Γράφει ο Στέλιος Ρουμελιώτης
Η δεκαετία που διανύουμε, αποτελεί το απαραίτητο διάστημα προετοιμασίας έως τον Γ’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Οι χώρες, αναδιατάσσουν και ενισχύουν τις δυνάμεις τους, ώστε να είναι έτοιμες στη σύρραξη που φαίνεται πως θα γενικευτεί. Το ράλι εξοπλισμών που παρατηρείται, σε συνδυασμό με την εκτεταμένη συζήτηση για το πυρηνικό αποτύπωμα της κάθε χώρας, υπογραμμίζουν τη σοβαρότητα της κατάστασης. Στο πλαίσιο αυτό, η γερμανική Μπουντεστάγκ ψήφισε υπέρ της πρότασης για τη δημιουργία ειδικού ταμείου στρατιωτικής ενίσχυσης ύψους 100 δισεκατομμυρίων €, ενώ η Ιαπωνία εξετάζει την αγορά 500 πυραύλων Κρουζ που δύνανται να φέρουν πυρηνική κεφαλή. Είναι περισσότερο από βέβαιο, λοιπόν, πως βρισκόμαστε στην περίοδο όπου, εξασφαλίζονται συμμαχίες και δημιουργούνται σφαίρες επιρροής, καθώς ο οικονομικός πόλεμος των προηγούμενων ετών, μεταφέρεται πλέον στο στρατιωτικό πεδίο. Οι συνθήκες ομοιάζουν με αυτές προ του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Η επεκτατική διάθεση κρατών και η ένταση που αυτή δημιουργεί σε τοπικό επίπεδο, πυροδοτούν αλυσιδωτές αντιδράσεις διεθνώς και σε πολλαπλά επίπεδα. Η ουσία είναι ότι, εθνότητες όπως οι Πολωνοί, βλέπουν αυτές τις περιόδους αφενός ως υπαρξιακό κίνδυνο, αφετέρου ως ευκαιρία ενδυνάμωσης της γεωστρατηγικής τους θέσης.
Η Πολωνία ως κράτος, άλλωστε, έχει υποστεί πλείστες όσες αλλαγές συνόρων στο πέρασμα των ετών. Η συμπεριφορά της σημερινής πολωνικής κοινωνίας, χαρακτηρίζεται από υπερηφάνεια, μα και φόβο. Υπερηφάνεια για το γεγονός ότι, ως έθνος, υπάρχουν και μάχονται για, τουλάχιστον, 7 αιώνες. Φόβο, καθώς αποτελούν διαχρονικά, το ενδιάμεσο στοιχείο ανάμεσα σε αντιμαχόμενες πλευρές, με συνέπειες στην ίδια τους την κρατική υπόσταση. Στη σύγχρονη ιστορία τους, οι Πολωνοί έχουν αντιμετωπίσει τρεις μεγάλους διαμελισμούς του κράτους τους.
Ο Πρώτος Διαμελισμός του 1772.
Ο τελευταίος ισχυρός κυβερνήτης της Πολωνικής-Λιθουανικής Κοινοπολιτείας (εφεξής Πολωνία), ήταν ο Αύγουστος Β΄, πιο γνωστός ως Αύγουστος ο Δυνατός. Μετά το θάνατό του το 1733, ο θρόνος δόθηκε στον εκλεκτό της Σουηδίας, Στανίσλαο Λεζίνσκι. Η Ρωσική Αυτοκρατορία, μη αποδεχόμενη το γεγονός, εισέβαλε σε περιοχές της Πολωνίας και όρισε νέο βασιλιά τον Αύγουστο Γ΄, γιο του Αύγουστου Β΄. Στις επόμενες δεκαετίες, η επιρροή της Ρωσίας ολοένα και αυξανόταν, κάτι που θορύβησε τις γειτονικές δυνάμεις. Πρωσία και Αυστρία, συμμάχησαν και έπεισαν τη Ρωσία πως ήταν προτιμότερο να μοιράσουν τα εδάφη της Πολωνίας, αντί μιας μεταξύ τους πολεμικής σύγκρουσης. Η συμφωνία επετεύχθη στη Βιέννη το 1772 μεταξύ της Μοναρχίας των Αψβούργων (αυστριακών φύλων), του Βασίλειου της Πρωσίας (γερμανικών φύλων) και της Ρωσικής Αυτοκρατορίας. Έπειτα από ένοπλη αντίσταση, η πολωνική Δίαιτα, επικύρωσε τη συμφωνία βάση της οποίας διατήρησε τον έλεγχο μόνο στο 71% του εδάφους της. Από το διαμερισμό, ωστόσο, το μικρότερο μερίδιο έλαβε η Πρωσία, η οποία και υποκίνησε τις διαδικασίες του επόμενου διαμελισμού.
Ο Δεύτερος Διαμελισμός του 1793.
Μετά την επικύρωση της συμφωνίας για τον Πρώτο Διαμελισμό, Πολωνία και Πρωσία ήρθαν άμεσα σε διαβουλεύσεις, ώστε να αντιμετωπίσουν από κοινού ενδεχόμενο μελλοντικό κίνδυνο από Αυστρία και Ρωσία. Το αποτέλεσμα ήταν η σύναψη αμυντικής συμφωνίας, με ρήτρα αμοιβαίας στρατιωτικής συνδρομής. Βασιζόμενοι στην προστασία που παρείχε η συμμαχία με το Πρωσικό Βασίλειο, οι Πολωνοί επένδυσαν στην αναμόρφωση του κράτους τους, με αποκορύφωμα το σύνταγμα του 1791 που ενέκρινε η Μεγάλη Σέιμ (Great Sejm), το τότε ανώτατο νομοθετικό και κυβερνητικό όργανο. Μέσω του νέου συντάγματος, η χώρα προσπάθησε να εισαγάγει μια πιο αποτελεσματική συνταγματική μοναρχία, με στόχο την πολιτική ισότητα μεταξύ αστών και ευγενών, ενώ έδινε το δικαίωμα αρνησικυρίας στον κάθε βουλευτή. Η υιοθέτηση του συντάγματος, ωστόσο, έθετε εν αμφιβόλω τη δύναμη επιρροής τόσο της Ρωσίας, όσο και της Πρωσίας, στο εσωτερικό πολιτικό σκηνικό. Με πρόσχημα την υψηλή απήχηση των απόψεων του Ιακωβινισμού στην πολωνική κοινωνία, που κατά την Αυτοκράτειρα της Ρωσίας Αικατερίνη Β’, έπρεπε να περιοριστούν άμεσα, ο ρωσικός στρατός εισέβαλε σε εδάφη της Πολωνίας. Η Πρωσία, όχι μόνο δε συνέδραμε τον πολωνικό στρατό να υπερασπίσει την κυριαρχία του, αλλά αποζημιώθηκε με τμήματα της πολωνικής επικράτειας. Ήταν πρόδηλο πως παρασκηνιακές διαβουλεύσεις μεταξύ Πρωσίας και Ρωσίας, οδήγησαν στο δεύτερο διαμελισμό της Πολωνίας.
Ο Τρίτος Διαμελισμός του 1795.
Αντιπρόσωποι της Αυστρίας, Ρωσίας και Πρωσίας και απουσία οποιουδήποτε πολωνού αξιωματούχου, αποφάσισαν να διαμελιστεί πλήρως η πολωνική επικράτεια και ότι «…το όνομα ή η ονομασία του Βασιλείου της Πολωνίας, θα παραμείνει απαγορευμένο από σήμερα και για πάντα…». Στην αιτιολογία τους, πρόταξαν την ειρήνη στην περιοχή, καθώς οι επαναλαμβανόμενες εξεγέρσεις των Πολωνών υπόδουλων δημιουργούσαν συνεχείς αναταραχές. Αφορμή στάθηκε η μεγάλη εξέγερση υπό τον Ταντέους Κοστσιούσκο, ο οποίος, όμως, συνελήφθη από τις ρωσικές δυνάμεις. Το αποτέλεσμα ήταν, να κατασταλεί η επανάσταση και να σημάνει το τέλος της ύπαρξης ανεξάρτητου πολωνικού κράτους για τα επόμενα 123 χρόνια.
Στα χρόνια που ακολούθησαν και μέχρι το τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, όλες οι απόπειρες επανασύστασης Πολωνικής κρατικής δομής, απέτυχαν. Η Ρωσική Αυτοκρατορία σε συμφωνία ή έστω, με ανοχή των κυρίαρχων γειτονικών δυνάμεων, διέλυε κάθε απόπειρα των Πολωνών για ανεξαρτησία. Άλλωστε, ο πολωνικός πληθυσμός, αποτελούσε διαχρονικά απειλή τόσο για τους Ρώσους, όσο και για τα γερμανικά φύλα της Κεντρικής Ευρώπης. Η ταύτιση οπτικής τους σε θέματα ασφάλειας, εκδηλώθηκε έντονα στα γεγονότα τόσο πριν όσο και κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου (1939-1945).
Η επανασύσταση του Πολωνικού κράτους, έγινε στις 3 Ιουνίου του 1918 από τους πρωθυπουργούς της Γαλλίας, της Βρετανίας και της Ιταλίας. Η αλήθεια είναι, όμως, ότι οι ΗΠΑ ήταν εκείνες που πίεσαν για ανεξαρτητοποίηση των πολωνικών περιοχών, με απώτερο σκοπό την απόκτηση ερεισμάτων στην ευρωπαϊκή ήπειρο. Η αναγέννηση, ωστόσο, της Πολωνίας δημιούργησε νέες γεωπολιτικές ισορροπίες και την ανάγκη σύναψης νέων συμφωνιών.
Ενδεχομένως, η πιο εμβληματική συμφωνία της περιόδου προ του Β’ ΠΠΣ, ήταν το Γερμανο-Σοβιετικό Σύμφωνο μη Επίθεσης (Σύμφωνο Ρίμπεντροπ – Μολότοφ). Βάση αυτού, οι δύο πλευρές συμφώνησαν να μην επιτεθούν η μία στην άλλη. Όπως, όμως, αποκαλύφθηκε αργότερα σε γερμανικό αντίγραφο που διασώθηκε, η συμφωνία προέβλεπε επιπλέον, το διαμελισμό της Πολωνίας. Καίτοι η Πολωνία είχε συνάψει αμυντικές συμφωνίες με Γαλλία και Βρετανία, δεν κατέστη δυνατό να αντέξει τις πιέσεις που δεχόταν από το Γ΄ Ράιχ και το Σοβιετικό Στρατό ταυτόχρονα. Η πολωνική αντίσταση κάμφθηκε γρήγορα και τα εδάφη της χωρίστηκαν, έτι μία φορά, σε γερμανικές και σοβιετικές επαρχίες.
Το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου το Μάιο του 1945, άφησε στους Πολωνούς μια γλυκόπικρη γεύση. Αφενός, είχαν κερδίσει εκ νέου την ανεξαρτησία τους, αφετέρου οι απώλειες σε ανθρώπινο δυναμικό και εδάφη, ήταν σημαντικές. Οι υποδομές είχαν καταστραφεί και η προοπτική κοινωνικής ευημερίας φάνταζε αδιανόητη. Παράλληλα, όμως, ήταν εκείνη η περίοδος όπου δόθηκε σιωπηρή υπόσχεση ότι η χώρα θα ισχυροποιηθεί σε τέτοιο βαθμό, ώστε φίλοι και εχθροί να σέβονται την ιστορία και το μέλλον μιας κυρίαρχης Πολωνίας. Τις επόμενες δεκαετίες, έγιναν όλες οι απαραίτητες διεργασίες ώστε η κοινωνία να ωριμάσει, να απαγκιστρωθεί από παλιές εξαρτήσεις και να προετοιμαστεί για την επόμενη μεγάλη δοκιμασία.
Φτάνουμε στο 2020, έτος όπου κυριαρχεί η ανασφάλεια λόγω του COVID-19 και των συνεπειών στη διατάραξη των εφοδιαστικών αλυσίδων. Εντούτοις, ο Πολωνός υπουργός άμυνας ανακοινώνει την οριστικοποίηση συμβάσεων για αμυντικό εξοπλισμό, ενώ ο πολωνικός στρατός παραλαμβάνει τα πρώτα εκσυγχρονισμένα άρματα μάχης Leopard 2PL. Συνεχίζεται, δηλαδή, η προσπάθεια ανάταξης των πολωνικών ενόπλων δυνάμεων.
Έτος καμπής της σύγχρονης παγκόσμιας ιστορίας, πρέπει να θεωρείται το 2022. Η εισβολή της Ρωσίας σε εδάφη της Ουκρανίας, αποτέλεσε τον καταλύτη διεργασιών και ρυθμίσεων που συντελούνταν όλο το προηγούμενο διάστημα. Οι ισορροπίες του προηγούμενου διαστήματος μεταξύ NATO και Ρωσίας κλονίστηκαν, με αφορμή τη δήλωση πρόθεσης του Ουκρανού πρωθυπουργού για ένταξη της χώρας του στη Βορειοατλαντική Συμμαχία. Έκτοτε, ενεργοποιήθηκαν μηχανισμοί ασφαλείας, ενώ αναζωπυρώθηκαν παλιά πάθη και φοβίες.
Σε ένα σκηνικό όπου κυριαρχεί η ρευστότητα στις διακρατικές σχέσεις και στις ενεργειακές συμφωνίες, η Πολωνία βρήκε την ευκαιρία να αναδειχτεί σε ένα σημαντικό δρώντα της περιοχής. Δηλώνοντας αμέσως την πρόθεσή της να παράσχει ανεξάντλητη στρατιωτική βοήθεια στην ουκρανική άμυνα έναντι της ρωσικής εισβολής, κατέστη «ο σημαντικότερος εταίρος στην ηπειρωτική Ευρώπη», σύμφωνα με Αμερικανό στρατιωτικό αξιωματούχο. Παράλληλα, οι κινήσεις της στον τομέα των εξοπλισμών, αποτελούν έμπρακτη απόδειξη της απόφασής τους να αποκτήσουν τον ισχυρότερο στρατό ξηράς στην Ευρώπη. Το 2023, οι αμυντικές δαπάνες θα αντιστοιχούν στο 3% του ακαθάριστου εθνικού προϊόντος, ενώ υπάρχει πρόβλεψη και για 5% εάν παραστεί ανάγκη. Το αξιοσημείωτο, όμως, είναι ότι οι αμυντικές δαπάνες εντάσσονται σε ένα σχέδιο δημιουργίας εγχώριας παραγωγής προωθώντας τη συμπαραγωγή και την καλλιέργεια νέων στρατηγικών δεσμών με δυνάμεις εκτός Ευρώπης. Χαρακτηριστική είναι η σχέση που εδραιώνεται μεταξύ Πολωνίας και Νοτίου Κορέας. Το εξοπλιστικό πρόγραμμα ύψους 6 δισεκατομμυρίων δολαρίων, αποτελεί την κορωνίδα της στρατηγικής σχέσης που δημιουργείται μεταξύ των δύο χωρών, καθόσον συμπεριλαμβάνει την αγορά μαχητικών αεροσκαφών και αρμάτων μάχης.
Ωστόσο, η επιλογή της πολωνικής κυβέρνησης να αγοράσει εξοπλισμό από πηγές εκτός των παραδοσιακών ευρωπαϊκών προμηθευτών, έχει δυσαρεστήσει χώρες όπως η Γερμανία. Παρατηρούν τις κινήσεις της Βαρσοβίας στο στρατιωτικό πεδίο με αμηχανία και σκεπτικισμό. Η ανακοίνωση, μάλιστα, του Πολωνού προέδρου να στείλουν γερμανικά Leopard στην Ουκρανία, πιέζει ακόμα περισσότερο τη Γερμανία, αφού αναγκάζει την ενεργό εμπλοκή Γερμανών εκπαιδευτών στον πόλεμο. Κίνηση που θα φέρει σε απευθείας διαμάχη τις Γερμανία και Ρωσία, ικανοποιώντας, έτσι, ιδιοτελή συμφέροντα.
Ένα ακόμη πεδίο αντιπαράθεσης με τη Γερμανία, είναι το ζήτημα των αποζημιώσεων από τη ναζιστική περίοδο. Παρόλο που σύμφωνα με τη γερμανική κυβέρνηση, το ζήτημα των επανορθώσεων και των αποζημιώσεων έχει κλείσει, η συνεχής επίκληση αυτού από τους Πολωνούς αξιωματούχους, ενισχύει τη υποβόσκουσα γερμανοφοβία. Συνειδητά, επομένως, η Πολωνία ανταγωνίζεται τους γείτονές της, διεκδικώντας καλύτερη θέση στο νέο πεδίο ισορροπίας που δημιουργείται. Επιζητά τη διατήρηση, αν όχι αύξηση, της επικράτειάς της σε μια περίοδο όπου το απαραβίαστο των συνόρων δεν είναι πλέον δεδομένο.
Σε αναλύσεις που γίνονται σχετικά με το μέλλον του ουκρανικού εδάφους, διατυπώνονται σκέψεις σχετικά με τα νέα σύνορα και ενδεχόμενο διαμοιρασμό εδαφών σε γειτονικά κράτη. Άλλωστε, έως το 1939, περιοχές της Δυτικής Ουκρανίας ανήκαν στο τότε πολωνικό κράτος. Επομένως, ένα από τα σενάρια που επεξεργάζεται η πολωνική ελίτ, είναι και η ανακατάληψη χαμένων εδαφών της.
Η βασική, όμως, επιθυμία και στόχευση της πολωνικής κυβέρνησης είναι, να αποτελεί έναν αυτόνομο ισχυρό δρώντα στα όρια μεταξύ Δύσης και Ανατολής, κάτι που φαίνεται πως έχει τις «ευλογίες» των ΗΠΑ. Η σύσφιξη των σχέσεων των δύο πλευρών στον στρατιωτικό τομέα, αποτελεί σκαλοπάτι της στρατηγικής σχέσης που δημιουργείται. Στις αρχές Νοεμβρίου, η γνωστή αμερικανική εταιρεία Westinghouse Electric, συνήψε συμφωνία για τη δημιουργία πυρηνικού εργοστασίου στο έδαφος της Πολωνίας, με προοπτική δημιουργίας ακόμα πέντε εργοστασίων έως το 2040.
Η Πολωνία, έχει επιλέξει ως βασικό σύμμαχο, στο νέο γεωπολιτικό πεδίο που διαμορφώνεται, τις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής. Η επιθυμία της, ωστόσο, για αυτονόμηση και διεκδίκηση ηγετικής θέσης στον ευρωπαϊκό χώρο, έχει περιορισμούς. Τα όρια που μπορεί να κινηθεί η πολωνική φιλοδοξία, θα φανούν καλύτερα μόλις «καταλαγιάσει η σκόνη» της πολεμικής αναμέτρησης και σχηματοποιηθούν οι νέοι πόλοι ισχύος. Η Πολωνία έχει υποστεί επανειλημμένους διαμελισμούς καθώς και προσπάθεια εξάλειψης οποιασδήποτε ιστορικής εθνικής συνέχειας. Η εναντίωση, λοιπόν, τόσο στη ρωσική επέκταση, όσο και στη γερμανική επικυριαρχία, δικαιολογείται από την ιστορία και όσα έχουν προηγηθεί. Όμως, ιστορικές εκκρεμότητες και αναδυόμενες φιλοδοξίες απογυμνώνονται από την οικονομική ανεπάρκεια και την έλλειψη ιστορικού βάθους. Επομένως, η πορεία της Πολωνίας προς το μέλλον, απαιτεί οικονομοτεχνική συνέπεια, κοινωνικοπολιτική επαγρύπνηση και στρατιωτική αποφασιστικότητα.
Βιβλιογραφία
- Dr Maciej Korkuć. (2019). The Fighting Republic of Poland 1939–1945. Institute of National Remembrance.
- Irena Grosfeld, Ekaterina Zhuravskaya. (2012). Persistent effects of empires: Evidence from the partitions of Poland. Paris School of Economics
- Piotr S. Wandycz. (1975). The Lands of Partitioned Poland, 1795-1918. University of Washington Press
- Stanislav Kuvaldin. (2022). Why Russia Keeps Insisting That Poland Is Preparing to Partition Ukraine. Carnegie Endowment for International Peace
- Defence-point (2023). Η Πολωνία υπέγραψε συμβόλαιο για 116 άρματα M1A1FEP Abrams. Διαθέσιμο σε: https://www.defence-point.gr/news/i-polonia-ypegrapse-symvolaio-gia-116-armata-m1a1fep-abrams-vid
- James M. McCann. (1984). Beyond the Bug: Soviet Historiography of the Soviet-Polish War of 1920 – 1984. Διαθέσιμο σε: https://www.jstor.org/stable/151929
- Min Joo Kim, Michelle Ye Hee Lee and Dan Lamothe. (2022). South Korea ramps up arms exports in goal to become world supplier. Διαθέσιμο σε: https://www.washingtonpost.com/world/2022/12/23/south-korea-defense-arms-exports/
- Szymon Bachrynowski. (2021). WHERE ARE THE POLISH-GERMAN RELATIONS HEADING?. Warshaw Institute. Διαθέσιμο σε: https://warsawinstitute.org/wp-content/uploads/2021/01/Where-are-the-Polish-German-relations-heading-Szymon-Bachrynowski-Warsaw-Institute-Special-Report-22.01.2021.pdf
- Καθημερινή (2022). Κούρσα εξοπλισμών από την Πολωνία. Διαθέσιμο σε: https://www.kathimerini.gr/world/562148434/koyrsa-exoplismon-apo-tin-polonia/