Γράφει ο Ιωάννης Κουτζούμης
Τα τελευταία χρόνια, η Τουρκία είτε για κακό είτε για καλό χειρότερο, βρίσκεται διαρκώς στο επίκεντρο των διεθνών εξελίξεων τραβώντας ανελλιπώς την προσοχή της διεθνούς κοινότητας. Πιο πρόσφατο παράδειγμα, η στρατιωτική επιχείρηση <<Πηγή της Ειρήνης>> του περασμένου Οκτωβρίου, κατά την οποία η Τουρκία εισέβαλε στη βορειανατολική Συρία για να αντιμετωπίσει τις <<τρομοκρατικές>> κουρδικές οργανώσεις, PKK και YPG. Η συγκεκριμένη επιχείρηση που πραγματοποιήθηκε με την σιωπηρή συγκατάθεση της πλανητικής υπερδύναμης των Η.Π.Α, δηλώνει πως η Τουρκία, δεν είναι πλέον μια απλή Νατοϊκή γέφυρα ανάμεσα σε Ανατολή και Δύση, αλλά η <<καρδιά της Ευρασίας>>, όπως αυτοανακηρύσσεται. Η γενικότερη στρατιωτική της εμπλοκή στην Μέση Ανατολή επιβεβαιώνει, ότι η Τουρκία είναι (συν)διαμορφωτής των ερχόμενων ανακατατάξεων στην περιοχή, έχοντας ως απώτερο σκοπό την περιφερειακή ηγεμονία. Ο σκοπός αυτός, έχει οικοδομηθεί πάνω στην ιδέα του Νεο-οθωμανισμού, της πολιτικής ιδεολογίας, κατά την οποία η Τουρκία προωθεί στενότερες σχέσεις με τις περιοχές της πρώην Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ή και γιατί όχι, τη δορυφοριοποιήση κάποιων από αυτών. Όπως η ευρύτερη περιοχή της Μέσης Ανατολής, έτσι και οι σημερινές χώρες των Βαλκανίων, υπήρξαν εδάφη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας για περίπου πέντε αιώνες, επομένως το ιστορικό υπόβαθρο που υπάρχει ανάμεσα σε αυτές και την Τουρκία, δίνουν περιθώριο στην τελευταία για Νεο-οθωμανικά ανοίγματα και άρα, εκτεταμένη παρουσία στην ευρύτερη Βαλκανική περιοχή.
Διανοητής και αρχιτέκτονας της Νεο-οθωμανικής πολιτικής αποτελεί ο πρώην Πρωθυπουργός και Υπουργός Εξωτερικών της Τουρκίας, Αχμέτ Νταβούτογλου, ο οποίος σχεδίασε το Νεο-οθωμανισμό στο δόγμα της πολιτικής <<μηδέν προβλήματα με τις γειτονικές χώρες>> χρησιμοποιώντας την διπλωματία, τον πολιτικό διάλογο, την οικονομική ολοκλήρωση και ιδιαίτερα έντονα, την επίκληση της κοινής θρησκείας και κληρονομιάς από τα χρόνια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και ειδικότερα στις χώρες της περιοχής που έχουν ως κύρια θρησκεία τους το Ισλάμ (Αλβανία, Βοσνία-Ερζεγοβίνη, Κόσσοβο). Η χρήση <<ήπιας ισχύος>> από πλευράς Τουρκίας, δηλαδή η θετική επιρροή μέσω κουλτούρας, ιδεών, θρησκείας, θελκτικής εικόνας με στόχο τις χώρες των Βαλκανίων, πρέπει να σημειωθεί, ότι βρίσκει πρόσφορο έδαφος.
Αυτό συμβαίνει, γιατί μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης και συνεπώς του διπολικού ψυχροπολεμικού συστήματος, έχει διαμορφωθεί στα Βαλκάνια ένα κενό ισχύος, το οποίο δεν έχει καλυφθεί από κάποιον κρατικό δρώντα. Συνυπολογίζοντας και την απουσία της Ουάσινγκτον από την περιοχή στο διάστημα αυτό, λόγω των στρατιωτικών εμπλοκών στην Μέση Ανατολή (Ιράκ, Αφγανιστάν, Συρία), η πρόσβαση από πλευράς Τουρκίας στις χώρες των Βαλκανίων αποτιμάται ως απολύτως ορθολογική, διότι πολύ απλά, απουσιάζουν οι υπόλοιποι. Επιπροσθέτως, με εξαίρεση την Κροατία και την Βουλγαρία, καμία άλλη χώρα των Βαλκανίων (πέραν της Ελλάδας) δεν ανήκει στην Ε.Ε. Η τελευταία είναι ιδιαίτερα καχύποπτη με το σενάριο ένταξης αυτών των χωρών λόγω των προβλημάτων πολιτικής αστάθειας, διαφθοράς, ανεργίας και αδύναμων κρατικών μηχανισμών που <<κληρονόμησαν>> από την διάλυση της Γιουγκοσλαβίας και τους εμφύλιους πολέμους. Η Τουρκία το επωφελείται και αυτοσυστήνεται ως ο εγγυητής της περιοχής που θα δώσει τέλος σε όλα τα κακώς κείμενα. Η πρόσφατη μάλιστα <<κόπωση>> της Ε.Ε εξαιτίας οικονομικής κρίσης και προσφυγικού, μαζί με την επί 20ετίας διπλωματική προσέγγιση των χωρών αυτών ως κράτη-παρίες, ρίχνει τα Βαλκάνια στην <<αγκαλιά>> της Τουρκίας, η οποία και αυξάνει το αντι-ευρωπαϊκό έρεισμα, αλλά και φαίνεται περισσότερο ως το <<κράτος-ηγέτης>> του υποσυστήματος αυτού. Win-win κατάσταση δηλαδή.
Συγκεκριμένα μιλώντας, η Τουρκία έχει κάνει αισθητή την παρουσία της στην Αλβανία στους τομείς των τηλεπικοινωνιών (Albtelecom), του ίντερνετ (Eaglemobil), του τραπεζικού (BKT-μεγαλύτερη τράπεζα της χώρας), ενώ όσον αφορά το στρατιωτικό σκέλος, έχουν υπογραφεί διμερείς συνεργασίες για προγράμματα εκπαίδευσης και αναβάθμισης στρατιωτικών υποδομών, όπως η εγκατάσταση τούρκικων στρατευμάτων στον Αυλώνα και η ανακατασκευή του στρατιωτικού αεροδρομίου στην Κουτσόβα, όπου στεγάζεται και τούρκικη ναυτική σχολή.
Στο Κόσσοβο, η Τουρκία έχει πάρει τον έλεγχο του διεθνούς αεροδρομίου της Πρίστινα από το 2010, η Calik Holding με κεντρικά γραφεία στην Κωνσταντινούπολη εξαγόρασε το 2012 την τοπική εταιρεία παροχής ηλεκτρικού ρεύματος στην χώρα, ενώ αμερικανοτουρκικές κοινοπραξίες δεσμεύτηκαν για την κατασκευή μεγάλων μεταφορικών δικτύων που συνδέουν τη χώρα με την ΠΓΔΜ. Μεγάλος είναι επίσης και ο αριθμός των ΜΚΟ (20 μόνο στην Πρίστινα και στο Πρίζρεν) όπως και η κυκλοφορία εφημερίδων τουρκικής έκδοσης (Tan, Sesimiz κτλ), καθώς και η εκπομπή τούρκικων προγραμμάτων, τόσο από τέσσερεις τοπικούς ραδιοφωνικούς σταθμούς, όσο και από την τηλεόραση, μέσω αναμετάδοσης της Τούρκικης Κρατικής Τηλεόρασης (TRT).
Στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη, διακρίνεται η πλέον ορατότερη τούρκικη επιρροή. H Τουρκία είναι μέλος του ειρηνευτικού συμβουλίου, το οποίο είναι υπεύθυνο για την επιτήρηση της Συμφωνίας του Dayton που έδωσε τέλος στον πόλεμο της Βοσνίας το 1995. Θεωρείται η de facto προστάτιδα δύναμη της χώρας, υποστηρίζοντας ότι μπορεί να δώσει αυτά που το Dayton δεν μπορεί να εγγυηθεί για θέματα ασφάλειας και ευημερίας, ειδικότερα στους Βόσνιους μουσουλμάνους. Διατηρεί στη ζωή την προβληματική οικονομία της Βοσνίας με επενδύσεις, σε πόλεις όπως το Σαράγιεβο και το Λούκαβατς. Το 2008 η Turkish Airlines εξαγόρασε το 49% των βοσνιακών αεροπορικών εταιριών, το 2014 κατασκευάστηκε αυτοκινητόδρομος από την τούρκικη εταιρεία Congiz Insaat στο Σαράγιεβο και με την τράπεζα Turk EximBank, να χρηματοδοτεί το τοπικό δίκτυο ηλεκτρικής ενέργειας και την κατασκευή υποδομών.
H Σερβία με την σειρά της, αποτελεί τον σημαντικότερο <<παίκτη>> των Βαλκανίων (εκτός της Ελλάδας), καθώς βρίσκεται στην καρδιά του βαλκανικού υποσυστήματος και είναι η πιο αναπτυγμένη χώρα σε αυτό. Η γεωπολιτική της αξία αποδεικνύεται από τη <<μάχη>> ανάμεσα σε Ρωσία, Τουρκία και Κίνα για όσο το δυνατόν μεγαλύτερη επιρροή σε αυτήν. Αν και η Τουρκία δεν μπορεί να συναγωνιστεί το θρησκευτικό και εθνολογικό (Ορθοδοξία και Σλαβικό φύλο, αντίστοιχα) υπόβαθρο που συνδέει Ρωσία και Σερβία, παρ’ όλα αυτά οι σχέσεις της τελευταίας με την Τουρκία βρίσκονται σε διαρκή βελτίωση με αποκορύφωμα την δήλωση του Τούρκου Προέδρου, κατά την επίσκεψη του στο Βελιγράδι τον περασμένο Οκτώβριο, πως <<η Σερβία θεωρείται γειτονική χώρα(!)>> . Η γείτονος μάλιστα έχει επωμιστεί τον ρόλο του διαμεσολαβητή ανάμεσα σε Σερβία και Κόσσοβο για μια κοινώς αποδεκτή διευθέτηση των εδαφικών διαφορών που ταλανίζουν τις δύο αυτές χώρες. Πέρα από την διπλωματία, η Τουρκία δραστηριοποιείται στην Σερβία στον τραπεζικό τομέα (HalkBank), στο βιομηχανικό τομέα,μάλιστα με την ύπαρξη τουλάχιστον 20 τούρκικων εργοστασίων, καθώς και στην κατασκευή και επιδιόρθωση μεταφορικών δικτύων από αντίστοιχες τούρκικες εταιρίες.
Ομοίως στην ΠΓΔΜ, η Άγκυρα δραστηριοποιείται στα αεροδρόμια Σκοπίων και Οχρίδας, όπως επίσης πάντοτε παρείχε στήριξη στο ζήτημα της εθνικής ονομασίας. Στο Μαυροβούνιο υπάρχει τερματικός λιμενικός σταθμός τούρκικης ιδιοκτησίας στο μεγάλο λιμάνι του Μπαρ, τούρκικες κατασκευαστικές στην Ποντγκόριτσα και με τον τούρκικο στόλο να συνεργάζεται με τον αντίστοιχο του Μαυροβουνίου, στα πλαίσια της κοινής συμμετοχής τους στο ΝΑΤΟ.
Στην Κροατία, ο τούρκικος ιδιωτικός κολοσσός της Dogus έχει επενδύσει στα λιμάνια Ζαντάρ, Σίμπενικ ενώ έχει φροντίσει για την ανέγερση ξενοδοχείων στις Δαλματικές ακτές. Για την Βουλγαρία, την χώρα που αναλογικά με τον πληθυσμό της, διαθέτει μία από τις μεγαλύτερες μουσουλμανικές μειονότητες , αρκεί και μόνο να αναφερθεί ότι το κόμμα “Δημοκράτες για την Ευθύνη, Ελευθερία και Δημοκρατικότητα” (DOCT) χρηματοδοτείται από το AKP και μάλιστα κατά την προεκλογική περίοδο των βουλευτικών εκλογών του 2017, υπήρξαν καταγγελίες από έτερους πολιτικούς αρχηγούς για απροκάλυπτη ανάμειξη στην εκλογική διαδικασία από πλευράς Άγκυρας.
Βλέπουμε λοιπόν, ότι ο Νεο-οθωμανισμός στα Βαλκάνια, άπτεται μίας πολυδιάστατης προσέγγισης με κάθε κράτος ξεχωριστά, σε οικονομικά, πολιτικά, πολιτιστικά και διπλωματικά ζητήματα. Οι πολλαπλές αυτές διμερείς σχέσεις που αναπτύσσει στην περιοχή είναι ένα προϊόν διάθεσης χρόνου, χρημάτων και κυρίως πλάνου από πλευράς των διανοητών του. Επενδύει στους στρατηγικούς τομείς που θα είναι σε θέση να προωθήσουν τα τούρκικα συμφέροντα στα κράτη των Βαλκανίων, ενισχύει τη εξωτερική εικόνα της Τουρκίας, χτίζοντας πανεπιστήμια και σχολεία, παρέχοντας υποτροφίες, ανακαινίζοντας τζαμιά, μνημεία ή οτιδήποτε υπενθυμίζει το Οθωμανικό παρελθόν και μάλιστα διαχειρίζεται τόσο προσεγμένα την άσκηση θρησκευτικής επιρροής, στο σημείο που έχει επιστρατεύσει κρατικά αρμόδια όργανα, όπως τη Γραμματεία Θρησκευτικών Υποθέσεων, το Τουρκικό Γραφείο Συνεργασίας και Ανάπτυξης και άλλα, για να συντονίζουν τα πολιτιστικά κέντρα και τις ΜΚΟ που εδρεύουν στα Βαλκάνια.
Η Άγκυρα επίσης, έχει φτάσει στο σημείο να επεμβαίνει στα εσωτερικά αυτών των χωρών, όπως είδαμε και με τις βουλγαρικές εκλογές, ή και να λειτουργεί αποτρεπτικά για ζητήματα που αφορούν την ίδια. Τέτοια παραδείγματα είναι οι έξι απαγωγές φερόμενων ως Γκιουλενιστών από άνδρες της τούρκικης κυβέρνησης στο Κόσσοβο και ομοίως, οι συνεχόμενες απειλές προς την ΠΓΔΜ, οτι θα κωλυσιεργήσει τις διαδικασίες ένταξης της στο ΝΑΤΟ εάν δεν εκδώσει στασιαστές που συμμετείχαν στο αποτυχημένο πραξικόπημα του 2016.
Κλείνοντας, σχετικά με το αντίκτυπο όλων των παραπάνω στη χώρα μας, παραθέτω κάποιες σκέψεις.
α) η Τουρκία παίρνει αποφάσεις, επεκτείνεται, κλείνει μέτωπα στη Μέση Ανατολή και <<εργαλειοποιεί>> το μεταναστατευτικό που η ίδια προξενεί, ώστε να εκβιάζει την Ελλάδα και την Ευρώπη, την ώρα που η χώρα μας, όχι μόνο δεν μπορεί να αντιμετωπίσει και να πατάξει την προσφυγική κρίση, αλλά αντίθετα φαίνεται να μην μπορεί να την διαχειριστεί καν, δείχνοντας σημάδια <<παράλυσης>>.
β) η πρόσφατη στάση της Ελλάδας σχετικά με την παραχώρηση του ονόματος στην ΠΔΓΜ , δείχνει ότι υποκύπτει σε πιέσεις ακόμη και των πιο ανίσχυρων δρώντων στη <<γειτονιά>> μας. Ας συνδυάσουμε αυτή τη τάση παραχωρήσεων με την ισχυρή πλέον εγχώρια αμυντική βιομηχανία της Τουρκίας, από την οποία παράγει το 75% των οπλικών της συστημάτων, συν το ότι δεν διστάζει να εξοπλίζει τρομοκρατικές οργανώσεις (ISIS, Αλ-Νούσρα κτλ). Και αν μελλοντικά, στο πλαίσιο των δεσμών εξάρτησης μεταξύ Τουρκίας και βαλκανικών κρατών, αρχίσει να εξοπλίζει αυτές τις χώρες ή τις παραστρατιωτικές ομάδες μέσα σε αυτές; Θα υπάρξει ξανά ελληνική υποχώρηση στις απαιτήσεις βόρειων γειτόνων, δηλαδή στις απαιτήσεις της Άγκυρας by proxy, υπό την απειλή των οπλικών συστημάτων που αυτή τους προμηθεύει;
γ) Η Τουρκία, στο πλαίσιο των επιχειρήσεων της στο συριακό μέτωπο, κατέρριψε ένα ρώσικο Sukhoi, συγκρούστηκε μετωπικά με τις Η.Π.Α για το Κουρδικό, έκανε πρόσκαιρες συμμαχίες με Η.Π.Α, Ρωσία, Ιράν, Σαουδική Αραβία, Κατάρ ή και άλλαζε στρατόπεδο ανάλογα τα συμφέροντα των συγκυριών, ενώ δεν δίστασε να <<βάλει φωτιά>> στο ΝΑΤΟ και την Ουάσινγκτον μετά την αγορά των υπερσύγχρονων συστημάτων αεράμυνας S-400 από τη Μόσχα. Όταν η Τουρκία, ανορθόδοξα ή μη, <<προβάλλει ανάστημα>> στις σύγχρονες υπερδυνάμεις, η Ελλάδα επιδεικνύει μια αδρανοποιημένη στάση παρακολούθησης των γεγονότων πιστεύοντας, πως ότι και αν γίνει η σωτηρία της εξαρτάται από τους συμμάχους της.
δ) το πρόσφατο, ανεκδιήγητου περιεχομένου, μνημόνιο θαλάσσιων δικαιοδοσιών ανάμεσα σε Τουρκία και Λιβύη, οριοθετεί ΑΟΖ ανάμεσα σε δύο χώρες, που όχι μόνο δεν είναι γειτονικές αλλά και με αυθαίρετο τρόπο καταστρατηγεί τα ελληνικά νησιά μέσα σε αυτήν, λαμβάνοντας υπόψη την Ελλάδα ως ένα <<γεωπολιτικό φάντασμα>>. Η Τουρκία στηρίζει πολιτικά και στρατιωτικά την κυβέρνηση της Τρίπολης και δημιουργεί τετελεσμένα, με απώτερη επιδίωξη να περικυκλώσει και να ασκήσει πιέσεις στην Ελλάδα από Νότο, Βορρά και Ανατολή.
ε) η εξωτερική πολιτική της Τουρκίας στοχεύει σε βάθος χρόνων και δεκαετιών. Στην ίδια μακροπρόθεσμη λογική έχει διατυπωθεί και ο Νεο-οθωμανισμός του Νταβούτογλου μέσα από το έργο του, <<Στρατηγικό Βάθος>>. Ας σκεφτούμε βάσει αυτού, ότι οι μελλοντικοί ηγέτες, πολιτικοί, διπλωμάτες και απλοί πολίτες στις χώρες των Βαλκανίων, είναι πολύ πιθανό να έχουν φοιτήσει στα δεκάδες ανεγειρόμενα σχολεία και πανεπιστήμια που κατασκευάζει και χρηματοδοτεί εκεί η Άγκυρα, ήτοι, θα έχουν ανατραφεί με την <<τούρκικη σκέψη>>. Και μαζί με αυτό, η Τουρκία σήμερα έχει μέσο όρο ηλικίας τα 30,9 έτη, ενώ ο αντίστοιχος της Ελλάδας είναι τα 44,5. Την ίδια στιγμή που επιστημονικές εκτιμήσεις υπολογίζουν τον πληθυσμό της Τουρκίας για το 2050 μεταξύ 90 και 95 εκατομμύριων.
Τα συμπεράσματα δικά σας…
Το αν ο Νεο-οθωμανισμός έχει ως κύριο στόχο την Ελλάδα είναι θέμα προσωπικής εκτίμησης και ερμηνείας διαθέσιμων δεδομένων. Αν όμως κάποιος ισχυριστεί ότι μακροπρόθεσμα, δεν πρόκειται να επηρεάσει την χώρα μας, τολμώ να πω ότι βαυκαλίζεται και ότι επαναλαμβάνει τα λάθη του παρελθόντος. Ότι δηλαδή, η καλύτερη λύση του προβλήματος είναι να προσποιηθούμε ότι αυτό δεν υπήρξε ποτέ.
Πηγές:
1) Liridon Lika, The European regional order in the Western Balkans facing the disrupting role of middle and great emerging powers, Leuven Centre for Global Governance Studies, (2019)
βλ. https://ghum.kuleuven.be/ggs/research/eucross/eucross-wp-liridon-lika-oct2019-07102019.pdf
2) PLATFORM PEACE & JUSTICE, SHOULD TURKEY’S INFLUENCE IN THE WESTERN BALKANS WORRY THE EU?, (2019)
βλ. http://www.platformpj.org/should-turkeys-influence-in-the-western-balkans-worry-the-eu/
3) Sanja Arezina, Turkish Foreign Policy Towards Balkans and Serbia Under Davutoglou Administration, Marmara University Journal of Political Science, (2018)
βλ. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/535871
4) Bedrurin Brljavac, TURKISH-BALKANS RELATIONS Turkey in the Balkans: Capitalizing on a Soft Power, University of Sarajevo, (2013)
βλ. https://www.researchgate.net/publication/303911406_TURKISH-BALKANS_RELATIONS_Turkey_in_the_Balkans_Capitalising_on_a_Soft_Power
5) Doyle Hodges, Policy Roundtable: The Future of Turkey’s Foreign Policy TEXAS NATIONAL SECURITY REVIEW, (2019)
βλ. https://tnsr.org/roundtable/policy-roundtable-the-future-of-turkeys-foreign-policy/
– Για τις σχέσεις Τουρκίας-Σερβίας:
Γιώργος Σκαφιδάς, “Καλύτερες από ποτέ” οι σχέσεις Τουρκίας-Σερβίας, ethnos.gr (10.10.2019)
https://www.ethnos.gr/kosmos/65880_kalyteres-apo-pote-oi-sheseis-toyrkias-serbias
– εικόνα από dailytimes.com
https://dailytimes.com.pk/242937/neo-ottomanism-a-myth-or-reality/