Γράφει η Παρασκευή Σουλτάτου
Στις 22 Ιανουαρίου του 2021 τέθηκε σε ισχύ η Συνθήκη για την Απαγόρευση Πυρηνικών Όπλων (Treaty on the Prohibition of Nuclear Weaponss – TPNW), η οποία είναι αποτέλεσμα τις Διάσκεψης που κάλεσε η Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών το 2017. Η TPNW περιλαμβάνει ένα ολοκληρωμένο σύνολο απαγορεύσεων συμμετοχής σε δραστηριότητες πυρηνικών όπλων, δηλαδή απαγορεύει από τα συμβαλλόμενα κράτη να αναπτύσσουν, να δοκιμάζουν, να παράγουν, να αποκτούν, να διαθέτουν, να αποθηκεύουν και να χρησιμοποιούν ή να απειλούν ότι θα κάνουν χρήση πυρηνικών όπλων. Επίσης, τα συμβαλλόμενα κράτη είναι υπεύθυνα για οποιαδήποτε πυρηνική δραστηριότητα εντός των εθνικών τους ορίων, καθώς και να παρέχουν βοήθεια σε άτομα που επηρεάζονται από τη χρήση ή δοκιμή πυρηνικών όπλων. Η Συνθήκη εγκρίθηκε με 122 ψήφους κρατών υπέρ, μια κατά και μια αποχής στις 7 Ιουλίου του 2017 και ο Γενικός Γραμματέας του ΟΗΕ είναι υπεύθυνος να παράσχει την απαραίτητη βοήθεια και υπηρεσίες για την ορθή λειτουργία της Συνθήκης.
Η TPNW δημιουργήθηκε από ανθρωπιστικό ενδιαφέρον της διάσκεψης αναθεώρησης της Συνθήκης για τη μη Διάδοση των Πυρηνικών Όπλων (Treaty on the Non-Proliferation of Nuclear Weapons – NPT) του 2010. Στη συγκεκριμένη Διάσκεψη υπήρξε βαθιά ανησυχία για τις ανθρωπιστικές συνέπειες από οποιαδήποτε χρήση πυρηνικών όπλων και επιβεβαίωσε την υποχρέωση όλων των κρατών να συμμορφώνονται στο διεθνές δίκαιο και το διεθνές ανθρωπιστικό δίκαιο. Στόχος ήταν ο πυρηνικός αφοπλισμός και η δημιουργία ενός κόσμου χωρίς πυρηνικά όπλα.
Αυτός είναι και ο λόγος που μέχρι στιγμής καμία από τις εννέα πυρηνικές δυνάμεις δεν έχει προσυπογράψει τη νέα αυτή συνθήκη για την απαγόρευση. Οι αισιόδοξοι πιστεύουν ότι ο ισχυρός στιγματισμός που θα επιφέρει η TPNW δεν θα αφήσει στο απυρόβλητο τα κράτη αυτά. Μέχρι τώρα, 52 κράτη έχουν προσυπογράψει, κάτι που δεν έχουν πράξει κανένα από τα εν δυνάμει πυρηνικά κράτη, όπως η Τουρκία, το Ιράν, η Ιαπωνία, τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, με εξαίρεση το Καζακστάν, τη Βενεζουέλα και το Μπαγκλαντές, χώρες που έχουν απασχολήσει για τα πυρηνικά τους σχέδια τα τελευταία χρόνια.
Στόχος της TPNW ήταν κανένα σημείο της να μην έρχεται σε αντίθεση με την NPT αναφορικά με τη θετική εξέλιξης της απαγόρευσης, αλλά αντίθετα με την NPT, είχε σκοπό να καταστήσει παράνομα τα πυρηνικά όπλα σε όλα τα κράτη, ενώ η NPT παρείχε το μονοπώλιο στους ήδη (5 τότε) κατόχους των πυρηνικών όπλων. Στη NPT τα μη πυρηνικά κράτη δεσμεύονται βάσει του άρθρου 2 να μην αποκτήσουν πυρηνικά όπλα, ενώ τα 5 (πέντε) πυρηνικά κράτη να επιδιώξουν τον αφοπλισμό, με σκοπό κυρίως να μην κατασκευάζονται άλλα πυρηνικά όπλα (άρθρο 6).
Προφανώς και η Συνθήκη μη Διάδοσης δεν πέτυχε απόλυτα τον σκοπό της, αφού από πέντε πυρηνικές δυνάμεις όταν δημιουργήθηκε, πλέον υπάρχουν εννέα. Εδώ όμως έρχεται η TPNW, προσπαθώντας να εφαρμόσει το άρθρο 6 στην πράξη. Η Ινδία, το Πακιστάν και το Ισραήλ (3 από τις 4 πυρηνικές δυνάμεις που μετά τη NPT απέκτησαν πυρηνικά) δεν προσυπέγραψαν ποτέ τη συνθήκη, ενώ η Βόρεια Κορέα προσυπέγραψε το 1993, αποχώρησε και ξανά προσυπέγραψε το 2003. Η NPT μετράει αυτή τη στιγμή 191 συμβαλλόμενα κράτη και ο σκοπός τής μη διάδοσης πέτυχε για τα συμβαλλόμενα μέρη μόνο. Αυτά τα στοιχεία καθιστούν εξ αρχής την TPNW σε μειονεκτική θέση όσον αφορά την μελλοντική της επιτυχία, αφού μια συνθήκη μπορεί να δεσμεύει αποκλειστικά τα συμβαλλόμενα μέρη της.
Παράλληλα με τις αρνητικές κριτικές για την TPNW, υπάρχει ακόμα η ανησυχία ότι τα κράτη θα θελήσουν να αποχωρήσουν από την NPT για να προσχωρήσουν σε αυτή. Παρόλο που η νέα συνθήκη εξετάζεται κριτικά και με σκεπτικισμό, δεν αποδεικνύεται πουθενά ότι αυτή ωθεί τα συμβαλλόμενα μέρη σε μια τέτοια κίνηση. Η ανησυχία μπορεί να εντοπιστεί στο άρθρο 3, όπου ενώ ζητείται από τα κράτη μέλη να διατηρήσουν τις υπάρχουσες διασφαλίσεις της Διεθνούς Υπηρεσίας Ατομικής Ενέργειας (IAEA) «με την επιφύλαξη τυχόν πρόσθετων σχετικών μέσων», εξακολουθούν να διατυπώνονται ανησυχίες σχετικά με τις αγορές μέσω φόρουμ. Σύμφωνα με πρόσφατη έκθεση Νορβηγικής Ακαδημίας Διεθνούς Δικαίου, η επικύρωση της TPNW δεν τροποποιεί τις προϋποθέσεις για απόσυρση από την NPT, ούτε δηλώνει η πρόταση νόμιμο πρόσχημα για έξοδο από αυτή. Αν λοιπόν τα κράτη αποφασίσουν να αποσυρθούν από την NPT, δεν μπορεί να είναι η αιτία ή ο μοναδικός λόγος η TPNW, αλλά περισσότερο η αδυναμία να εφαρμοστεί το άρθρο 6.
Κατά τη διάρκεια όλων αυτών των εξελίξεων και αφού έγιναν κατανοητά ο σκοπός της νέας συνθήκης και οι διαφορές με την προηγούμενη, θα παρατεθεί μια σύντομη αναφορά σχετικά τις προκλήσεις στο διεθνές περιβάλλον αναφορικά με τη διασπορά πυρηνικών όπλων. Όπως προαναφέρθηκε, η NPT κατάφερε να αναχαιτίσει τη διασπορά των πυρηνικών όπλων μεταξύ των μερών της, όμως η διεθνής κοινότητα δεν μπόρεσε να αποτρέψει πλήρως τη διάδοσή τους. Τα κράτη της Ινδίας, του Πακιστάν, του Ισραήλ και της Βόρειας Κορέας έγιναν πυρηνικές δυνάμεις, η τελευταία εκ των οποίων ανακοίνωσε την πρώτη της πυρηνική δοκιμή το 2006, αφού είχε προσχωρήσει για δεύτερη φορά στη συνθήκη. Ταυτόχρονα, ορισμένα κράτη επιδιώκουν να γίνουν πυρηνικές δυνάμεις ή είναι έτοιμα να αποκτήσουν πυρηνικά όπλα σε ελάχιστο χρόνο, όπως η Ιαπωνία, η Τουρκία και το Ιράν. Η πρώτη αποτελεί μεγάλη δύναμη, οι δεύτερες περιφερειακές δυνάμεις με αυξανόμενη ισχύ, ενώ και οι 3 είναι συμβαλλόμενα μέρη της NPT.
Πρόσφατα παρακολούθησε όλος ο πλανήτης με κομμένη την ανάσα τη δολοφονία Σουλεϊμανί από δυνάμεις των ΗΠΑ με εντολή του τότε Προέδρου Ντόναλντ Τραμπ. Αν και η εκτέλεση μπορεί να δικαιολογηθεί από το διεθνές δίκαιο στα πλαίσια της προληπτικής άμυνας, καθώς οι ΗΠΑ είχαν βάσιμες υποψίες για επικείμενη επίθεση των Ιρανών, το ζήτημα βρίσκεται στην αρχή της αναλογικότητας, καθώς το συγκεκριμένο ήταν ένα γεγονός που παραλίγο να ξεκινήσει ένα σφοδρό πόλεμο μεταξύ των δύο χωρών. Έκτοτε, το Ιράν απειλεί να αποχωρήσει από την Συμφωνία του 2015 (από την οποία οι ΗΠΑ είχαν αποχωρήσει επί προεδρίας Τραμπ), ενώ περιόρισε την πρόσβαση του IAEA σε μη πυρηνικές εγκαταστάσεις. Υπάρχουν αντικρουόμενες απόψεις για τη συγκεκριμένη κίνηση των ΗΠΑ, με την μια πλευρά να υποστηρίζει ότι μια δολοφονία απέτρεψε έναν πόλεμο και με την άλλη να υποστηρίζει ότι οι εξελίξεις που τη διαδέχονται αυξάνουν ραγδαία το τελικό κόστος συγκριτικά με το όφελος αυτής της κίνησης. Τώρα η νέα κυβέρνηση Μπάιντεν επιδιώκει εκ νέου συνομιλίες για πυρηνική συμφωνία με το Ιράν, με το δεύτερο να ζητά ως προαπαιτούμενο την άρση των κυρώσεων.
Οι ανωτέρω συνθήκες είναι εξαιρετικά σημαντικές για την αποτροπή και τη μη διάδοση πυρηνικών όπλων στα πλαίσια της καλής πίστης και των μη συγκρουόμενων συμφερόντων. Όταν, όμως, ένα κράτος αντιμετωπίζει απειλές κατά της ίδιας του της ύπαρξης, η αποχώρηση από μια τέτοια συμφωνία ή η δημιουργία παράνομου πυρηνικού οπλοστασίου είναι το λιγότερο αρκετό για να εξασφαλίσει την ασφάλεια της επικράτειας του.
Το παράδειγμα Ινδίας-Πακιστάν αποδεικνύει πώς σκέφτονται στρατηγικά τα κράτη όταν ο σημαντικότερος αντίπαλός τους αποκτά πυρηνικά. Συγκεκριμένα, το Ισραήλ ανέπτυξε παράνομα πυρηνικό οπλοστάσιο και τώρα προσπαθεί με οποιοδήποτε τρόπο να εμποδίσει την ανάπτυξη πυρηνικών του Ιράν, παρόλο που ποτέ δεν προσχώρησε στην NPT.
Παράλληλα, η Τουρκία φλερτάρει χρόνια με πυρηνικό εξοπλισμό και έχει ήδη πυρηνικό πρόγραμμα, με βάσιμες υποψίες ότι βρίσκεται ήδη σε υλοποίηση. Η Ιαπωνία έχει έτοιμο πυρηνικό πρόγραμμα που, σε περίπτωση που νιώσει απειλή, σε σύντομο χρονικό διάστημα θα αποκτήσει πυρηνικά.
Οι συμφωνίες, λοιπόν, όταν εμπλέκονται σε αυτές ζητήματα εθνικής ασφάλειας δεν μπορούν να αποτρέψουν την πυρηνικοποίηση, αν αυτή γίνει μονόδρομος. Τα αρχικά πυρηνικά κράτη παραβίασαν πρώτα την NPT αναπτύσσοντας, ενισχύοντας και αυξάνοντας τις πυρηνικές κεφαλές τους. Είναι δεδομένο ότι η μη διάδοση εν μέρει πέτυχε μια μεγάλη περίοδο ειρήνης, αλλά το σημερινό πολυπολικό διεθνές σύστημα είναι ασταθές και απρόβλεπτο. Με τα δεδομένα που μέχρι τώρα κατέχουμε, η TPNW είναι καταδικασμένη σε αποτυχία, ενώ η NPT ως μέσο χρησιμοποιούμενο με τον σωστά στρατηγικό τρόπο από τα κράτη μπορεί να αποτρέψει ως ένα βαθμό την περαιτέρω διάδοση. Σήμερα, η πυρηνική πρόκληση είναι ισχυρότερη από ποτέ μετά τον Ψυχρό Πόλεμο, ιδίως με τον φόβο της διάδοσης των πυρηνικών όπλων εντός τρομοκρατικών οργανώσεων, ενώ η απαγόρευση και ο αφοπλισμός των πυρηνικών είναι αδύνατο να συμβούν, όπως άλλωστε και στο παρελθόν.
Πηγές
- The NPT and the TPNW: Compatible or conflicting nuclear weapons treaties?, Dr Tytti Erästö, Stokholm International Peace Research Institute, March, 2019
- Διαθέσιμο σε: https://www.sipri.org/commentary/blog/2019/npt-and-tpnw-compatible-or-conflicting-nuclear-weapons-treaties
- Ο πραγματικός λόγος του χτυπήματος Τραμπ στο Ιράν, Νίκος Γιαννόπουλος, News 24/7, Ιανουάριος, 2020. Διαθέσιμο σε: https://www.news247.gr/kosmos/liakoyras-pame-exomalynsi-tha-mporoyse-diamesolavitiko-rolo-ellada.7560704.html
- The Future Nuclear Powers You Should Be Worried About, Mordchai Shualy, Foreign Policy, October 2009. Διαθέσιμο σε: https://foreignpolicy.com/2009/10/20/the-future-nuclear-powers-you-should-be-worried-about/
- Treaty on the prohibition of nuclear weapons ─ The ‘Ban Treaty’, Beatrix Immenkamp, European Parliament, January, 2021. Διαθέσιμο σε: https://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/BRIE/2018/614664/EPRS_BRI(2018)614664_EN.pdf
- Assembly, U. G. (2017, July). Treaty on the prohibition of nuclear weapons. In A/CONF (Vol. 229, No. 2017, p. 8). Ιστορική συμφωνία για το πυρηνικό πρόγραμμα Ιράν – Τα κύρια σημεία, ΤοΒΗΜΑ Team, Το Βήμα, Ιούλιος, 2015
- Διαθέσιμο σε: https://www.tovima.gr/2015/07/14/world/istoriki-symfwnia-gia-to-pyriniko-programma-iran-ta-kyria-simeia/
- Το πυρηνικό εργοστάσιο της Τουρκίας – Απειλή για την ασφάλεια;, Βασίλης Νέδος Γιάννης Σουλιώτης, Η Καθημερινή, Μάρτιος, 2021 Διαθέσιμο σε: https://www.kathimerini.gr/world/561287053/to-pyriniko-ergostasio-tis-toyrkias-apeili-gia-tin-asfaleia/
Πηγή εικόνας: Fr. Benedict Mayaki, SJ, All-Africa Conference of Churches welcomes Nuclear Weapons Proliferation Treaty, Vatican News, Ιανουάριος 28, 2021. Διαθέσιμη σε: https://www.vaticannews.va/en/church/news/2021-01/aacc-treaty-nuclear-weapon-proliferation-africa-church.html