Γράφει ο Αθανάσιος Παπαδόπουλος
Η πτώση του καθεστώτος Άσαντ ήταν μια αναμενόμενη εξέλιξη, ωστόσο κανείς αναλυτής και ειδικός δεν θα μπορούσε να προβλέψει τις εξελίξεις από τα τέλη Νοεμβρίου μέχρι και σήμερα. Η παρούσα ανάλυση επιχειρεί να προσεγγίσει κριτικά βασικά σημεία της πολιτικής των Άσαντ που οδήγησαν στην ανατροπή του καθεστώτος, καθώς και τις ευκαιρίες και τις προκλήσεις που ανακύπτουν λόγω της διαδικασίας μετάβασης της εξουσίας.
Η Συρία είναι ένα από τα παλαιότερα κράτη του κόσμου, καθώς η πρωτεύουσά της, η Δαμασκός, αποτελούσε το επίκεντρο της Ισλαμικής Αυτοκρατορίας των Ομεϋαδών που εκτεινόταν από την Ισπανία μέχρι την Ινδία κατά τον 7ο και 8ο αιώνα μ.Χ. Παρόλα αυτά, η σύγχρονη Συρία και τα σύνορά της είναι αποτέλεσμα του δυτικού ιμπεριαλισμού και της αποικιοκρατίας και η χώρα με τη σημερινή του μορφή υφίσταται από το 1920 (Hinnebusch & Ehteshami, 2014, σ. 207). Καταλυτικό ρόλο στη διαμόρφωση των συνόρων διαδραμάτισε η Συμφωνία Σάικς – Πικό (Fawcett, 2019, σ. 83) μεταξύ των τότε αποικιακών δυνάμεων Μεγάλης Βρετανίας και Γαλλίας. Για τους Άραβες της περιοχής ωστόσο, τα νέα σύνορα ήταν ένα τεχνητό κατασκεύασμα που έθεταν εκτός Συρίας την Παλαιστίνη, ένα αναπόσπαστο κομμάτι της οντότητας που καλείται Μεγάλη Συρία (Greater Syria). Τέλος, η διαμόρφωση του σύγχρονου συριακού κράτους κατέστησε την χώρα ιδιαίτερα ευάλωτη στην απειλή τους Τουρκίας, αλλά κυρίως στο Ισραήλ από την ίδρυση του εβραϊκού κράτους το 1948 και έπειτα. Οι Σύριοι ηγέτες ήταν εγκλωβισμένοι σε ένα αμφίρροπο παιχνίδι ισορροπίας δυνάμεων, ανησυχώντας ακόμη και για τις επεκτατικές βλέψεις των Χασεμιτικών βασιλείων του Ιράκ και της Ιορδανίας (Brown, 2004, σ. 165).
Μέχρι το 1970 η Συρία ήταν περισσότερο πιόνι της διεθνούς αρένας, έκθετη στην ξένη επιρροή τόσο των κύριων ανταγωνιστών του Ψυχρού Πολέμου (Ηνωμένες Πολιτείες και Σοβιετική Ένωση), όσο και των περιφερειακών δυνάμεων της Μέσης Ανατολής με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα αυτό της Αιγύπτου. Η απώλεια την υψωμάτων του Γκολάν το 1967 διαδραμάτισε καταλυτικό ρόλο στη διαμόρφωση της εξωτερικής πολιτικής κατά το τελευταίο τρίτο του 20ού αιώνα. Ο Χαφέζ αλ-Άσαντ, πατέρας του Μπασάρ και προερχόμενος από την αλεβιτική κοινότητα, ήταν μέχρι τότε Υπουργός Άμυνας του καθεστώτος Μπάαθ. Εκμεταλλευόμενος τη δυσπιστία προς τους ριζοσπάστες του κόμματος κατόρθωσε να καταλάβει την εξουσία και να σηματοδοτήσει μία νέα εποχή συριακής εξωτερικής πολιτικής που μπορεί να γίνει κατανοητή με ρεαλιστικούς όρους. Συγκεκριμένα, οι αμυντικές δαπάνες αυξήθηκαν κατακόρυφα κατά τη δεκαετία του 1970, με στόχο να εξισορροπηθεί η στρατιωτική κυριαρχία του Ισραήλ στην περιοχή (Korany & Dessouki, 2008, σ. 432). Ταυτόχρονα, ο προσανατολισμός της εξωτερικής πολιτικής της χώρας επαναπροσδιορίστηκε, μετατοπιζόμενος από τα παναραβικά ιδεώδη που πρέσβευε το κόμμα του Μπάαθ, εστιάζοντας σε πιο συγκεκριμένους στόχους που σταδιακά ανέδειξαν μία διακριτή συριακή ταυτότητα και το συριακό εθνικό συμφέρον.
Ο Χαφέζ αλ-Άσαντ διαμόρφωσε ένα συγκεντρωτικό και απολυταρχικό καθεστώς, χωρίς να λαμβάνει υπόψη τη συριακή κοινή γνώμη. Αποφάσεις όπως η επέμβαση του 1976 κατά της Παλαιστινιακής Απελευθερωτικής Οργάνωσης στον Λίβανο και η στήριξη του Ιράν στον Πόλεμο Ιράν-Ιράκ (1980-1988) έδωσαν τροφή σε ισλαμικές εξεγέρσεις στο εσωτερικό, αλλά και απομονωτισμό από αρκετές αραβικές χώρες στο εξωτερικό. Τις συνθήκες αυτές κληρονόμησε ο Μπασάρ αλ-Άσαντ το 2000 μετά τον θάνατο του πατέρα του. Οι τεταμένες σχέσεις με την Αίγυπτο και την Ιορδανία μετά την σύναψη διπλωματικών σχέσεων με το Ισραήλ το 1979 και το 1994 αντίστοιχα, καθώς και με την Παλαιστίνη μετά τις Συμφωνίες του Όσλο, συνέδραμαν τις αμερικανικές προσπάθειες περαιτέρω αποκλεισμού του καθεστώτος Άσαντ από το 2003 και έπειτα (Hinnebusch & Ehteshami, 2014 σσ. 210-214). Οι νέες αυτές συνθήκες ώθησαν τη Συρία να στραφεί στο Ιράν και τη Χεζμπολάχ, στην προσπάθεια του καθεστώτος Άσαντ να βρει νέους συμμάχους στην περιοχή.
Οι εξεγέρσεις της Αραβικής Άνοιξης την περίοδο 2010-2012 δεν άφησαν ανεπηρέαστη τη Συρία. Τα αιτήματα των εξεγερμένων πολιτών είχαν μετατοπιστεί από τα παραδοσιακά ιδεώδη του αραβικού εθνικισμού και του πολιτικού Ισλάμ και πλέον προσανατολίζονταν προς την ανατροπή των αυταρχικών και διεφθαρμένων καθεστώτων. Στο επίκεντρο βρίσκονταν συνθήματα υπέρ του εκδημοκρατισμού, των οικονομικών μεταρρυθμίσεων και ευκαιριών για εργασία, της κοινωνικής δικαιοσύνης, της προάσπισης των δικαιωμάτων και της ελευθερίας του λόγου (Gerges, 2015, σ. 1). Ο Μπασάρ αλ-Άσαντ, αν και στα πρώτα χρόνια της εξουσίας του φαινόταν να υιοθετεί πιο μετριοπαθείς πολιτικές από αυτές του πατέρα του, κατέβαλε κάθε προσπάθεια να μετατρέψει την πολιτική αντιπαράθεση σε ένοπλη σύγκρουση. Έχοντας υπό τον έλεγχο του τις ένοπλες δυνάμεις τις χώρας, ήταν πεπεισμένος ότι θα μπορούσε μέσω της χρήσης βίας να διατηρήσει την εξουσία, ανακτώντας τον πλήρη έλεγχο στη Συρία και αποκαθιστώντας την τάξη (Beauchamp, 2017). Οι νεοφιλελεύθερες πολιτικές του υπήρξαν συνέχεια των πολιτικών του πατέρα του, πριμοδοτώντας τη σουνιτική μεσαία και ανώτερη αστική τάξη των μεγάλων πόλεων και κυρίως στη Δαμασκό και στο Χαλέπι, περιθωριοποιώντας έτσι τον αγροτικό κόσμο της επαρχίας. Παράλληλα, μέλη της αλεβιτικής κοινότητας κατείχαν καίριες θέσεις στην πολιτική και τις ένοπλες δυνάμεις, συνθέτοντας ένα σκηνικό εθνικού διχασμού με σεχταρικά χαρακτηριστικά (Gerges, 2016, σ. 172). Οι συνθήκες αυτές έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην εξάπλωση του ισλαμικού χαλιφάτου (ISIS) από το Ιράκ στη Συρία.
Ο εμφύλιος πόλεμος που ακολούθησε είχε ως αποτέλεσμα την εμπλοκή πολλών δρώντων και την μετατροπή του σε πόλεμο διά αντιπροσώπων. Το Ιράν, η Χεζμπολάχ και η Ρωσία υποστήριξαν το συμμαχικό καθεστώς του Άσαντ και απέτρεψαν την κατάρρευσή του. Ταυτόχρονα, οι αραβικές μοναρχίες του Κόλπου παρείχαν σημαντική χρηματοδότηση στους αντιφρονούντες του Άσαντ και ιδίως στις οργανώσεις των εξτρεμιστών και τζιχαντιστών (Gerges, 2016, σ. 174). Πέρα από την ανυπολόγιστη ανθρωπιστική καταστροφή και την επακόλουθη προσφυγική κρίση, η σημαντικότερη ίσως συνέπεια του πολέμου στη Συρία ήταν η αναζωπύρωση της τρομοκρατίας και η ραγδαία εξάπλωση του ISIS. Η εξέλιξη αυτή προκάλεσε ιδιαίτερη ανησυχία στην Ουάσιγκτον, καθώς το ISIS ήταν απότοκο οργανώσεων που συνδέονταν με την Αλ Κάιντα στο Ιράκ και με εξτρεμιστικές και σαλαφιστικές οργανώσεις που είχαν ιδρυθεί στη Συρία. Συνεπώς, ο φόβος της τρομοκρατίας ενέπλεξε και τις Ηνωμένες Πολιτείες στο σύνθετο αυτό σκηνικό (Gerges, 2016, σσ. 181-183). Κατά συνέπεια, πολλοί ανταγωνιστικοί μεταξύ τους δρώντες βρέθηκαν απροσδόκητα στην ίδια πλευρά, θέτοντας ως στόχο την ανάκτηση της επικράτειας που είχαν καταλάβει οι Ισλαμιστές. Ο στόχος αυτός επιτεύχθηκε το 2017 με την ανακατάληψη της Μοσούλης και το 2019 έπεσε και ο τελευταίος θύλακας του Χαλιφάτου (Kepel, 2020). Αποτέλεσμα ήταν οι εμπλεκόμενοι στον πόλεμο της Συρίας να επικεντρωθούν σε μεγαλύτερο βαθμό στην αντιμετώπιση του ISIS και όχι τόσο στο ζήτημα της διακυβέρνησης της χώρας.
Κεντρικό ρόλο στην εξάπλωση του ισλαμικού χαλιφάτου στη Συρία είχε ο έμπιστος υπαρχηγός του ηγέτη της οργάνωσης, Αμπού Μπακρ αλ-Μπαγκντάντι. Ο συγκεκριμένος υπαρχηγός ήταν ο Αμπού Μοχάμεντ αλ-Τζολάνι ο οποίος αρχικά δημιούργησε την οργάνωση αλ-Νούσρα στη Συρία. Θέλοντας να αποφύγει την ανάμειξη των Αμερικανών, ιδίως κατά το πρώτο διάστημα, ο αλ-Τζολάνι απέφυγε την έντονη ανάμειξη γνωστών τζιχαντιστών και πρώην Μπααθιστών στρατιωτικών του καθεστώτος του Σαντάμ Χουσεΐν. Αντιθέτως, βασίστηκε κυρίως σε Σύριους Σουνίτες και προσέδωσε εθνικιστικά χαρακτηριστικά στην οργάνωση της Συρίας. Στην πραγματικότητα όμως, εξυπηρετούσε τους στόχους των τζιχαντιστών στη Συρία, οι οποίοι αποσκοπούσαν στην ανατροπή του Μπασάρ αλ-Άσαντ, στην κατάργηση των τεχνητών για τους τζιχαντιστές συνόρων μεταξύ Συρίας και Ιράκ και στην εγκαθίδρυση του Ισλαμικού Χαλιφάτου, όπως και έγινε το 2014. Η οργάνωση αλ-Νούσρα υπό τον αλ-Τζολάνι κατάφερε να προσελκύσει χιλιάδες δυσαρεστημένους Σουνίτες της συριακής επαρχίας, οι οποίοι στη συνέχεια εντάχθηκαν στους κόλπους του ISIS. Μέσω της σημαντικής χρηματοδότησης από τις αραβικά βασίλεια του Κόλπου, το ISIS κατόρθωσε να εδραιώσει την κυριαρχία του σε σημαντικό μέρος των επικρατειών τόσο του Ιράκ, όσο και της Συρίας. Η κόντρα που ξέσπασε το 2013 και οδήγησε σε εμφύλιο πόλεμο τζιχαντιστών μεταξύ ISIS και αλ-Νούσρα αφορούσε περισσότερο τις έριδες για την ηγεσία ανάμεσα σε αλ-Μπαγκντάντι και αλ-Τζολάνι, παρά κάποια ουσιαστική διάσπαση (Gerges, 2016, σ. 194).
Ο παρατεταμένος εμφύλιος πόλεμος στη Συρία προκάλεσε ανυπολόγιστες καταστροφές τόσο σε ανθρωπιστικό, όσο και σε κρατικό επίπεδο. Το άνευ προηγουμένου προσφυγικό κύμα, οι δυσμενείς συνθήκες διαβίωσης και οι κατακερματισμένοι κρατικοί θεσμοί προσδίδουν αναμφισβήτητα χαρακτηριστικά αποτυχημένου κράτους. Η αντίδραση του κρατικού μηχανισμού στους σεισμούς που έπληξαν το βορειοδυτικό τμήμα της χώρας τον Φεβρουάριο του 2023 αποτελούν χαρακτηριστικό παράδειγμα. Παράλληλα, η αμερικανική απόσυρση επί προεδρίας Ντόναλτ Τραμπ έδωσε τροφή στο κλίμα αβεβαιότητας που κυριαρχούσε στη χώρα αλλά και στην περαιτέρω ανάμειξη άλλων δρώντων, κυρίως της Ρωσίας μέσω της μισθοφορικής οργάνωσης Wagner, του Ιράν και της Χεζμπολάχ. Τέλος, ο πόλεμος Ισραήλ – Χαμάς είχε καθοριστικό αντίκτυπο και στη Συρία, καθώς αυξήθηκαν σημαντικά οι επιθέσεις του Ισραήλ σε στόχους ιρανικών συμφερόντων εντός συριακού εδάφους (Conflict in Syria | Global Conflict Tracker, 2024).
Στις 8 Δεκεμβρίου, οι δυνάμεις τον επαναστατών υπό την ηγεσία της ισλαμιστικής παραστρατιωτικής οργάνωσης Hayat Tahrir al-Sham (HTS) του Αμπού Μοχάμεντ αλ-Τζολάνι ανέτρεψαν ένα αυταρχικό καθεστώς που μετρούσε περισσότερο από μισό αιώνα εξουσίας. Η εξέλιξη αυτή μαρτυρά αρχικά την εν γένει αδυναμία του καθεστώτος στο βαθύ εσωτερικό του, αλλά και την απροθυμία των παραδοσιακών συμμάχων του να αναλάβουν δράση για την επιβίωσή του. Τόσο η Μόσχα όσο και η Τεχεράνη χάνουν έναν σύμμαχο ιδιαίτερης γεωπολιτικής σημασίας στη Μέση Ανατολή. Για το Ιράν, το καθεστώς Άσαντ παρείχε πρόσβαση στην Ανατολική Μεσόγειο, ενώ η Μόσχα διατηρεί μία από τις σημαντικότερες στρατιωτικές της βάσεις στη Συρία. Η απόφαση μη επέμβασης μπορεί να αποδοθεί όχι μόνο στην αδυναμία των δύο χωρών, αλλά και σε απλούς ορθολογικούς υπολογισμούς καθώς ο πόλεμος της Ρωσίας με την Ουκρανία και η σύγκρουση στην ευρύτερη Μέση Ανατολή που εμπλέκει και το Ιράν επιτάσσουν μια συγκεκριμένη ιεράρχηση προτεραιοτήτων (Maddox, 2024). Σε κάθε περίπτωση πάντως, η απώλεια του Άσαντ αποτελεί σημαντικό πλήγμα για τους δύο δρώντες. Αξίζει επίσης να σημειωθεί η έλλειψη συνοχής και προθυμίας των συριακών ένοπλων δυνάμεων να υπερασπιστούν το καθεστώς όπως είχαν κάνει στο παρελθόν. Το γεγονός αυτό οφείλεται τόσο στη διαφθορά αλλά και την αποσάθρωση του συστήματος αμοιβών και εφοδιασμού, όσο και στην πτώση του ηθικού λόγω της μειωμένης υποστήριξης από τους παραδοσιακούς συμμάχους, κυρίως τη Ρωσία και το Ιράν (Sayigh, 2024).
Αναμφίβολα, η πτώση του καθεστώτος Άσαντ έχει διαμορφώσει ένα καθεστώς νικητών και ηττημένων στη Μέση Ανατολή. Πέρα από την Τεχεράνη και τη Μόσχα που έχασαν έναν σημαντικό σύμμαχο στην περιοχή, τα αραβικά βασίλεια του Κόλπου είχαν ξεκινήσει προσπάθειες εξομάλυνσης και προσπάθειες επανένταξης της Συρίας στους αραβικούς οργανισμούς και φόρα. Από την άλλη, ως νικητές φαίνεται να αναδεικνύονται η Τουρκία και το Ισραήλ. Η Άγκυρα καθ’ όλη τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου υποστήριζε τους επαναστάτες και η ανατροπή του εχθρικού καθεστώτος Άσαντ θέτει την Τουρκία σε θέση ισχύος για την επόμενη μέρα στη Συρία. Ταυτόχρονα, οι εκατομμύρια Σύριοι πρόσφυγες που έχουν εγκλωβιστεί στην Τουρκία από την περίοδο της προσφυγικής έκρηξης, είναι πολύ πιθανόν να οδηγηθούν πίσω στη χώρα τους από τις τουρκικές αρχές, έτσι ώστε η Άγκυρα να διευθετήσει αυτό το δισεπίλυτο ζήτημα που απασχολούσε χρόνια την κυβέρνηση Ερντογάν (Regional Perspectives on the House of Assad’s Fall | Crisis Group, 2024). Τέλος, το Ισραήλ έχει απαλλαγεί από ένα καθεστώς στα βόρεια σύνορά του που είχε δώσει το ελεύθερο στο Ιράν και τη Χεζμπολάχ να διενεργούν επιχειρήσεις έχοντας ως βάση τη συριακή επικράτεια. Η επόμενη μέρα ωστόσο είναι κρίσιμης σημασίας για το Τελ Αβίβ το οποίο καλείται να διαχειριστεί την πρόκληση της διαδοχής εξουσίας στη Συρία με σκοπό να προασπίσει την ασφάλειά του (Panikoff, 2024).
Η επόμενη μέρα στη Συρία συνοδεύεται από ελπίδα και αισιοδοξία λόγω της λήξης ενός παρατεταμένου εμφυλίου πολέμου και της ανατροπής ενός αυταρχικού καθεστώτος που βρισκόταν στην εξουσία για πολλές δεκαετίες. Ως τελευταίος πρόεδρος ο Μπασάρ αλ-Άσαντ, είχε μεταχειριστεί βίαιες μεθόδους ακόμη και κατά του συριακού λαού με χρήση χημικών όπλων, βασανιστήρια και φυλακίσεις. Το διάδοχο καθεστώς όμως είναι αβέβαιο ότι θα φέρει θετικές αλλαγές στη χώρα. Οι επαναστάτες απαρτίζονται από ένα μωσαϊκό ένοπλων ομάδων μεταξύ των οποίων πρώην μέλη της αλ-Κάιντα, όπως ο ηγέτης αλ-Τζολάνι, αλλά και μέλη συμμοριών (Yaari, 2024). Η διεθνής κοινότητα βρίσκεται σε ένα σημείο καμπής και καλείται να αναλάβει τα κατάλληλα μέτρα προκειμένου να διασφαλίσει την ομαλή μετάβαση εξουσίας. Σε περιπτώσεις κενών εξουσίας πάντοτε προκύπτουν ευκαιρίες που αποτελούν ταυτόχρονα προκλήσεις. Εάν οι δρώντες του διεθνούς συστήματος δεν αναλάβουν τις απαραίτητες πρωτοβουλίες και δεν προσφέρουν την αναγκαία υποστήριξη, είναι πολύ πιθανό η κατάσταση στη Συρία να πάρει παρόμοια τροπή με αυτή της Λιβύης, καθώς κανείς δεν εγγυάται ότι ένας πρώην υπαρχηγός του ISIS θα είναι καλύτερος του Άσαντ. Προς το παρόν πάντως, μόνο η Τουρκία επωφελείται από τις εξελίξεις έχοντας στηρίξει τους επαναστάτες, συνομιλώντας με τον αλ-Τζολάνι και επεκτείνοντας την επιρροή της στην ευρύτερη Μέση Ανατολή. Η Αθήνα με τη σειρά της καλείται να σταθμίσει τα νέα δεδομένα και να προσαρμόσει την πολιτική της στη διαρκώς αυξανόμενη τουρκική δραστηριότητα στην Ανατολική Μεσόγειο.
Βιβλιογραφία
Beauchamp, Z. (2017, Απρίλιος 8). The war in Syria, explained. Vox. https://www.vox.com/2017/4/8/15218782/syria-trump-bomb-assad-explainer
Brown, L. C. (2004). Diplomacy in the Middle East: The international relations of regional and outside powers. I.B. Tauris.
Conflict in Syria | Global Conflict Tracker. (2024, Δεκέμβριος 9). https://www.cfr.org/global-conflict-tracker/conflict/conflict-syria
Fawcett, L. (Επιμ.). (2019). International Relations of the Middle East (5η έκδ.). Oxford University Press.
Gerges, F. A. (2015). Contentious Politics in the Middle East: Popular Resistance and Marginalized Activism Beyond the Arab Uprisings. Palgrave Macmillan. http://ebookcentral.proquest.com/lib/londonschoolecons/detail.action?docID=4716342
Gerges, F. A. (with ProQuest). (2016). ISIS: A history. Princeton University Press.
Hinnebusch, R. A., & Ehteshami, A. (2014). The foreign policies of Middle East states (Second edition). Lynne Rienner Publishers Inc.
Kepel, G. (2020). Έξοδος από το χάος. Κλειδάριθμος.
Korany, B., & Dessouki, A. E. H. (2008). The foreign policies of Arab states: The challenge of globalization (New Revised Edition). American University in Cairo Press.
Maddox, B. (2024, Δεκέμβριος 8). The fall of President Bashar al-Assad is a blow to Iran and Russia – and a boost for Turkey | Chatham House – International Affairs Think Tank. https://www.chathamhouse.org/2024/12/fall-president-bashar-al-assad-blow-iran-and-russia-and-boost-turkey
Panikoff, J. (2024, Δεκέμβριος 8). Experts react: Rebels have toppled the Assad regime. What’s next for Syria, the Middle East, and the world? Atlantic Council. https://www.atlanticcouncil.org/blogs/new-atlanticist/experts-react/experts-react-rebels-have-toppled-the-assad-regime-whats-next-for-syria-the-middle-east-and-the-world/
Regional Perspectives on the House of Assad’s Fall | Crisis Group. (2024, Δεκέμβριος 17). https://www.crisisgroup.org/middle-east-north-africa/east-mediterranean-mena/syria/regional-perspectives-house-assads-fall
Sayigh, Y. (2024, Δεκέμβριος 10). Anatomy of a Military Fall. Carnegie Endowment for International Peace. https://carnegieendowment.org/middle-east/diwan/2024/12/anatomy-of-a-military-fall?lang=en
Yaari, E. (2024, Δεκέμβριος 9). With Assad Gone—What’s Next? The Jerusalem Strategic Tribune. https://jstribune.com/yaari-with-assad-gone-whats-next/
Πηγή εικόνας:
https://www.kathimerini.gr/world/563387665/kapste-ta-panta-oi-teleytaies-imeres-toy-kathestotos-asant/