Loading...
Πρόσφατες αναλύσεις
Κλιματική Αλλαγή, Περιβαλλοντολογικά Προβλήματα και Δίκαιο Ενέργειας

Η προστασία έναντι της κλιματικής αλλαγής ως ανθρώπινο δικαίωμα: Ο ρόλος του δικαστή και οι ευθύνες του κράτους

Γράφει ο Παναγιώτης Βλάχος

Αναμφίβολα, τα τελευταία χρόνια η κλιματική αλλαγή έχει εξελιχθεί σε ένα από τα πιο σημαντικά προβλήματα τα οποία αντιμετωπίζει η ανθρωπότητα, αφού οι καταστροφικές της συνέπειες γίνονται όλο και συχνότερα φανερές, επηρεάζοντας τις ζωές μας όλο και περισσότερο (πλημμύρες, ακραία καιρικά φαινόμενα, λιώσιμο των πάγων, κλπ.). Παρά το γεγονός ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει ορίσει ως βασικό στόχο για την επόμενη 30ετία τη δραστική μείωση των ρυπογόνων αερίων που προκαλούν και επιταχύνουν την κλιματική αλλαγή, οι επιστημονικές μελέτες δείχνουν ότι οι τρέχουσες δεσμεύσεις που έχουν αναλάβει τα κράτη-μέλη δεν είναι αρκετές. Την ίδια ώρα, οι πάσης φύσεως διεθνείς συμφωνίες για την καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής (π.χ. η Συμφωνία του Παρισιού) που τα κράτη, μεταξύ των οποίων και η Ελλάδα, υπογράφουν, μοιάζουν περισσότερο με ευχολόγια παρά με νομικά δεσμευτικά κείμενα ικανά να πιέσουν τα κράτη ώστε να λάβουν δραστικά (νομοθετικά) μέτρα.

Κάτω από αυτές τις συνθήκες, ο ρόλος της κοινωνίας των πολιτών αποκτά αυξημένη σημασία. Τα τελευταία χρόνια, σε παγκόσμιο επίπεδο, παρατηρείται ότι διάφορες περιβαλλοντικές ΜΚΟ (Greenpeace, WWF) χρησιμοποιούν τη δικαστική οδό ώστε να αναγκάσουν τα κράτη να υιοθετήσουν πιο αποτελεσματικές κλιματικές πολιτικές, με στόχο να προστατεύσουν τις ζωές των πολιτών τους. Υπάρχει όμως νομική οδός ικανή να υποχρεώσει τα κράτη να μειώσουν τους ρυπογόνους ρύπους που εκπέμπονται στην επικράτειά τους, περιορίζοντας έτσι την εγχώρια οικονομική δραστηριότητα; Όσον αφορά τα Ευρωπαϊκά κράτη, η απάντηση είναι ναι.

Πιο συγκεκριμένα, στις 20 Δεκεμβρίου 2019, το Ανώτατο Δικαστήριο της Ολλανδίας αποφάσισε αμετάκλητα ότι το Ολλανδικό κράτος είναι υποχρεωμένο μέχρι το τέλος του 2020 να μειώσει δραστικά τις εγχώριες (κυρίως βιομηχανικές) ρυπογόνες εκπομπές, ώστε με τον τρόπο αυτό να προστατέψει τις ζωές των πολιτών, οι οποίες σύμφωνα με το δικαστήριο απειλούνται ευθέως από την κλιματική αλλαγή και τις συνέπειές της. Αξίζει εδώ να σημειωθεί ότι παρά το γεγονός ότι η Ολλανδία είναι μια χώρα που τηρεί τις απαιτήσεις της Ε.Ε ως προς τη μείωση ρυπογόνων αερίων, το δικαστήριο έκρινε ότι η κλιματική πολιτική της Ε.Ε δεν είναι αρκετή ώστε να προστατεύσει τους Ολλανδούς πολίτες, και ως εκ τούτου υποχρέωσε το κράτος να λάβει επιπλέον μέτρα. Η εν λόγω δικαστική διαφορά προέκυψε μετά από αγωγή κατά του κράτους εκ μέρους της ΜΚΟ Urgenda, η οποία βασίστηκε κυρίως σε διατάξεις της ΕΣΔΑ και συγκεκριμένα στα άρθρα 2 και 8, ώστε να συνδέσει τους κινδύνους της κλιματικής αλλαγής με την απειλή στις ζωές των πολιτών, και ως εκ τούτου να στοιχειοθετήσει την ευθύνη του κράτους.

Η Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ) είναι μια διεθνής σύμβαση η οποία έχει ως μοναδικό στόχο την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Όλες οι Ευρωπαϊκές χώρες έχουν υπογράψει την εν λόγω σύμβαση, η οποία στη χώρα μας έχει υπερνομοθετική ισχύ, βάσει του άρθρου 28 του Συντάγματος. Βάσει της εν λόγω σύμβασης, κάθε πολίτης, ή ομάδα πολιτών από τα κράτη-μέλη της Σύμβασης, έχει το δικαίωμα να προσφύγει στο Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (ΕΔΔΑ) που βρίσκεται στο Στρασβούργο, αν τα δικαιώματά του δεν προστατεύονται επαρκώς από το κράτος στο οποίο κατοικεί. Την ίδια στιγμή, και εφόσον τα δικαιώματα τα οποία περιέχονται στο κείμενο της ΕΣΔΑ ισχύουν σε όλα τα κράτη-μέλη, οι πολίτες μπορούν να τα επικαλεστούν και ενώπιων των εθνικών δικαστηρίων, τα οποία υποχρεούνται να τα λάβουν υπόψιν αλλά και να τα ερμηνεύσουν. Με λίγα λόγια, το ίδιο επιχείρημα το οποίο βασίζεται στα δικαιώματα της ΕΣΔΑ μπορεί κάλλιστα να υποστηριχθεί τόσο στα δικαστήρια της Ολλανδίας, όσο και σε αυτά της Ελλάδας.

Πώς, λοιπόν, η Ολλανδική ΜΚΟ κατάφερε, χρησιμοποιώντας τα δικαιώματα της ΕΣΔΑ, να πείσει τους εθνικούς δικαστές να υποχρεώσουν το κράτος να μειώσει δραστικά τις εγχώριες ρυπογόνες εκπομπές, ώστε να προστατεύσει έτσι τα θεμελιώδη δικαιώματα των πολιτών;

Το άρθρο 2 της ΕΣΔΑ προστατεύει το δικαίωμα στη ζωή, ενώ το άρθρο 8 το δικαίωμα στην ιδιωτική και οικογενειακή ζωή. Σύμφωνα με πάγια νομολογία του ΕΔΔΑ, την οποία τα εθνικά δικαστήρια υποχρεούνται καταρχήν να ακολουθούν, το κράτος έχει τη θετική υποχρέωση (υποχρέωση δράσης) να προστατεύει το δικαίωμα στη ζωή των πολιτών. Αυτή η θετική υποχρέωση περιλαμβάνει τη θέσπιση ενός επαρκούς διαδικαστικού και νομοθετικού πλαισίου το οποίο θα διασφαλίζει την προστασία των πολιτών από πάσης φύσεως περιβαλλοντικές καταστροφές. Σε αυτό το πλαίσιο, το κράτος θα πρέπει να ρυθμίσει και την δραστηριότητα του ιδιωτικού τομέα, η οποία δεν θα πρέπει να θέτει σε κίνδυνο τη ζωή των πολιτών. Την ίδια ώρα, όσον αφορά το άρθρο 8 και την προστασία της προσωπικής και οικογενειακής ζωής, η νομολογία του Δικαστηρίου είναι ακόμα πιο εκτενής. Πιο συγκεκριμένα, αν μια δραστηριότητα που ζημιώνει το περιβάλλον επηρεάζει (άμεσα η έμμεσα) την οικογενειακή ζωή ενός πολίτη, το κράτος υποχρεούται να θεσπίσει το απαραίτητο νομοθετικό πλαίσιο ώστε να την προστατεύσει. Σύμφωνα με το δικαστήριο, η οικογενειακή ζωή του ατόμου επηρεάζεται όταν θόρυβος, ρυπογόνα αέρια, ή κάθε είδους μόλυνση τον αποτρέπουν από την ειρηνική απόλαυση της οικίας του. Επιπλέον, δεν είναι απαραίτητο η μόλυνση να επηρεάζει την υγεία του θύματος, ούτε χρειάζεται σε όλες τις περιπτώσεις να αποδειχθεί η πλήρης αιτιώδης συνάφεια μεταξύ της περιβαλλοντικά επιβλαβούς δραστηριότητας και της επίπτωσης στην (ιδιωτική και οικογενειακή) ζωή του ατόμου.

Αν και η ΕΣΔΑ δεν προστατεύει το δικαίωμα σε ένα καθαρό περιβάλλον καθαυτό, το Δικαστήριο έχει καταφέρει να αναγνωρίσει την ανάγκη για έμμεση προστασία του εν λόγω έννομου αγαθού, όταν η περιβαλλοντική ζημία επηρεάζει, έστω και έμμεσα, την ζωή του ατόμου. Ξεκινώντας από την ανωτέρω νομολογία, το Ολλανδικό δικαστήριο πήγε ένα βήμα παραπέρα. Βασιζόμενοι στην ανωτέρω νομολογία του ΕΔΔΑ, οι Ολλανδοί δικαστές, χρησιμοποιώντας μια σειρά επιστημονικών εκθέσεων και αναλύσεων, αλλά και διεθνών συμφωνιών τις οποίες η Ολλανδία (αλλά και η Ελλάδα) έχει υπογράψει, κατέληξαν ότι είναι κοινώς αποδεκτό, τουλάχιστον σε Ευρωπαϊκό επίπεδο, ότι οι κλιματικοί στόχοι της Ε.Ε δεν είναι αρκετοί, και ότι το κράτος θα πρέπει να μειώσει ακόμα περισσότερο τις ρυπογόνες εκπομπές ώστε να προστατεύσει την (ιδιωτική και οικογενειακή) ζωή των πολιτών. Επομένως, όσο τα κράτη δεν μειώνουν αρκετά (στα πλαίσια των επιστημονικών εκτιμήσεων) τις εγχώριες ρυπογόνες εκπομπές, παραβιάζουν ευθέως τα ανθρώπινα δικαιώματα των πολιτών τους!

Η απόφαση του Ολλανδικού δικαστηρίου σκόρπισε ενθουσιασμό σε όλη την Ευρώπη, αφού η προστασία από τις συνέπειες της κλιματικής αλλαγής απέκτησε για πρώτη φορά status ανθρώπινου δικαιώματος, το οποίο μάλιστα είναι ικανό να υποχρεώσει τα κράτη να μειώσουν δραστικά τις εκπομπές ρυπογόνων αερίων. Την ίδια ώρα, για πρώτη φορά κατέστη δυνατόν να καταστούν δεσμευτικές οι επιστημονικές μελέτες αλλά και οι (διακηρυκτικού χαρακτήρα) διεθνείς συμφωνίες που μέχρι πρότινος αγνοούνταν από τα κράτη.

Μετά την Ολλανδική απόφαση, το κίνημα της καταπολέμησης της κλιματικής αλλαγής μέσω τις δικαστικής οδού και με τη χρήση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων έχει αποκτήσει σημαντική δυναμική. Από το 2015 που ξεκίνησε η δικαστική μάχη της Ολλανδικής ΜΚΟ, αρκετές όμοιες υποθέσεις έχουν φτάσει στα δικαστήρια άλλων Ευρωπαϊκών κρατών (Σε Βέλγιο, Ελβετία, Ιρλανδία, Νορβηγία, Αυστρία, κλπ.). Οι ενάγοντες σε όλες τις περιπτώσεις κάνουν χρήση των δικαιωμάτων της ΕΣΔΑ, ενώ κατά περίπτωση τα αιτήματά τους ενδυναμώνονται μέσω αναφορών στο Σύνταγμα κάθε χώρας, πολλά από τα οποία περιλαμβάνουν και δικαίωμα σε ένα καθαρό περιβάλλον. Παρόλο που τα αποτελέσματα ως τώρα δεν μπορούν να χαρακτηριστούν ικανοποιητικά, η κλιματική δίκη έχει πλέον βρει τον δρόμο της, ενώ τα επιχειρήματα των εναγόντων όλο και εξελίσσονται, μεταφέροντας την πίεση στους δικαστές, οι οποίοι υποχρεούνται να προστατεύουν τους πολίτες από τις κρατικές αυθαιρεσίες. Οι Ολλανδοί δικαστές έκαναν την αρχή. Πλέον, αναμένεται με ενδιαφέρον η αντίδραση πολλών άλλων εθνικών δικαστών, αφού οι υποθέσεις που μιμούνται την Urgenda όλο και αυξάνονται.

Στην ελληνική έννομη τάξη, το τοπίο φαντάζει πρόσφορο για μία δικαστική απόφαση όμοια της Ολλανδικής. Όπως προαναφέρθηκε, τα δικαιώματα της ΕΣΔΑ κατέχουν προνομιακή θέση, ενώ συχνά οι δικαστές αναφέρονται σε αυτά, ακολουθώντας την ερμηνεία του ΕΔΔΑ. Επίσης, το άρθρο 24 του Συντάγματος κατοχυρώνει την κρατική υποχρέωση προστασίας του περιβάλλοντος, ενώ η Ελλάδα είναι μέρος πολλών διεθνών συμφωνιών που καλούν σε αποτελεσματική δράση έναντι της κλιματικής αλλαγής. Δεδομένης της σχετικής ευαισθησίας των Ελλήνων δικαστών σε σχέση με τα περιβαλλοντικά ζητήματα, αλλά και της ιδιαίτερης μορφολογίας της χώρας μας, η οποία λόγω της εκτενούς ακτογραμμής είναι ιδιαίτερα εκτεθειμένη στις συνέπειες της κλιματικής αλλαγής, ένα προσεκτικά θεμελιωμένο αίτημα δραστικής μείωσης εγχώριων ρυπογόνων εκπομπών εκ μέρους κάποιας περιβαλλοντικής ΜΚΟ ενδεχομένως να είχε αρκετές πιθανότητες επιτυχίας.

Βιβλιογραφία:

Antonopoulos, The Future of Climate Policymaking in Light of Urgenda Foundation v the Netherlands‘, Environmental Law Review, Vol. 22, 2020.

Caligiuri A and Napoletano N, The application of the ECHR in the domestic systems, The Italian Yearbook of International Law, Issue 20, 2010.

Corsi G, The New Wave of Climate Change Litigation: A Transferability Analysis, IICG Reflection, No. 59, 2017.

Council of Europe, European Convention of Human Rights, consolidated version.

Dutch Supreme Court, Stichting Urgenda vs the Netherlands, Judgment, ECLI:NL:HR:2019:2007.

Gogos, Η δικαστική προστασία κατά παραλείψεων της διοίκησης σε περιβαλλοντικές διαφορές [Judicial protection against omissions of the authorities in environmental proceedings] , Journal of Administrative Law, Issue 1, 2006.

Karakostas, Environment and Law [Περιβάλλον και Δίκαιο], Nomiki Vivliothiki Publications, 2011.

Peel J and Osofsky HM, A Rights Turn in Climate Change Litigation?, Transnational Environmental Law, Vol. 7, Issue 1, 2018.

Stavropoulos, Η επίδραση της ΕΣΔΑ στην ελληνική έννομη τάξη [The effect of ECHR in Greek legal order], (Speech at the 16th National Conference of the Judicial Research Organisation) 2017.

WWF, Effects Of Climate Change’ (WWF.org), 2020.

Πηγή εικόνας:

https://pixabay.com/illustrations/climate-change-global-warming-2254711