέθηκε ως η τελευταία κόκκινη γραμμή, η οποία αν θα παραβιαζόταν θα ταυτιζόταν με κατάφωρη απειλή της ρωσικής ασφάλειας. Ωστόσο, στην πράξη οι εξαγγελίες της Ρωσικής Εξωτερικής Πολιτικής δεν λήφθηκαν υπόψη ούτε από τη Δυτική πλευρά ούτε από την ίδια τη Ουκρανία. Όπως προαναφέρθηκε, γεγονός σταθμός για την αντίληψη της ρωσικής εξωτερικής πολιτικής ήταν η προσχώρηση των Βαλτικών Χωρών στο ΝΑΤΟ το 2002.
Έπειτα, τον Μάϊο του 2002, η Ουκρανία ακολουθεί θέτοντας το θέμα της υποψηφιότητας της στο ΝΑΤΟ. Το 2008 υποβάλει επίσημα το αίτημα για τη λήψη του καθεστώτος του υποψήφιου κράτους και στη διακήρυξη της Συνόδου του Βουκουρεστίου το ίδιος έτος το ΝΑΤΟ δεσμεύεται να υλοποιήσει μελλοντικά, μεταξύ άλλων, την ένταξη της Ουκρανίας. Αξίζει να σημειωθεί στο σημείο αυτό ότι αν και δεν έχει ενταχθεί ακόμη στο ΝΑΤΟ, η Ουκρανία θεωρείται εταίρος της συμμαχίας. Η αντίθεση της Ρωσίας είναι πάγια σε όλες αυτές τις κινήσεις και έχει εκφραστεί επανειλημμένα τόσο κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 2010 όσο και παλαιότερα κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 2000. Τον Δεκέμβριο του 2021 σε μια επιστολή ρωσικών αιτημάτων προς το ΝΑΤΟ αναφερόταν ρητώς η απαίτηση μη συμμετοχής της Ουκρανίας στη δυτική συμμαχία. Αυτό αποτέλεσε μια ξεκάθαρη προσπάθεια από ρωσικής πλευράς για την εξασφάλιση κάποιων εγγυήσεων ασφαλείας σχετικά με τη δραστηριότητα της συμμαχίας στην Ουκρανία και την Ανατολική Ευρώπη εν γένει.
Ωστόσο, πριν από αυτή την προσπάθεια διπλωματικής προσέγγισης, η Ρωσία είχε προσφύγει ξανά στη χρήση βίας με τη προσάρτηση της Κριμαίας το 2014. Ακόμη παλιότερα, το 2005, η ενέργεια χρησιμοποιήθηκε εξίσου ως μέτρο πίεσης προς την Ουκρανία. Σε μια προσπάθεια άσκησης πολιτικής πίεσης προς την Ουκρανία για τα γεγονότα της «πορτοκαλί επανάστασης» η ενεργειακή εξάρτηση λειτούργησε υπέρ της Μόσχας, η οποία μέσω της Gazprom αξίωσε διπλάσιες τιμές για το φυσικό αέριο. Έτσι, η φιλοδυτική προσέγγιση της Ουκρανίας και η σύμπλευση του ΝΑΤΟ με τις αξιώσεις της χώρας έστω και σε ρητορικό επίπεδο έχουν επανειλημμένα «πατήσει» τις ρωσικές κόκκινες γραμμές. Βάσει αυτού, τα αίτια για τη ρωσική εισβολή δεν εξαντλούνται στη κατάφωρη χρήση βίας, αλλά, βρίσκουν τις ρίζες τους στην ιδιαιτερότητα-πολιτική και εθνική- της Ουκρανίας, στη δομή της ρωσικής εξωτερικής πολιτικής και στη δυτική επέκταση στην Ανατολική Ευρώπη από το 2000 και ύστερα.
Εν κατακλείδι, η Ρωσική εισβολή στην Ουκρανία αναμφίβολα είναι μια καταδικαστέα ενέργεια από την οπτική του διεθνούς δικαίου και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Δεν αποτελεί όμως ένα απομονωμένο γεγονός που ξεκίνησε εξαπίνης τον Φεβρουάριο του 2022. Αντίθετα, η βαθύτερη αναζήτηση των αιτιών της σημερινής κατάστασης καταλήγει σε μια πολυδιάστατη γεωπολιτική κρίση, την οποία υπέθαλπαν από καιρό οι προβληματικές που προέκυψαν από την οικοδόμηση του μετασοβιετικού χώρου.
Βιβλιογραφία
Καραγιάννης Μ. (2010). Η Ρωσία Σήμερα, Πολιτική Οικονομία και Εξωτερικές Σχέσεις. Εκδόσεις Παπαζήση.
McCarthy B. (2022). What’s Ukraine’s history of trying to join NATO?. POLITIFACT. Διαθέσιμο σε: https://www.politifact.com/article/2022/apr/14/ask-politifact-whats-ukraines-history-trying-join-/
Tétrault-Farber G. & Balmforth T. (2021). Russia demands NATO roll back from East Europe and stay out of Ukraine. Reuters. Διαθέσιμο σε: https://www.reuters.com/world/russia-unveils-security-guarantees-says-western-response-not-encouraging-2021-12-17/