Γράφει η Ελμίνα Δημητριάδη
Η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία ξεκίνησε την 24 Φεβρουαρίου 2022, ύστερα από εντολή του Προέδρου της Ρωσικής Ομοσπονδίας, Βλαντιμίρ Πούτιν, αποτελώντας την κορύφωση της συνεχιζόμενης εδώ και χρόνια Ρωσο-ουκρανικής διαμάχης. Έκτοτε, ο κόσμος παρακολουθεί μια ανθρωπιστική κρίση να εκτυλίσσεται σε ολόκληρη την Ουκρανία με τραγικές συνέπειες. Εκτεταμένοι θάνατοι , περιβαλλοντικές καταστροφές και μεγάλο μέρος άμαχου πληθυσμού να επωμίζεται –όπως σε όλες τις ένοπλες συγκρούσεις– το κύριο βάρος των συνεπειών. Πως σχετίζεται όμως το Διεθνές Ανθρωπιστικό Δίκαιο; Τι ισχύει για το καθεστώς των αμάχων; Υπό ποιες προϋποθέσεις προστατεύονται;
Διεθνές Ανθρωπιστικό Δίκαιο
Το ΔΑΔ ή jus in bello ή δίκαιο των ενόπλων συρράξεων αναφέρεται στις επιπτώσεις του πολέμου και ρυθμίζει ζητήματα ανθρωπιστικού ενδιαφέροντος, αφού η χρήση βίας εκδηλωθεί. Επομένως, δεν αναφέρεται στη νομιμότητα ή στους λόγους της ιδίας της χρήσης βίας. Ωστόσο, σχετίζεται άμεσα με το παραδοσιακό jus ad bellum ή jus contra bellum, δηλαδή το δικαίωμα προσφυγής στον πόλεμο ή πιο ορθά, την απαγόρευση προσφυγής στον πόλεμο. Από νομικής άποψης, αποτελείται κυρίως από τις 4 Συμβάσεις της Γενεύης του 1949 (ΣΓ’ 49) και τα 2 πρόσθετα σε αυτές Πρωτόκολλα του 1977 (ΠΠ’ 77) (Μαρούδα, 2015). Οι βασικές του αρχές είναι 5 και διαμορφώνονται ως εξής:
- Αρχή της διάκρισης μαχητών/αμάχων
- Απαγόρευση επίθεσης όσων είναι εκτός μάχης (hors de combat)
- Απαγόρευση πρόκλησης ανώφελου πόνου ή εκτεταμένων καταστροφών
- Αρχής της αναγκαιότητας (στρατιωτικής αναγκαιότητας)
- Αρχή της αναλογικότητας
Το ΔΑΔ εφαρμόζεται κατά κύριο λόγο σε ένοπλες συρράξεις διεθνούς χαρακτήρα. Σύμφωνα με το άρθρο 1 του πρώτου πρωτοκόλλου ορίζεται ότι «… στις ένοπλες συρράξεις οι λαοί μάχονται κατά της αποικιοκρατικής κυριαρχίας και της ξένης κατοχής και κατά των φυλετικών καθεστώτων, ασκώντας το δικαίωμα τους για αυτοδιάθεση, όπως αυτό διαλαμβάνεται στον Χάρτη των Η.Ε. και στην Διακήρυξη των Αρχών του διεθνούς δίκαιου που αφορά τις φιλικές σχέσεις και την συνεργασία μεταξύ των κρατών…». Παράλληλα, υπάρχουν συγκεκριμένες περιπτώσεις όπου το ΔΑΔ εφαρμόζεται και σε ένοπλες συρράξεις μη διεθνούς χαρακτήρα (Μαρούδα, 2015).
Αυτό που συμβαίνει στην Ουκρανία χαρακτηρίζεται νομικά ως ένοπλη σύρραξη διεθνούς χαρακτήρα (σύγκρουση μεταξύ δύο κρατών), επειδή οι εχθροπραξίες έχουν ξεσπάσει μεταξύ των ενόπλων δυνάμεών τους. Αυτό σημαίνει ότι οι διατάξεις των Συμβάσεων της Γενεύης και το Πρώτο Πρόσθετο Πρωτόκολλο ισχύουν πλήρως. Η νομοθεσία για τα ανθρώπινα δικαιώματα και για τους πρόσφυγες είναι, επίσης, σημαντικά πλαίσια, τα οποία παρέχουν νομική προστασία στα θύματα συγκρούσεων (Droege, 2022).
Προστατευόμενα πρόσωπα
Η έννοια των προστατευόμενων προσώπων περιλαμβάνει πρόσωπα, τα οποία δεν μετέχουν ή δεν μετέχουν πια στις εχθροπραξίες και βρίσκονται στα χέρια ή την εξουσία ή τον έλεγχο του αντίπαλου μέρους στη σύρραξη. Πρόκειται, ειδικότερα, για τραυματίες, ασθενείς, ναυαγούς, αιχμαλώτους, αμάχους στα κατεχόμενα εδάφη ή στα χέρια ξένης δύναμης. Υπάρχουν, όμως, και επιμέρους κατηγορίες προσώπων, τα οποία προστατεύονται π.χ. οι κρατούμενοι, οι γυναίκες, τα παιδιά, οι δημοσιογράφοι κ.α. Πιο συγκεκριμένα, άμαχοι είναι όσοι δεν είναι μέλη ενόπλων δυνάμεων και δεν εμπίπτουν στον ορισμό του μαχητή. Όσοι άμαχοι δεν λαμβάνουν μέρος σε εχθροπραξίες προστατεύονται. Οι άμαχοι δεν μπορούν να λάβουν μέρος σε εχθροπραξίες και εάν το κάνουν με αυτόν τον τρόπο χάνουν την προστασία τους. (ΣΓ ‘49) (Μαρούδα, 2015).
Το άρθρο 51 του Πρωτοκόλλου I ΄77 ρυθμίζει το πεδίο της γενικής προστασίας των αμάχων από τους κινδύνους των στρατιωτικών επιχειρήσεων. Οι σχετικοί κανόνες τυγχάνουν εφαρμογής σε όλες τις περιστάσεις. Για παράδειγμα, ο άμαχος πληθυσμός δεν µπορεί να γίνει αντικείμενο επιθέσεως, ούτε γίνεται να επιχειρηθούν πράξεις ή απειλές βίας, µε στόχο την εξάπλωση τού τρόμου ανάμεσα του, όπως ορίζει το άρθρο 51(2). Επιπλέον, απαγορεύονται οι επιθέσεις άνευ διακρίσεως εναντίον του άμαχου πληθυσμού. Σε αυτό περιλαμβάνονται επιθέσεις, οι οποίες δεν κατευθύνονται εναντίον συγκεκριμένου στρατιωτικού στόχου ή όσες χρησιμοποιούν μέσα ή μεθόδους πολέμου, οι οποίες δεν δύναται να κατευθύνονται εναντίον συγκεκριμένου στρατιωτικού στόχου, ή επιθέσεις, τα αποτελέσματα των οποίων δεν µπορεί να είναι περιορισμένα σύμφωνα με το άρθρο 50(4). (Μαρούδα, 2015).
Περιορισμοί ratione conditionis: απαγόρευση συγκεκριμένων μέσων και μεθόδων πολέμου
Μολονότι περιλαμβάνει γενικούς περιορισμούς στα μέσα και μεθόδους πολέμου, ο κορμός του ΔΑΔ δεν αναφέρεται σε συγκεκριμένους τύπους όπλων. Ως εκ τούτου, το ζήτημα των συμβατικών όπλων αποτέλεσε αντικείμενο ειδικής διάσκεψης των Η.Ε. του 1979 και οδήγησε στην υιοθέτηση το 1980 της Σύμβασης για την Απαγόρευση και τους Περιορισμούς Χρήσης Ορισμένων Συμβατικών Όπλων, τα οποία µπορεί να θεωρηθούν ως Εξαιρετικά Επιβλαβή ή ως Προκαλούντα Αδιακρίτως Αποτελέσματα. Μαζί με τη Σύμβαση υιοθετήθηκαν και τρία συνοδευτικά Πρωτόκολλα: α) περί µη ανιχνεύσιμων τραυμάτων, β) περί απαγόρευσης ναρκών, παγίδων και άλλων μηχανισμών και γ) περί χρήσης εμπρηστικών όπλων. Λόγω του τίτλου, η Διάσκεψη συνάντησε πολλές δυσκολίες. Κυρίως, µόνη η επιλογή ενός όπλου προς συζήτηση σήμαινε ότι εξεταζόταν ως παράνομη η χρήση του. Τελικά, υιοθετήθηκε ως «σύμβαση-ομπρέλα». Έκτοτε αναθεωρείται περιοδικά.
Συγκεκριμένα οι απαγορεύσεις αφορούν τα παρακάτω όπλα:
- εκρηκτικές ή εμπρηστικές βολίδες,
- βολίδες, οι οποίες εκτείνονται στο ανθρώπινο σώμα και έτσι προκαλούν εκτεταμένη ζημιά στους ιστούς και στον ανθρώπινο σκελετό.
- δηλητήρια ή δηλητηριασμένα όπλα,
- χημικά όπλα,
- βιολογικά, τοξινικά όπλα,
- νάρκες κατά προσωπικού,
- τα υποπυροµαχικά, τα οποία δεν έχουν εκραγεί
- οι παγίδες ή booby traps
- τα laser
Κατάσταση στην Ουκρανία
Η Michelle Bachelet ως Ύπατη Αρμοστεία των Ηνωμένων Εθνών για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα έχει δηλώσει πως η ρωσική εισβολή έχει βυθίσει την Ουκρανία σε μια κρίση ανθρωπίνων δικαιωμάτων και ανθρωπιστικής βοήθειας, η οποία έχει καταστρέψει τις ζωές αμάχων σε ολόκληρη τη χώρα καθώς και πέραν αυτής. Οι ρωσικές ένοπλες δυνάμεις έχουν βομβαρδίσει αδιακρίτως κατοικημένες περιοχές, σκοτώνοντας πολίτες και καταστρέφοντας νοσοκομεία, σχολεία και άλλες αστικές υποδομές, ενέργειες, οι οποίες μπορεί να ισοδυναμούν με εγκλήματα πολέμου. Συγκεκριμένα δήλωσε πως «αυτό που είδαμε στο ελεγχόμενο από την κυβέρνηση Kramatorsk την 8 Απριλίου, όταν υποπυροµαχικά διασποράς έπληξαν τον σιδηροδρομικό σταθμό, σκοτώνοντας 60 πολίτες και τραυματίζοντας άλλους 111, είναι εμβληματικό της μη τήρησης της αρχής της διάκρισης, της απαγόρευσης των αδιάκριτων επιθέσεων και της αρχή της προφύλαξης που κατοχυρώνεται στο διεθνές ανθρωπιστικό δίκαιο».
Η Αποστολή Παρακολούθησης Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του ΟΗΕ στην Ουκρανία (HRMMU) έχει, επίσης, τεκμηριώσει τη χρήση όπλων με αδιάκριτα αποτελέσματα, προκαλώντας απώλειες αμάχων και ζημιές σε πολιτικά αντικείμενα, από ουκρανικές ένοπλες δυνάμεις στα ανατολικά της χώρας. Από την 24 Φεβρουαρίου έως τα μεσάνυχτα της 20ης Απριλίου, το HRMMU έχει επαληθεύσει 5.264 απώλειες αμάχων – 2.345 νεκρούς και 2.919 τραυματίες. Από αυτά, το 92,3 τοις εκατό καταγράφηκαν σε εδάφη που ελέγχονται από την κυβέρνηση. Περίπου το 7,7% των απωλειών καταγράφηκαν στις περιοχές του Ντονέτσκ και του Λουχάνσκ, οι οποίες ελέγχονται από τις ρωσικές ένοπλες δυνάμεις και τις συνδεδεμένες ένοπλες ομάδες. Το HRMMU έχει καταγράψει, επίσης, τις καταστροφικές συνέπειες της σύγκρουσης σε μια σειρά από άλλα ανθρώπινα δικαιώματα, συμπεριλαμβανομένου του δικαιώματος στην υγεία. Μέχρι σήμερα, έχει καταγράψει 114 επιθέσεις σε ιατρικά ιδρύματα, αν και ο πραγματικός αριθμός είναι πιθανό να είναι σημαντικά υψηλότερος.
Η διακοπή της ιατρικής περίθαλψης οδήγησε, επίσης, σε αύξηση του γενικού ποσοστού θνησιμότητας μεταξύ των αμάχων σε ορισμένες πολιορκημένες πόλεις. Επιπλέον, εμφανίζονται όλο και περισσότεροι ισχυρισμοί για σεξουαλική βία κατά γυναικών, ανδρών, κοριτσιών και αγοριών από μέλη των ρωσικών ενόπλων δυνάμεων στην Ουκρανία. Το HRMMU έχει λάβει 75 καταγγελίες από όλη τη χώρα, αν και η πλειοψηφία είναι από την περιοχή του Κιέβου. Το HRMMU εξετάζει κάθε ισχυρισμό, αν και αυτό παραμένει πρόκληση, καθώς οι επιζώντες μπορεί να μην είναι πρόθυμοι ή δεν μπορούν να δώσουν συνέντευξη (OHCHR, 2022).
Επιπλέον, το Διεθνές Κίνημα Ερυθρού Σταυρού ανησυχεί για τις μάχες στην Ουκρανία και τους σοβαρούς κινδύνους για τους αμάχους, ιδιαίτερα σε πόλεις και άλλες κατοικημένες περιοχές. Σήμερα, η χρήση εκρηκτικών όπλων με ευρεία περιοχή πρόσκρουσης είναι η κύρια αιτία για τη ζημιά των πολιτών. Είναι δύσκολο να διακριθεί πως η χρήση μη καθοδηγούμενου πυροβολικού, μεγάλων βομβών, πυρομαχικών διασποράς, εκτοξευόμενων πυραύλων πολλαπλών καννών συνεχίζει να παρουσιάζεται ως ικανή να διακρίνει μεταξύ αμάχων και μαχητών, πολιτικών και στρατιωτικών αντικειμένων στις πόλεις, ώστε να περιοριστούν οι επιπτώσεις τους όπως απαιτείται από το ΔΑΔ. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο ο Ερυθρός Σταυρός καλεί όλα τα κράτη να αποφύγουν τη χρήση βαρέων εκρηκτικών όπλων σε αστικές περιοχές, δηλαδή να μην χρησιμοποιούνται εκτός εάν ληφθούν επαρκή μέτρα μετριασμού για τη μείωση του επακόλουθου κινδύνου ζημίας των πολιτών. Παράλληλα, τα μέρη του πολέμου πρέπει να λάβουν άμεσα μέτρα για την τήρηση των αρχών της διάκρισης, της αναλογικότητας και της προφύλαξης (Droege, 2022).
Ολοκληρώνοντας, μέσα από τα γεγονότα, τις δηλώσεις και τις καταγγελίες γίνεται ορατό πως οι συμβάσεις του Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου έχουν καταπατηθεί σε όλη την έκτασή τους. Τραυματισμός αμάχων, έλλειψη ιατρικής περίθαλψης και πράξεις ισοδύναμες με τα εγκλήματα πολέμου έχουν επιφέρει τραγικές συνέπειες και προβλήματα στην Ουκρανία. Τα Ηνωμένα Έθνη για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα αλλά και ο Ερυθρός Σταύρος κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου και καλούν τα μέρη της σύρραξης αλλά και τους εξωτερικούς συνεργάτες να διασφαλίσουν στο μέγιστο την ασφάλεια των αμάχων και την αποκατάσταση της τάξης.
Βιβλιογραφία
Μαρούδα Μ. (2015). Διεθνές Ανθρωπιστικό Δίκαιο. Εκδόσεις ΣΙΔΕΡΗΣ
Droege C. (2022). Armed conflict in Ukraine: A recup of basic IHL rules. 17/3/2022. Διαθέσιμο σε: https://blogs.icrc.org/law-and-policy/2022/03/17/armed-conflict-in-ukraine-a-recap-of-basic-ihl-rules/
OHCHR. (2022) Bachelet urges respect for international humanitarian law amid growing evidence of war crimes in Ukraine. 22/4/2022. Διαθέσιμο σε: https://www.ohchr.org/en/press-releases/2022/04/bachelet-urges-respect-international-humanitarian-law-amid-growing-evidence
Πηγή φωτογραφίας εξωφύλλου:
Stringer/Anadolu Agency via Getty Images / Getty Images Share. Fox News. 28/2/2022. Διαθέσιμο σε: https://www.foxnews.com/world/photos-ukraine-crisis-horrifying-aftermath-paints-terrifying-reality-of-fifth-day-as-war-rages-on