Γράφει η Παντελιάνα Παπαμιχάλη
Η διπλωματία υπήρχε διαχρονικά ως ένας τρόπος επικοινωνίας και επίλυσης ζητημάτων ανάμεσα σε διαφορετικά πολιτειακά σύνολα. Τις τελευταίες δεκαετίες, η πολιτιστική διπλωματία έχει έρθει στο προσκήνιο, αν και η ύπαρξη τέτοιων πρακτικών ανάγεται σε χιλιετίες παλαιότερα, με σημαντική επιρροή σε παγκόσμιο επίπεδο. Ειδικότερα, στην Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ), η χρήση της είναι συστηματική από τα κράτη μέλη, καθώς συνεισφέρει στις επιδιώξεις τους.
Ένας γενικός ορισμός για τον όρο πολιτιστική διπλωματία είναι: «η χρήση του υπάρχοντος πολιτισμού και της πολιτιστικής κληρονομιάς της εκάστοτε χώρας ως μέσο επίτευξης των διεθνών πολιτικών επιδιώξεών και της αρμονικής συνύπαρξης των χωρών» (Mark, 2009, σ. 6-7). Το γεγονός πως το είδος αυτό της διπλωματίας ασκείται μόνο με ειρηνικά μέσα, όπως είναι η τέχνη και ο πολιτισμός αντί άλλων μέσων όπως τα όπλα που χρησιμοποιούνται σε στρατιωτικές επιχειρήσεις, το ανάγει σε διπλωματία «ήπιας ισχύος». O όρος αυτός εισήχθη από τον Joseph Nye (Tounta, 2022, σ. 140). Ινστιτούτα και οργανισμοί πολλών ειδών έχουν την δύναμη να διαμορφώσουν και να επηρεάσουν τις εξωτερικές πολιτικές με ήπιο τρόπο, χρησιμοποιώντας τις τέχνες, τη γλώσσα, την άθληση, την επιστήμη και τον πολιτισμό.
Η ΕΕ έχει ως στόχο, μεταξύ άλλων, τη συνεργασία των κρατών μελών της, για την επίτευξη της ειρήνης —όχι μόνο σε ενωσιακό, αλλά και σε διεθνές επίπεδο. Επιπλέον, αποσκοπεί στην επικράτηση του σεβασμού και της πολιτιστικής και γλωσσικής ποικιλίας των χωρών που την αποτελούν. Τα παραπάνω, μεταξύ άλλων, αποτυπώνονται ρητά στη Συνθήκη της Λισαβόνας (European Union, χ.χ). Επομένως, η πολιτιστική διπλωματία είναι κομβικής σημασίας, καθώς συσχετίζεται άμεσα με τους παραπάνω στόχους και με τη χρήση της γίνεται δυνατή με έμμεσο τρόπο η επίτευξη οικονομικών, γεωπολιτικών, κοινωνικών και άλλων στόχων. Χαρακτηριστικό είναι πως έχουν δημιουργηθεί πολλά όργανα που αποσκοπούν στην προστασία και ανάδειξη του πολιτισμού. Στο παρελθόν, υπήρχαν επίσης τα προγράμματα Καλειδοσκόπιο, Πολιτισμός κ.ά. Επιπλέον, υπάρχουν και θεσμοί όπως ο θεσμός των Ευρωπαϊκών Πολιτιστικών Πρωτευουσών και το πρόγραμμα Erasmus+ το οποίο αφορά την εκπαίδευση (Βασιλειάδης κ.ά., 2015, σ. 105-111).
Αξίζει να σημειωθεί πως τον Ιούνιο του 2008, το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, μετά από συνεδρίαση, αναγνώρισε την πολιτιστική συνεργασία και τον διαπολιτισμικό διάλογο ως θεμελιώδη στοιχεία της εξωτερικής πολιτικής. Σε συνέχεια της παραδοχής αυτής, η ΕΕ αναγνώρισε τη σημασία της ύπαρξης μιας κοινής γραμμής στην ευρωπαϊκή εξωτερική πολιτική, καθώς υποστηρίχθηκε πως η αποσπασματικότητα και η διασπασμένη δράση υποβαθμίζει την όλη προσπάθεια επίτευξης μιας κοινής αποδοτικής στρατηγικής (Isar, 2013, σ. 11). Η κοινή αυτή γραμμή αναλύεται μέσα από το εγχείρημα προπαρασκευαστικής δράσης από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο. Το εγχείρημα αυτό θέτει σαφείς στόχους και σκοπό έχει την πρόταση στρατηγικών προτάσεων για τη χρήση του πολιτισμού στις εξωτερικές σχέσεις (European Commission, 2014, σ. 4). Η επικρατήσασα πρόταση έγινε από ιδρύματα πολιτισμού όπως το Ινστιτούτο Goethe της Γερμανίας, το Δανικό Ινστιτούτο και το Intitut Français μεταξύ άλλων (Isar, 2013, σ.13). Τα παραπάνω ινστιτούτα είναι ινστιτούτα πολιτισμού, τα οποία διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στην πολιτιστική διπλωματία της εκάστοτε χώρας. Ως ακόλουθο, ιδρύθηκε η πλατφόρμα “Cultural Diplomacy Platform”, ενώ σήμερα λειτουργεί η πλατφόρμα “Cultural Relations Platform”. Επομένως, η προπαρασκευαστική δράση απέδωσε καρπούς και η σημασία του πολιτισμού στην εξωτερική πολιτική αποδείχθηκε ιδιαίτερα σημαντική. Σήμερα, το τελευταίο έργο, το οποίο είναι χρηματοδοτούμενο από την ΕΕ, ασχολείται με την έρευνα και τη συμβουλευτική σε θέματα πολιτισμού και ενισχύει την συνεργασία μεταξύ οργανισμών μέσα και έξω από την ΕΕ.
Σε εθνικό επίπεδο, τα κράτη μέλη της ΕΕ αναλαμβάνουν μεμονωμένη δράση με σκοπό την ανάδειξη του πολιτισμού τους, τον διαπολιτισμικό διάλογο και την επίτευξη των επιδιώξεών τους μέσα από την ήπια ισχύ της πολιτιστικής διπλωματίας. Χρήσιμη θα ήταν η παράθεση μερικών εργαλείων που χρησιμοποιούνται από χώρες της ΕΕ. Στη συνέχεια θα δοθούν ενδεικτικά παραδείγματα από χώρες της ΕΕ, οι οποίες αντιπροσωπεύουν διαφορετικές πολιτισμικές πτυχές.
Η Γαλλία θεωρείται η πρώτη χώρα στη νεότερη Ευρώπη που χρησιμοποίησε επισήμως, μέσα από το Υπουργείο Εξωτερικών της, πρακτικές που συνάδουν με την πολιτιστική διπλωματία, κατά τον 16ο αιώνα. Η Alliance Française είναι από τους πρώτους οργανισμούς που χρησιμοποίησε η χώρα και ιδρύθηκε το 1883. Σήμερα δραστηριοποιείται σε 137 χώρες, με σκοπό τη διάδοση του γαλλικού πολιτισμού και της γαλλικής γλώσσας, ενώ παράλληλα στρέφει τις προσπάθειές της στην ανάδειξη της διαφορετικότητας. Ακόμα, ένα σημαντικό ινστιτούτο είναι το Γαλλικό Ινστιτούτο, το οποίο δημιουργήθηκε το 2011 με σκοπό τη συμβολή του στη πολιτιστική διπλωματία της χώρας, μέσω της προβολής του πολιτισμού της (Βασιλειάδης κ.ά., 2015, σ. 47-49). Άλλα σημαντικά εγχειρήματα της Γαλλίας είναι το Campus France και το Agency for French Education Abroad, τα οποία ασχολούνται με την εκπαίδευση ως φορέα πολιτιστικής διπλωματίας (Tounta, 2022, σ. 143-144).
Αντίστοιχες πρακτικές χρησιμοποιούν και άλλες χώρες της ΕΕ, όπως η Γερμανία. Η άσκηση της πολιτιστικής διπλωματίας, σήμερα, γίνεται μέσα από ορισμένους φορείς οι οποίοι έχουν δημιουργηθεί για αυτόν τον σκοπό. Ένας εξ αυτών είναι το Ινστιτούτο Goethe, το οποίο ασχολείται με την προώθηση της γερμανικής γλώσσας και του γερμανικού πολιτισμού στο εξωτερικό, μέσα από παραρτήματά του. Το συγκεκριμένο Ινστιτούτο είναι ανεξάρτητο από το Γερμανικό Υπουργείο Εξωτερικών, αλλά λαμβάνει χρηματοδότηση από αυτό. Από την άλλη πλευρά, η πολιτιστική διπλωματία της Γερμανίας ασκείται και μέσα από τη Γερμανική Υπηρεσία Ακαδημαϊκών Υποθέσεων, η οποία ασχολείται με την προώθηση ακαδημαϊκών θεμάτων, ενώ αντίστοιχο ρόλο διαδραματίζει, μεταξύ άλλων, το ίδρυμα Alexander von Humbolt Stiftung, το οποίο ασχολείται με επιστημονικές συνεργασίες (Βασιλειάδης κ.ά., 2015, σ. 52).
Επιπλέον, στην Ελλάδα η πολιτιστική διπλωματία είναι ιδιαιτέρως σημαντική και υπάρχουν αρκετοί φορείς άσκησής της. Το Ελληνικό Ίδρυμα Πολιτισμού, για παράδειγμα, έχει ως στόχο τη διάδοση της ελληνικής γλώσσας και του πολιτισμού, και έχει παραρτήματα σε πολλές πόλεις του εξωτερικού, εντός και εκτός της ΕΕ, όπως στο Βερολίνο, στην Ουάσιγκτον, στα Τίρανα και στη Λευκωσία. Ένας άλλος φορέας που ασχολείται ενεργά με την πολιτιστική διπλωματία είναι το Ευρωπαϊκό Πολιτιστικό Κέντρο Δελφών, το οποίο διερευνά θέματα σχετικά με τον πολιτισμό, την πολιτική και την επιστήμη στη σημερινή εποχή και συγκαλεί τακτικά συνέδρια και συναντήσεις.
Όσον αφορά την Πολωνία, το Υπουργείο Πολιτισμού και Εθνικής Κληρονομιάς της χώρας έχει ιδιαίτερη σημασία. Σε αυτό το Υπουργείο υπάγεται το ινστιτούτο Adam Mickiewicz. Το ινστιτούτο αυτό προωθεί τον πολιτισμό και την πολιτιστική κληρονομιά της χώρας και διοργανώνει εκδηλώσεις σε πολλές χώρες της Ευρώπης (Kiełdanowicz, 2009, σ. 13-14).
Η πολιτιστική διπλωματία σήμερα έχει σημαντικό ρόλο στην ΕΕ, καθώς αξιοποιεί το είδος αυτό της διπλωματίας μέσα από τα εργαλεία της στην εξωτερική πολιτική της. Παράλληλα, κάθε χώρα της ΕΕ χρησιμοποιεί την πολιτιστική διπλωματία για να πετύχει τις επιδιώξεις της. Η επένδυση στη χρήση της αναδεικνύει την αποδοτικότητα της, αν και «ήπια» δύναμη. Το στοιχείο αυτό της «ηπιότητας» είναι που την καθιστά τόσο σημαντική, καθώς μέσα από αυτό υπογραμμίζεται η ικανότητα επίτευξης πληθώρας επιδιώξεων, χωρίς την επιστράτευση των «σκληρών μέσων», δηλαδή πρακτικών όπως οι ένοπλες συγκρούσεις, που προκαλούν καταστροφικές συνέπειες.
Βιβλιογραφία
Βασιλειάδης, Ν., & Μπουτσιούκη, Σ. (2015). Πολιτιστική διπλωματία [Προπτυχιακό εγχειρίδιο]. Κάλλιπος, Ανοικτές Ακαδημαϊκές Εκδόσεις. Διαθέσιμο σε: https://repository.kallipos.gr/bitstream/11419/4424/3/15527_Vasileiadis%20Total-KOY.pdfhttps://dx.doi.org/10.57713/kallipos-581
European Commission, Directorate-General for Education, Youth, Sport and Culture, (2014). Preparatory action ‘Culture in external relations’ : engaging the world : towards global cultural citizenship, Publications Office. Διαθέσιμο σε: https://data.europa.eu/doi/10.2766/74887
Isar, Y. R. (2013). Cultural diplomacy in a global digital age. Organization for Security and Co-operation in Europe. Διαθέσιμο σε: https://www.osce.org/files/f/documents/6/c/103748.pdf
Kiełdanowicz, M. R. (2009). Institute for Public Relations. Διαθέσιμο σε: https://instituteforpr.org/wp-content/uploads/Ryniejska_Kieldanowicz.pdf
Mark, S. (2009). A greater role for cultural diplomacy. The Hague: Netherlands institute of international relations Clingendael. Διαθέσιμο σε: https://www.clingendael.org/sites/default/files/pdfs/20090616_cdsp_discussion_paper_114_mark.pdf
Tounta. D, (2022) Cultural Diplomacy: The case of France. HAPSc Policy Briefs Series, 3(1) 139-149. Διαθέσιμο σε: https://doi.org/10.12681/hapscpbs.31003
Ελληνική Δημοκρατία Υπουργείο Εξωτερικών. (χ.χ) Πολιτιστική Διπλωματία. Διαθέσιμο σε: https://www.mfa.gr/eidika-themata-exoterikis-politikis/politistike-diplomatia/
Ευρωπαϊκό Πολιτιστικό Κέντρο Δελφών.(χ.χ.). Ιστορία & Αποστολή. Διαθέσιμο σε: https://eccd.gr/istoria-kai-apostoli/
Cultural Relations Platform. (χ.χ.). About us. Διαθέσιμο σε: https://www.cultureinexternalrelations.eu/about-us/
European Union. (χ.χ.). Aims and values. Διαθέσιμο σε: https://european-union.europa.eu/principles-countries-history/principles-and-values/aims-and-values_en
Goethe-Institut. (χ.χ.). About us. Διαθέσιμο σε: https://www.goethe.de/en/uun.html
Πηγή Φωτογραφίας Wagaman, K. (2020). European Union (EU) Flags [jpg]. Flickr.com, Διαθέσιμο σε: https://www.flickr.com/photos/pittpanthersfan/49882576526